Shihni burimin për Njerëzit romakë

 

 {{Infobox ethnic group|group=Romans|native_name={{lang-la|Rōmānī}}<br>{{lang-grc|Ῥωμαῖοι}}, {{lang|grc-Latn|Rhōmaîoi}}{{Efn|name=a|The official [[languages of the Roman Empire]] were Latin and Greek.{{Sfn|Rochette|2012|p=553}}}}|native_name_lang=|image=Pompeii family feast painting Naples.jpg|image_caption=1st century AD wall painting from [[Pompeii]] depicting a multigenerational banquet|languages={{Hlist|[[Latin]]|[[Ancient Greek|Classical Greek]]|[[Languages of the Roman Empire|Other languages]]}}|religions=[[Imperial cult (ancient Rome)|Imperial cult]], [[ancient Roman religion|Roman religion]], [[Hellenistic religion]], [[Christianity]]|related=Other ancient [[Italic peoples]] (including other [[Latins (Italic tribe)|Latins]] and the [[Falisci]]), other [[List of ancient peoples of Italy|ancient peoples of Italy]], other [[Mediterranean Sea]] peoples, modern [[Romance peoples]] and [[Greeks]]}}
[[Category:Articles using infobox ethnic group with image parameters|IRRoman people]]
'''Romakët''' ( {{Lang-la|Rōmānī}}   ; Ancient Greek     ) [lower-alpha 1] ishin një grup kulturor,  i referuar në mënyra të ndryshme si një [[Grupi etnik|etni]] '''{{Sfn|Gruen|2014}}''' {{Sfn|Diemen|2021}} {{Efn|Though not an ethnicity in the sense of sharing the same genetic descent, the Romans could, per Diemen (2021) and others, be seen as an ethnicity in the sense of "a social identity (based on a contrast vis‐à‐vis others) characterised by metaphoric or fictive kinship".{{Sfn|Diemen|2021|p=47}}}} ose një [[Kombësia|kombësi]], '''{{Sfn|Darling Buck|1916}}''' {{Sfn|Faniko|Karamuço|2015}} që në [[Antikiteti klasik|antikitetin klasik]], nga shekulli II para Krishtit deri në shekullin e 5-të pas Krishtit, erdhi për të sunduar Lindjen e [[Lindja e Afërt|Afërt]],[[Afrika veriore|Afrikën e Veriut]] dhe pjesë të mëdha të [[Evropa|Evropës]] përmes pushtimeve të bëra gjatë [[Republika Romake|Republikës Romake]] dhe [[Perandoria Romake|Perandorisë Romake]] të mëvonshme. Fillimisht duke iu referuar vetëm qytetarëve latinë e italikë të vetë [[Roma|Romës]], kuptimi i "romakut" pësoi ndryshime të konsiderueshme gjatë historisë së gjatë të qytetërimit romak, ndërsa kufijtë e shtetit romak u zgjeruan dhe u tkurrën. Ndonjëherë, grupe të ndryshme brenda shoqërisë romake kishin gjithashtu ide të ndryshme se çfarë do të thoshte të ishe romak. Aspekte të tilla si gjeografia, gjuha dhe përkatësia etnike mund të shiheshin si të rëndësishme nga disa, ndërsa të tjerë e shihnin qytetarinë dhe kulturën romake ose sjelljen si më të rëndësishme. Në kulmin e Perandorisë Romake, identiteti romak ishte një identitet kolektiv gjeopolitik, i shtrirë në pothuajse të gjithë subjektet e perandorëve romakë dhe duke përfshirë diversitet të madh rajonal dhe etnik. '''{{Sfn|Stouraitis|2018}}'''

Ndërsa toka nën sundimin romak u rrit nga shekulli  IV para Krishtit e tutje, shtetësia romake u shtri gradualisht te popujt e ndryshëm nën sundimin romak. Grantet e nënshtetësisë, rritja demografike dhe kolonitë e kolonëve dhe ushtarakëve rritën me shpejtësi numrin e qytetarëve romakë. Rritja arriti kulmin e saj me Kushtetutën Antonine të 212 pas Krishtit të Perandorit [[Caracalla]], i cili zgjeroi të drejtat e qytetarisë për të gjithë banorët e lirë të perandorisë. Në pjesën më të madhe nuk është e qartë se deri në çfarë mase shumica e qytetarëve romakë në antikitet e konsideronin veten si romakë. Me shumë mundësi, identitetet lokale ishin të spikatura në të gjithë Perandorinë Romake për shkak të shtrirjes së saj të madhe gjeografike, por identiteti romak siguroi një ndjenjë më të madhe të identitetit të përbashkët dhe u bë i rëndësishëm kur dallohej nga jo-romakët, si kolonët [[Barbarët|barbarë]] dhe pushtuesit. {{Sfn|Hope|1997}} {{Sfn|Milavec|2020}} Kultura romake nuk ishte aspak homogjene; megjithëse ekzistonte një idiomë kulturore mbizotëruese e frymëzuar nga helenizmi, një nga pikat e forta të Perandorisë Romake ishte gjithashtu aftësia e saj për të përfshirë traditat nga kulturat e tjera. Fleksibiliteti kulturor i Romës përjashtoi zhvillimin e një 'identiteti thelbësor' të fortë romak në Itali, por gjithashtu kontribuoi në jetëgjatësinë e perandorisë.
[[Skeda:Roman_Empire_map-2.gif|parapamje| Ndryshimet kufitare të shtetit romak nga shekulli VI para Krishtit deri në shekullin XV pas Krishtit]]
Perandoria Romake ndikoi në një masë të konsiderueshme në identitetet personale të popujve të saj subjekt dhe identiteti romak zgjati në të gjithë tokat e perandorisë deri shumë kohë pasi vetë Perandoria Romake ishte zbehur. Rënia e Perandorisë Romake Perëndimore në shekullin e 5-të i dha fund dominimit politik të Perandorisë Romake në [[Evropa Perëndimore|Evropën Perëndimore]], por identiteti romak mbijetoi në perëndim si një burim i rëndësishëm politik. Nëpërmjet dështimeve të [[Perandoria Bizantine|Perandorisë Romake Lindore]] të mbijetuar, të quajtur edhe Perandoria Bizantine, për ripushtimin dhe mbajtjen e kontrollit të perëndimit dhe shtypjen nga mbretëritë e reja gjermanike, identiteti romak u zbeh në perëndim, pak a shumë u zhduk në shekujt 8 dhe 9. . Gjithnjë e më shumë, evropianët perëndimorë filluan vetëm të aplikonin emërtimin Roman për qytetarët e vetë qytetit të Romës. Në lindjen greqishtfolëse, ende nën kontrollin perandorak, identiteti romak mbijetoi deri në rënien e Perandorisë Bizantine në 1453 e më tej, megjithëse u shndërrua gjithnjë e më shumë në një identitet etnik, i shënuar nga gjuha greke dhe aderimi në [[Kisha Ortodokse Lindore|krishterimin ortodoks]], një pararendës i modernitetit. [[Grekët e sotëm|Identiteti etnik grek]] . Dy grupet kryesore që ende mbaheshin pas identitetit romak gjatë Mesjetës - grekët bizantinë të perandorisë lindore dhe vetë qytetarët e Romës - u ndanë nga ana gjuhësore dhe fetare dhe përfundimisht pushuan së njohuri njëri-tjetrin si romak.

Ndërsa identiteti romak u zbeh në shumicën e vendeve ku dikur ishte i spikatur, për disa rajone dhe popuj ai u tregua shumë më këmbëngulës. 'Romakët' është përdorur vazhdimisht që nga lashtësia për të përshkruar vetë qytetarët e Romës, të cilët identifikohen dhe përshkruhen si të tillë edhe sot e kësaj dite. Grekët vazhduan të identifikoheshin si ''Romioi'', ose emra të ngjashëm, pas rënies së Perandorisë Romake Lindore, megjithëse shumica identifikohen si ''helenët'' sot. Në [[Alpet|Alpe]], identiteti romak mbijetoi i pandërprerë, pavarësisht përpjekjeve të Frankëve për shtypje. Sot, emrat e dy grupeve në Zvicër evokon ende prejardhjen e tyre nga këto popullsi: Romakët dhe populli Romansh . Disa etnonime të popujve romanë ballkanikë, prejardhja e të cilëve në shumicën e rasteve është e paqartë, evokojnë identitetin romak. Disa emra rrjedhin nga latinishtja ''Romani'' (siç janë [[rumunët]], [[arumunët]] dhe istro-rumunët ), ose nga gjermanike ''walhaz'' (një term që fillimisht u referohet romakëve; i adoptuar në formën ' [[Vllehët|vllah]] ' si vetë-përcaktimi i megleno- rumunët ). {{Sfn|Pohl|2014}}

== Romanizmi ==

=== Kuptimi i "romakut" ===
[[Skeda:FayumCollection1.png|majtas|parapamje| Gjashtë nga portretet e mumjes Fayum, portrete bashkëkohore të njerëzve në Egjiptin romak nga shekulli I para Krishtit deri në shekullin e III pas Krishtit]]
Termi 'romak' përdoret sot në mënyrë të ndërsjellë për të përshkruar një hapësirë historike, një kulturë materiale, një vendndodhje gjeografike dhe një identitet personal. Megjithëse këto koncepte janë të lidhura, ato nuk janë identike. Shumë historianë modernë priren të kenë një ide të preferuar se çfarë do të thotë të jesh romak, të ashtuquajturit ''Romanitas'', por ky ishte një term që përdoret rrallë në vetë [[Roma e lashtë|Romën e Lashtë]] . '''{{Sfn|Revell|2009}}''' Si të gjitha identitetet, identiteti i 'romakut' ishte fleksibël, dinamik dhe me shumë shtresa, '''{{Sfn|Pohl|2018}}''' dhe kurrë statik apo i pandryshueshëm. '''{{Sfn|Revell|2009}}''' Duke qenë se Roma ishte një shtet gjeografikisht i gjerë dhe jetëgjatë kronologjikisht, nuk ka një përkufizim të thjeshtë se çfarë do të thoshte të jesh romak {{Sfn|Hope|1997}} dhe përkufizimet ishin të paqëndrueshme tashmë në antikitet. '''{{Sfn|Pohl|2018}}''' Megjithatë, disa elementë mbetën të zakonshëm gjatë pjesës më të madhe të historisë romake. '''{{Sfn|Revell|2009}}'''

Disa romakë të lashtë i konsideronin aspekte të tilla si gjeografia, gjuha dhe përkatësia etnike si tregues të rëndësishëm të romanizmit, ndërsa të tjerë e shihnin qytetarinë dhe kulturën romake ose sjelljen si më të rëndësishme. '''{{Sfn|Arno|2012}} {{Sfn|Dench|2010}} {{Sfn|Gruen|2013}} {{Sfn|Stouraitis|2018}}''' Në kulmin e Perandorisë Romake, identiteti romak formoi një identitet kolektiv gjeopolitik, i shtrirë në pothuajse të gjithë subjektet e perandorëve romakë dhe duke përfshirë diversitet të madh rajonal dhe etnik. '''{{Sfn|Stouraitis|2018}}''' Shpesh, ajo që individi besonte dhe bënte ishte shumë më e rëndësishme për konceptin e identitetit romak sesa linjat e gjata të gjakut dhe prejardhja e përbashkët. '''{{Sfn|Arno|2012}}''' Çelësi i 'Romanizmit' në mendjet e disa oratorëve të famshëm romakë, si [[Ciceroni]], ishte mbajtja e traditës romake dhe shërbimi ndaj shtetit romak. '''{{Sfn|Arno|2012}}''' Pikëpamja e Ciceronit për romanizmin u formua pjesërisht nga statusi i tij si një "njeri i ri", i pari i familjes së tij që shërbeu në Senatin Romak, duke mos pasur vetë linja prestigjioze të prejardhjes romake. '''{{Sfn|Arno|2012}}''' Kjo nuk do të thotë se rëndësia e farefisnisë së gjakut u hodh poshtë plotësisht. Oratorë të tillë si Ciceroni u bënë shpesh thirrje bashkëkohësve të tyre fisnikë që të jetonin në lartësinë e 'madhështisë së të parëve të tyre'. '''{{Sfn|Arno|2012}}''' Këto apele zakonisht u drejtoheshin vetëm familjeve fisnike të shquara, me tradita të tjera të rëndësishme që theksonin prejardhjen kolektive të Romës. '''{{Sfn|Dench|2010}} {{Sfn|Gruen|2014}}'''

Përgjatë historisë së saj, Roma dëshmoi se ishte në mënyrë unike e aftë për të inkorporuar dhe integruar popuj të tjerë ( Romanizimi ). Kjo ndjenjë e ka origjinën nga mitet e themelimit të qytetit, duke përfshirë themelimin e Romës si diçka e ngjashme me një vend të shenjtë politik nga Romulus, si dhe përdhunimin e grave sabine, të cilat përfaqësonin mënyrën se si ishin përzier popuj të ndryshëm që nga fillimi i qytetit. '''{{Sfn|Dench|2010}} {{Sfn|Gruen|2014}}''' Ciceroni dhe autorë të tjerë romakë talleshin me popujt si [[Athina|athinasit]], të cilët krenoheshin me prejardhjen e tyre të përbashkët, dhe në vend të kësaj gjetën krenari për statusin e Romës si një "komb i përzier". '''{{Sfn|Gruen|2014}}''' [[Dionisi i Halikarnasit]], një historian grek që jetoi në kohën romake, madje zbukuroi origjinën multikulturore të romakëve, duke shkruar se romakët që nga themelimi i Romës kishin mirëpritur emigrantë të panumërt jo vetëm nga pjesa tjetër e Italisë, por nga e gjithë bota., kulturat e të cilëve u bashkuan me kulturat e tyre. '''{{Sfn|Gruen|2014}}'''

Një pjesë e vogël e autorëve romakë, si [[Taciti|Tacitus]] dhe [[Suetoni|Suetonius]], shprehën shqetësime në shkrimet e tyre në lidhje me "pastërtinë e gjakut" romak, pasi qytetarët romakë nga jashtë Italisë romake u shtuan në numër. Megjithatë, asnjëri nga autorët nuk sugjeroi që natyralizimi i qytetarëve të rinj të ndalet, vetëm se dorëzimet (lirimi i skllevërve) dhe dhëniet e shtetësisë duhet të jenë më pak të shpeshta. Shqetësimet e tyre për pastërtinë e gjakut nuk përputheshin me idetë moderne të [[Raca (kategorizimi njerëzor)|racës]] apo përkatësisë etnike dhe kishin pak të bënin me veçori të tilla si ngjyra e lëkurës apo pamja fizike. {{Sfn|Dench|2010}} Terma të tillë si " Aethiop ", të cilin romakët e përdornin për njerëzit me ngjyrë, nuk kishin asnjë implikim shoqëror dhe megjithëse stereotipet e lidhura me fenotipin ekzistonin me siguri në Romën e Lashtë, karakteristikat fizike të trashëguara zakonisht nuk ishin të rëndësishme për statusin shoqëror; {{Sfn|Thompson|1993}} njerëzit që dukeshin ndryshe nga popullsia tipike mesdhetare, si zezakët, nuk u përjashtuan nga asnjë profesion dhe nuk ka të dhëna për stigma apo paragjykime kundër marrëdhënieve të " racave të përziera ". {{Sfn|Snowden|1997}} Dallimet kryesore shoqërore ndarëse në Romën e Lashtë nuk bazoheshin në veçoritë fizike, por më tepër në dallimet në klasë ose gradë. Romakët praktikonin gjerësisht [[Skllaveria ne Rome|skllavërinë]], por skllevërit në Romën e Lashtë ishin pjesë e grupeve të ndryshme etnike dhe nuk ishin skllavëruar për shkak të përkatësisë së tyre etnike. {{Sfn|Rubel|2020}} Sipas historianes angleze Emma Dench, ishte "famëkeq e vështirë për të zbuluar skllevërit nga pamja e tyre" në Romën e Lashtë. {{Sfn|Dench|2010}}

=== jo-romakë ===
[[Skeda:Constantineii90010167.jpg|parapamje| Monedha e perandorit [[Konstantini i II|Konstandin II]] ( r. 337–340), që përshkruan perandorin mbi kalë, duke shkelur dy [[Barbarët|barbarë]] (djathtas)]]
Edhe pse Roma e lashtë është quajtur një 'shoqëri dukshëm jo-raciste', {{Sfn|Thompson|1993}} romakët mbanin stereotipe dhe paragjykime të konsiderueshme kulturore kundër kulturave dhe popujve që nuk ishin të integruar në [[Kultura e Romës antike|botën romake]], dmth. " [[Barbarët|barbarë]] ". Megjithëse pikëpamjet ndryshonin gjatë historisë romake, qëndrimi ndaj popujve përtej kufirit romak në mesin e shumicës së shkrimtarëve romakë në [[Antikiteti i vonë|antikitetin e vonë]] mund të përmblidhet me "i vetmi barbar i mirë është një barbar i vdekur". {{Sfn|Śliżewska|2018}} Përgjatë antikitetit, shumica e perandorëve romakë përfshinin imazhe anti-barbare në monedhat e tyre, të tilla si perandori ose Victoria (personifikimi dhe perëndeshë e fitores) duke u përshkruar si duke shkelur ose duke tërhequr zvarrë armiqtë barbarë të mundur. {{Sfn|Caló Levi|1952}} Sipas shkrimeve të Ciceronit, ajo që i bëri njerëzit barbarë nuk ishin gjuha ose prejardhja e tyre, por zakonet dhe karakteri i tyre, ose mungesa e tyre. {{Sfn|Rubel|2020}} Romakët e shihnin veten si superiorë ndaj të huajve, por kjo buronte jo nga dallimet e perceptuara biologjike, por nga ajo që ata e perceptonin si një mënyrë jetese superiore. {{Sfn|Rubel|2020}} "Barbar" ishte si i tillë një term kulturor dhe jo biologjik. Nuk ishte e pamundur që një barbar të bëhej romak; vetë shteti romak shihej se kishte për detyrë të pushtonte dhe transformonte popujt barbarë, dmth. {{Sfn|Rubel|2020}}
[[Skeda:Arch_of_Titus_Menorah_22.jpg|parapamje| Reliev nga Harku i Titit që përshkruan romakët duke plaçkitur [[Tempulli i Jeruzalemit|tempullin në Jerusalem]]]]
Një grup veçanërisht i papëlqyer i jo-romëve brenda perandorisë ishin hebrenjtë . {{Sfn|Rubel|2020}} Shumica e popullsisë romake i urrente hebrenjtë dhe judaizmin, megjithëse pikëpamjet ishin më të ndryshme në mesin e elitës romake. {{Sfn|Rubel|2020}} Edhe pse shumë, si Taciti, ishin gjithashtu armiqësorë ndaj hebrenjve, {{Sfn|Yavetz|1998}} të tjerë, si Ciceroni, ishin thjesht indiferentë në mënyrë josimpatike {{Sfn|Yavetz|1998}} dhe disa nuk i konsideronin fare hebrenjtë si barbarë. {{Sfn|Rubel|2020}} Shteti romak nuk ishte plotësisht kundër hebrenjve, pasi kishte një popullsi të konsiderueshme hebreje në vetë Romë, si dhe të paktën trembëdhjetë [[sinagoga]] në qytet. {{Sfn|Yavetz|1998}} [[Antisemitizmi]] romak, i cili çoi në disa persekutime dhe masakra, nuk ishte i rrënjosur në paragjykimet racore, por më tepër në perceptimin se hebrenjtë, në mënyrë unike midis popujve të pushtuar, refuzuan të integroheshin në botën romake. {{Sfn|Rubel|2020}} Judenjtë iu përmbaheshin rregullave, kufizimeve dhe detyrimeve të tyre, të cilat zakonisht ose nuk u pëlqyen ose keqkuptoheshin nga romakët, dhe ata i qëndruan besnikë fesë së tyre. {{Sfn|Yavetz|1998}} Praktikat ekskluzive fetare të hebrenjve dhe kundërshtimi i tyre për të braktisur zakonet e tyre në favor të atyre të Romës, {{Sfn|Rubel|2020}} edhe pasi u pushtuan dhe u shtypën në mënyrë të përsëritur, {{Sfn|Yavetz|1998}} ngjallën dyshimin e romakëve. {{Sfn|Rubel|2020}}
[[Skeda:Scène_de_banquet,_fresque,_Herculanum.jpg|parapamje| Një skenë banketi [[Republika Romake|republikan]] i vonë në një afresk nga Herculaneum, Itali, {{Rreth}} 50 para Krishtit]]
Themelimi i Romës dhe historia e qytetit dhe e njerëzve të tij gjatë shekujve të parë të tij, është e zhytur në mite dhe pasiguri. Data tradicionale për themelimin e Romës, 753 para Krishtit, dhe data tradicionale për themelimin e Republikës Romake, 509 pes, megjithëse përdoret zakonisht edhe në historiografinë moderne, janë të pasigurta dhe mitike. {{Sfn|Sanders|1908}} {{Efn|The 753 BC figure for Rome's foundation was first suggested by the antiquarian [[Titus Pomponius Atticus]] ({{Circa}} 110–32 BC), and then adopted by the scholar [[Marcus Terentius Varro]] (116–27 BC), coming to be known as the 'Varronian chronology'.{{Sfn|Forsythe|2005|p=94}}{{Sfn|Sanders|1908|p=316}} There were several alternate proposed dates for the foundation of the city and of the republic even in antiquity.{{Sfn|Sanders|1908|p=316}} The chronology of Atticus and Varro was not universally adopted until a considerable amount of time after it had first been suggested.{{Sfn|Sanders|1908|p=316}} Dates suggested by other ancient authors range in time from 814 to 729 BC.{{Sfn|Sanders|1908|pp=322–324}} In the earliest Greek accounts of Roman history, formulated in the 5th century BC, the Greeks believed Rome to predate their own colonies in the western mediterranean, which would place the city's foundation before the 8th century BC. An early date is not impossible given that archaeological evidence in Rome confirms that the site was at least inhabited prior to 753 BC.{{Sfn|Sanders|1908|p=320}}}} Mitet që rrethojnë themelet e Romës kombinuan, nëse jo të ngatërruara, disa histori të ndryshme, që shkojnë nga origjina e popullit latin nën një mbret me emrin Latinus, te Evander i Pallantium, i cili thuhej se kishte solli kulturën greke në Itali dhe një mit me origjinë trojane nëpërmjet figurës heroike [[Ené Ankiziadi|Eneas]] . Themeluesi aktual mitik i vetë qytetit, Romulus, shfaqet vetëm shumë breza në rrjetin kompleks të miteve të themelimit. Interpretimet e këtyre miteve ndryshonin midis autorëve në Antikitet, {{Efn|Some Roman authors, such as [[Livy]] (64/59 BC – AD 12/17) attempted to combine the foundation myths into relatively straightforward stories, whereas others, such as the author of the 4th-century AD ''[[Origo gentis romanae|Origo gentis Romanae]]'', leave the contradictions open.{{Sfn|Pohl|2014|p=410}}}} por shumica ranë dakord se qytetërimi i tyre ishte themeluar nga një përzierje emigrantësh dhe të arratisurve. Këto rrëfime të origjinës do të favorizonin integrimet e mëvonshme të gjera të të huajve në botën romake. {{Sfn|Pohl|2014}}

Origjina e njerëzve që u bënë romakët e parë janë më të qarta. Ashtu si në qytet-shtetet fqinje, romakët e hershëm përbëheshin kryesisht nga njerëz italik që flisnin [[Gjuha latine|latinisht]], {{Sfn|Bradley|Glinister|2013}} {{Sfn|Dawson|Farquharson|1923}} të njohur si latinët . Latinët ishin një popull me karakter të theksuar mesdhetar, të lidhur me popujt e tjerë fqinjë italik si Falisci . {{Sfn|Dawson|Farquharson|1923}} Romakët e hershëm ishin pjesë e atdheut latin, i njohur si Latium, dhe ishin vetë latinë. Në kohën e shekullit të 6-të, banorët e Romës kishin pushtuar dhe shkatërruar të gjitha vendbanimet dhe komunitetet e tjera latine si Antemnae dhe Collatia dhe mposhtën hegjemoninë e vendbanimit të [[Alba Longa]], e cila më parë kishte bashkuar popullin latin nën udhëheqjen e saj. një pozicion që tani i përkiste Romës. {{Sfn|Dawson|Farquharson|1923}}

Nga mesi i shekullit të 4-të e tutje, Roma fitoi një sërë fitoresh që i panë ato të ngriheshin për të sunduar të gjithë Italinë në jug të [[Lumi Po|lumit Po]] deri në 270 para Krishtit. Pas pushtimit të Italisë, romakët zhvilluan luftë kundër fuqive të mëdha të kohës së tyre; Kartagjena në jug dhe perëndim dhe [[Diadoket|mbretëritë e ndryshme helenistike]] në lindje, dhe nga mesi i shekullit të dytë p.e.s., të gjithë rivalët ishin mundur dhe Roma u njoh nga vendet e tjera si zotërues i caktuar i Mesdheut. '''{{Sfn|Rich|Shipley|1995}}''' Nga fundi i shekullit të 3-të para Krishtit, rreth një e treta e njerëzve në Italinë në jug të lumit Po ishin bërë qytetarë romakë, që do të thotë se ata ishin përgjegjës për shërbimin ushtarak, dhe pjesa tjetër ishin bërë aleatë, të thirrur shpesh. për t'u bashkuar me luftërat romake. '''{{Sfn|Rich|Shipley|1995}}''' Këta aleatë përfundimisht u bënë qytetarë romakë gjithashtu pas refuzimit nga qeveria romake për t'i bërë ata, kështu që u përball me Luftën Sociale, pas së cilës shtetësia romake u zgjerua për të gjithë njerëzit në jug të lumit Po. '''{{Sfn|Rich|Shipley|1995}}''' Në vitin 49 para Krishtit, të drejtat e shtetësisë u zgjeruan edhe për popullin e Galisë Cisalpine nga [[Jul Çezari|Jul Cezari]] . '''{{Sfn|Lavan|2016}}''' Numri i romakëve do të rritej me shpejtësi në shekujt e mëvonshëm nëpërmjet zgjerimeve të mëtejshme të shtetësisë. '''{{Sfn|Lavan|2016}}''' Në mënyrë tipike, kishte pesë mekanizma të ndryshëm për marrjen e nënshtetësisë romake: shërbimi në ushtrinë romake, mbajtja e posteve në qytete me të [[Të Drejtat Latine|drejtën latine]], dhënia e saj drejtpërdrejt nga qeveria, pjesë e një komuniteti që iu dha shtetësia si ". bllok grant" ose, si skllav, lirimi nga një qytetar romak. '''{{Sfn|Lavan|2016}}''' Ashtu siç mund të fitohej, statusi romak gjithashtu mund të humbiste, për shembull nëpërmjet praktikave të përfshira të konsideruara të korruptuara ose duke u çuar në robëri në sulmet e armikut (edhe pse dikush mund të bëhej përsëri romak pas kthimit nga robëria). {{Sfn|Conant|2015}}

==== Romakët e perandorisë së hershme ====
{{Multiple image|align=left|direction=vertical|total_width=230|image1=Romans, Vatican Museum, Sept. 2011 - Flickr - PhillipC.jpg|image2=Romans, Vatican Museum, Rome, Sept. 2011 - Flickr - PhillipC.jpg|footer=Collections of female (top) and male (bottom) [[Roman portraiture|Roman busts]] in the [[Vatican Museums]] in [[Rome]]}}
[[Category:Pages using multiple image with auto scaled images]]
Në Perandorinë e hershme [[Perandoria Romake|Romake]], popullsia përbëhej nga disa grupe me pozitë të veçantë juridike, duke përfshirë vetë qytetarët romakë ( ''cives romani'' ), provincialët ( ''provinciales'' ), të huajt ( ''peregrini'' ) dhe joqytetarët e lirë si të liruarit (skllevërit e liruar). dhe skllevër. Qytetarët romakë i nënshtroheshin sistemit juridik romak, ndërsa provincialët i nënshtroheshin çfarëdo ligjesh dhe sistemesh juridike që ishin vendosur në zonën e tyre në kohën kur u aneksua nga romakët. Me kalimin e kohës, shtetësia romake u zgjerua gradualisht gjithnjë e më shumë dhe pati një "sifonim" të rregullt të njerëzve nga grupe juridike më pak të privilegjuara në grupe më të privilegjuara, duke rritur përqindjen totale të subjekteve të njohur si romakë përmes inkorporimit të ''provincialeve'' dhe ''peregrinëve'' . '''{{Sfn|Mathisen|2015}}''' Aftësia e Perandorisë Romake për të integruar popujt e huaj ishte një nga elementët kyç që siguroi suksesin e saj. Në antikitet, ishte shumë më e lehtë si i huaj të bëheshe romak sesa të bëheshe anëtar apo qytetar i ndonjë shteti tjetër bashkëkohor. Ky aspekt i shtetit romak u pa si i rëndësishëm edhe nga disa prej perandorëve. {{Sfn|Pohl|2018}} Për shembull, perandori [[Klaudi|Claudius]] ( r. 41–54) e vuri në dukje kur u pyet nga senati për pranimin e [[Galët|Galëve]] për t'u bashkuar me senatin: {{Sfn|Pohl|2018}}

Nga Principati (27 para Krishtit – 284 pas Krishtit) e tutje, barbarët u vendosën dhe u integruan në botën romake. Kolonëve të tillë do t'u ishin dhënë disa të drejta ligjore thjesht duke qenë brenda territorit romak, duke u bërë ''provincialë'' dhe duke qenë kështu të kualifikuar për të shërbyer si ''auxilia'' (ushtarë ndihmës), gjë që i bëri ata të kualifikoheshin për t'u bërë civilë të plotë ''romë'' . Nëpërmjet këtij procesi relativisht të shpejtë, mijëra ish-barbarë mund të bëheshin shpejt romakë. Kjo traditë e integrimit të drejtpërdrejtë përfundimisht arriti kulmin në Kushtetutën Antonine, të lëshuar nga Perandori [[Caracalla]] në 212, në të cilën të gjithë banorëve të lirë të Perandorisë iu dha shtetësia. '''{{Sfn|Mathisen|2015}} {{Sfn|Conant|2015}}''' Granti i Caracallas kontribuoi në një rritje të madhe të numrit të njerëzve me ''emrin'' (emri që tregon lidhjen familjare) ''Aurelius'' . {{Sfn|Lavan|2016}} {{Efn|Though it is well-established in modern historiography, "Caracalla" was a nickname for the emperor, whose actual name was Marcus '''Aurelius''' Severus Antoninus.{{Sfn|Lavan|2016|p=5}}}} Në kohën e Kushtetutës së Antoninës, shumë njerëz në të gjithë provincat tashmë e konsideronin veten (dhe konsideroheshin nga të tjerët) si romakë. Gjatë shekujve të zgjerimit romak, një numër i madh veteranësh dhe oportunistësh ishin vendosur në provincat dhe kolonitë e themeluara nga Jul Cezari dhe vetëm [[Augusti]] panë midis 500,000 dhe një milion njerëz nga Italia të vendosur në provincat e Romës. Në vitin 14 pas Krishtit, katër deri në shtatë përqind e njerëzve të lirë në provincat e perandorisë ishin tashmë qytetarë romakë. '''{{Sfn|Lavan|2016}}''' Përveç kolonistëve, shumë provincialë ishin bërë gjithashtu qytetarë përmes granteve nga perandorët dhe përmes metodave të tjera. '''{{Sfn|Lavan|2016}}'''
[[Skeda:RomanEmpire_117.svg|parapamje| [[Perandoria Romake]] në vitin 117 pas Krishtit, në shtrirjen e saj më të madhe]]
Në shumicën e rasteve, nuk është e qartë se deri në çfarë mase shumica e qytetarëve të rinj romakë e konsideronin veten si romakë, ose deri në çfarë mase konsideroheshin si të tillë nga të tjerët. {{Sfn|Hope|1997}} Për disa provincialë nën sundimin romak, e vetmja përvojë me "romakët" përpara se t'u jepej shtetësia ishte nëpërmjet sistemit të mbledhjes së taksave të Romës ose ushtrisë së saj, aspekte të cilat nuk ishin asimiluese për sa i përket formimit të një perandorie. identiteti kolektiv. '''{{Sfn|Stouraitis|2014}}''' Granti i Caracallas shënoi një ndryshim rrënjësor në politikën perandorake ndaj provincialëve. '''{{Sfn|Williams|2018}}''' Është e mundur që dekada, dhe në shumë raste shekuj, të romanizimit nëpërmjet ndikimit kulturor të Romës të kishin filluar tashmë evolucionin e një identiteti "kombëtar" romak përpara vitit 212 dhe se granti vetëm e bëri procesin në vazhdim të ligjshëm, '''{{Sfn|Stouraitis|2014}}''' por granti mund të ketë shërbyer gjithashtu si parakusht i rëndësishëm për një identitet kolektiv romak të mëvonshëm pothuajse gjithëpërfshirës. Sipas juristit britanik Tony Honoré, granti "u dha shumë miliona, ndoshta një shumicës së banorëve të perandorisë […] një ndërgjegje të re për të qenë romakë". '''{{Sfn|Williams|2018}}''' Ka të ngjarë që identitetet lokale të mbijetuan pas dhënies së Karakallës dhe të mbetën të shquara në të gjithë perandorinë, por që vetëidentifikimi si romak siguroi një ndjenjë më të madhe të identitetit të përbashkët dhe u bë i rëndësishëm kur merrej dhe dallohej nga jo-romakët, si p.sh. kolonët dhe pushtuesit barbarë. {{Sfn|Milavec|2020}}
[[Skeda:Luxor.Aswan_&_Qena_10.JPG|parapamje| Reliev egjiptian që përshkruan perandorin [[Trajani|Trajan]] ( r. 98–117; drejtë) si faraon]]
Në shumë raste, romakët e lashtë lidhnin të njëjtat gjëra me identitetin e tyre siç bëjnë historianët sot: literatura e pasur e lashtë latine, arkitektura mbresëlënëse romake, statujat e zakonshme prej mermeri, shumëllojshmëria e vendeve të kultit, infrastruktura romake dhe tradita ligjore, si dhe identiteti pothuajse korporativ i ushtrisë romake ishin të gjitha mënyra kulturore dhe simbolike për të shprehur identitetin romak. {{Sfn|Pohl|2014}} Edhe pse kishte një identitet pak a shumë unifikues romak, kultura romake në kohët klasike ishte gjithashtu larg nga homogjene. Kishte një idiomë të përbashkët kulturore, pjesë të mëdha të së cilës bazoheshin në kulturën e hershme helenistike, por forca e Romës qëndronte gjithashtu në fleksibilitetin dhe aftësinë e saj për të përfshirë traditat nga kulturat e tjera. Për shembull, fetë e shumë popujve të pushtuar u përqafuan nëpërmjet bashkimit të perëndive të panteoneve të huaja me ato të panteonit romak. Në Egjipt, perandorët romakë shiheshin si pasardhës të faraonëve (në historiografinë moderne të quajtur faraonët romakë ) dhe u përshkruan si të tillë në vepra arti dhe në tempuj. Shumë kulte nga Mesdheu lindor dhe më gjerë u përhapën në Evropën Perëndimore gjatë sundimit romak. {{Sfn|Pohl|2014}}
[[Skeda:Epoca_romana,_ritratto_femminile_del_fayum,_IV_sec_dc.JPG|majtas|parapamje| Portreti i shekullit të 4-të i një gruaje nga Egjipti Romak]]
Dikur thelbi i romanizmit të lashtë, qyteti i Romës gradualisht humbi statusin e tij të jashtëzakonshëm brenda perandorisë në [[Antikiteti i vonë|antikitetin e vonë]] . '''{{Sfn|Pohl|2018}}''' Nga fundi i shekullit të tretë, rëndësia e qytetit ishte pothuajse tërësisht ideologjike dhe disa perandorë dhe uzurpatorë kishin filluar të mbretëronin nga qytete të tjera më afër kufirit perandorak. {{Sfn|Omissi|2018}} Humbja e statusit të Romës u pasqyrua edhe në perceptimet e qytetit nga popullsia romake. Në shkrimet e ushtarit dhe autorit romak greqishtfolës të shekullit të 4-të [[Amian Marcelini|Ammianus Marcellinus]], Roma përshkruhet pothuajse si një qytet i huaj, me komente përçmuese për korrupsionin dhe papastërtinë e tij. '''{{Sfn|Pohl|2018}}''' Pak romakë në antikitetin e vonë mishëruan të gjitha aspektet e romanizmit tradicional. Shumë prej tyre do të kishin ardhur nga provinca të largëta ose më pak prestigjioze dhe do të praktikonin fe dhe kulte të padëgjuara në vetë Romë. Shumë prej tyre do të kishin folur gjithashtu 'gjuhë barbare' ose greqisht në vend të latinishtes. '''{{Sfn|Pohl|2018}}''' Pak mbishkrime nga antikiteti i vonë identifikojnë në mënyrë eksplicite individët si 'qytetarë romakë' ose 'romakë'. Para Kushtetutës Antonine, të qenit romak kishte qenë një shenjë dallimi dhe shpesh e theksuar, por pas shekullit të III statusi romak ishte i vetëkuptueshëm. Kjo heshtje nuk do të thotë se romanizmi nuk kishte më rëndësi në Perandorinë Romake të vonë, por përkundrazi se ishte bërë më pak e dallueshme se shenjat e tjera më specifike të identitetit (si identitetet lokale) dhe duhej të theksohej ose të theksohej vetëm nëse një person kishte kohët e fundit bëhu romak, ose nëse statusi romak i një personi ishte në dyshim. '''{{Sfn|Pohl|2018}}''' Pikëpamja mbizotëruese e vetë romakëve ishte se ''populus Romanus'', ose populli romak, ishte një "popull sipas kushtetutës", në krahasim me popujt barbarë që ishin ''gjini'', "populus nga prejardhja" (dmth. etnitë). '''{{Sfn|Pohl|2018}}'''

Duke qenë se romanizmi ishte bërë gati universal brenda perandorisë, identitetet lokale u bënë gjithnjë e më të spikatura. {{Sfn|Pohl|2018}} Në Perandorinë Romake të vonë, dikush mund të identifikohej si romak si qytetar i perandorisë, si një person me origjinë nga një prej rajoneve kryesore (Afrika, Britania, Galia, Hispania etj.) ose si me origjinë nga një provincë specifike. ose qytet. {{Sfn|Halsall|2018}} {{Efn|The 6th-century Gallo-Roman historian [[Gregory of Tours]] in his writings consistently identifies himself as an '[[Auvergne|Arvernian]]' rather than as a Roman. Though Gregory rarely discusses ethnic identities in his writings, with only a handful of references to various barbarian ''gentes'', types of identity that evidently mattered a lot to him were ''civititas'', which city or settlement one was from, and ''ducatus'', a slightly wider stretch of territory (such as the region of [[Champagne (province)|Champagne]]).{{Sfn|Halsall|2018|p=46}}}} Megjithëse vetë romakët nuk i shihnin ato si koncepte ekuivalente, nuk ka asnjë ndryshim thelbësor midis ''nënidentiteteve'' të tilla romake dhe identiteteve të gjinive që u atribuohen barbarëve. '''{{Sfn|Halsall|2018}}''' Në disa raste, autorët romakë ia atribuonin cilësi të ndryshme qytetarëve të pjesëve të ndryshme të perandorisë, si Ammianus Marcellinus i cili shkroi për ndryshimet midis 'galëve' dhe 'italianëve'. '''{{Sfn|Halsall|2018}}''' Në ushtrinë e vonë romake, kishte regjimente të emërtuara sipas nënidentiteteve romake, si ' [[keltët]] ' dhe ' batavianët ', si dhe regjimente të emërtuara sipas ''gjinive'' barbare, si Frankët ose [[Saksonët]] . '''{{Sfn|Halsall|2018}}'''
[[Skeda:Istanbul_-_Ippodromo_-_Spettatori_-_Soldati_-_Base_obelisco_Teodosio_01.jpg|parapamje| Ushtarët romakë të vonë, ndoshta me origjinë barbare, siç përshkruhet në një reliev nga perandori [[Teodosi I|Theodosius I]] ( r. 379–395)]]
Ushtria romake pësoi ndryshime të konsiderueshme në shekullin e 4-të, duke përjetuar atë që disa e kanë quajtur 'barbarizim', ''{{Sfn|Halsall|2018}}'' e kuptuar tradicionalisht si rezultat i rekrutimit të sasive të mëdha të ushtarëve barbarë. '''{{Sfn|Bileta|2016}}''' Megjithëse origjina barbare harrohej rrallë, shkalla e madhe dhe natyra meritokratike e ushtrisë romake e bëri relativisht të lehtë për rekrutët "barbarë" të hynin në ushtri dhe të ngriheshin nëpër grada vetëm duke pasur parasysh aftësitë dhe arritjet e tyre. {{Sfn|Bileta|2016}} {{Efn|Sometimes the inclusion of barbarian elements in the Roman army became awkward due to the prevailing anti-barbarian stereotypes. In the 4th-century civil war between [[Theodosius I]] ({{Reign}}379–395) and [[Magnus Maximus]] ({{Reign}}383–388), the army of Magnus Maximus was composed solely of Roman soldiers whereas the victorious Theodosius bolstered his forces with [[Goths|Gothic]] soldiers. Given the negative stereotypes, the [[Panegyric|panegyrist]] [[Latinius Pacatus Drepanius]] ({{fl}} 389–393) described the troops of Maximus as having 'lost' their Romanness due to following the usurper, while emphasising the Roman qualities of the Gothic soldiers (though despite their loyalty, Pacatus never describes them as 'Roman'), describing them as uncharacteristically loyal for barbarians, disciplined and following orders. Though their barbarian nature is repeatedly emphasised, the Roman qualities of the Gothic warriors means that the army of Theodosius, in the view of Pacatus, remained fundamentally Roman. Per Pacatus, the remaining troops of Maximus were pardoned by Theodosius after the defeat of the usurper, and through this became Roman again. For people born within the empire, virtue and following the right Roman leader was thus seen by Pacatus as enough to be Roman, but for the barbarian troops who exhibited the same qualities it was not.{{Sfn|Diemen|2021|pp=46–54}}}} Nuk është e qartë se deri në çfarë mase ka pasur ndikim aktual jo-romak mbi ushtrinë; është e besueshme që një numër i madh barbarësh janë bërë pjesë e ushtrisë normale romake, por është po aq e besueshme që ka pasur gjithashtu, ose në vend të kësaj, njëfarë ' elegancë barbare' në ushtri, e krahasueshme me Zouaves franceze të shekullit të 19-të (ushtara franceze njësi në Afrikën e Veriut që adoptuan veshjet vendase dhe praktikat kulturore). ''{{Sfn|Halsall|2018}}'' Rritja e zakoneve jo-romake në ushtrinë romake mund të mos ketë ardhur si rezultat i rritjes së numrit të rekrutëve barbarë, por nga njësitë ushtarake romake përgjatë kufijve perandorakë që formojnë identitetet e tyre të veçanta. '''{{Sfn|Bileta|2016}}''' Në perandorinë e vonë, termi "barbar" përdorej ndonjëherë në një kuptim të përgjithshëm nga romakët jo në ushtri për ushtarët romakë të vendosur përgjatë kufirit perandorak, në lidhje me natyrën e tyre të perceptuar agresive. '''{{Sfn|Bileta|2016}}''' Pavarësisht arsyes, ushtria romake gjithnjë e më shumë filloi të mishëronte aspekte 'barbare' që në kohët e mëparshme ishin konsideruar si antitetike me idealin romak. ''{{Sfn|Halsall|2018}}'' Aspekte të tilla përfshinin theksimin e forcës dhe etjes për betejë, si dhe supozimin e strategjive dhe zakoneve "barbare", të tilla si ''barritus'' (një thirrje beteje dikur gjermanike), ''Schilderhebung'' (ngritja e një perandori të zgjedhur në një mburojë) si dhe formacionet luftarake gjermane. Supozimi i këtyre zakoneve, në vend të barbarizimit, mund t'i atribuohet ushtrisë romake thjesht duke adoptuar zakone që i dukej të dobishme, një praktikë e zakonshme. Disa ushtarë barbarë të rekrutuar në ushtrinë romake përqafuan me krenari identifikimin romak {{Efn|For instance, a 3rd-century funerary inscription from Pannonia reads ''Francus ego cives Romanus miles in armis'', which translates to "I, a Frank, a Roman citizen, a soldier in arms".{{Sfn|Pohl|2018|p=16}}}} dhe në disa raste, trashëgimia barbare e disa individëve të vonë romakë madje u injorua plotësisht në botën më të gjerë romake. {{Efn|The barbarian heritage of [[Flavius Stilicho]] ({{Circa}} 359–408), whose father was a [[Vandals|Vandal]] but mother a Roman, regent in the [[Western Roman Empire]] during the early reign of [[Honorius (emperor)|Honorius]] ({{Reign}}393–423), was not a matter of debate until after his fall from grace and execution in 408.{{Sfn|Sánchez-Ostiz|2018|p=313}} During his tenure as regent, Stilicho was repeatedly compared to heroes of the ancient Roman Republic, such as [[Scipio Africanus]].{{Sfn|Sánchez-Ostiz|2018|p=320}}}}
[[Category:Pages using multiple image with auto scaled images]]
Feja ka qenë gjithmonë një shënues i rëndësishëm i romanizmit. Ndërsa krishterimi u bë gradualisht feja mbizotëruese në Perandorinë Romake gjatë antikitetit të vonë dhe përfundimisht u bë besimi i vetëm ligjor, aristokracisë romake të krishterizuar iu desh të ripërcaktonte identitetin e saj romak në terma të krishterë. Rritja e krishterimit nuk kaloi pa u vënë re apo pa sfiduar nga elementët konservatorë të elitës pagane romake, të cilët u ndërgjegjësuan se pushteti po rrëshqiste nga duart e tyre. Shumë prej tyre, të nën presion nga të krishterët gjithnjë e më shumë antipaganë dhe militantë, u kthyen për të theksuar se ata ishin të vetmit 'romakë të vërtetë' pasi ruanin fenë tradicionale romake dhe kulturën letrare. '''{{Sfn|Hen|2018}}''' Sipas burrështetit dhe oratorit romak Quintus Aurelius Symmachus ( {{Rreth}} 345–402), romakët e vërtetë ishin ata që ndoqën mënyrën tradicionale romake të jetesës, duke përfshirë fetë e saj të lashta, dhe ishte aderimi në ato fe që në fund do ta mbronte perandorinë nga armiqtë e saj, si në shekujt e mëparshëm. Për Symmachus dhe mbështetësit e tij, romanizmi nuk kishte të bënte fare me krishterimin, por varej nga e kaluara pagane e Romës dhe statusi i saj si zemra e një perandorie të madhe dhe politeiste. '''{{Sfn|Hen|2018}}''' Idetë e Symmachus nuk ishin të njohura në mesin e të krishterëve. Disa udhëheqës të kishës, si [[Brozi|Ambrose]], Kryepeshkopi i Mediolanumit, filluan sulme formale dhe të egra ndaj paganizmit dhe atyre anëtarëve të elitës që e mbrojtën atë. Ashtu si Simmaku, Ambrozi e pa Romën si qytetin më të madh të Perandorisë Romake, por jo për shkak të së kaluarës së saj pagane, por për shkak të së tashmes së saj të krishterë. Gjatë gjithë antikitetit të vonë, romanizmi u përcaktua gjithnjë e më shumë nga besimi i krishterë, i cili përfundimisht do të bëhej standard. '''{{Sfn|Hen|2018}}''' Statusi i Krishterimit u rrit shumë përmes adoptimit të fesë nga perandorët romakë. '''{{Sfn|Hen|2018}}''' Përgjatë antikitetit të vonë, perandorët dhe gjykatat e tyre shiheshin si romakë ''par excellence'' . {{Sfn|Conant|2015}}

Ndërsa Perandoria Romake humbi ose ua dorëzoi territoret sundimtarëve të ndryshëm barbarë, statusi i qytetarëve romakë në ato provinca ndonjëherë vihej në pikëpyetje. Njerëzit e lindur si qytetarë romakë në rajone që më pas ranë nën kontrollin barbar mund t'i nënshtroheshin të njëjtit paragjykim si barbarët. {{Sfn|Conant|2015}} {{Efn|The prominent late Roman figure [[Orestes (father of Romulus Augustulus)|Orestes]] (died 476) was born a Roman citizen in [[Pannonia]] and spoke Latin as his native language. In the 430s, Pannonia was ceded to [[Attila the Hun]], whom Orestes came to serve as a secretary. Though there is no reason to believe that Orestes himself ever doubted his own Romanness, the loss of his native province to the barbarians and his own personal association with Attila led to Orestes becoming the target of the same prejudice against non-Romans as the barbarians were, with records of Orestes being offended at being treated worse at the imperial court than the Hunnic warriors who accompanied him.{{Sfn|Conant|2015|p=156}} Despite this, Orestes remained fundamentally Roman in his outlook, and in time even became a general of the empire. In 475, Orestes installed his son, [[Romulus Augustulus]], as the last emperor of the Western Roman Empire.{{Sfn|Conant|2015|p=157}}}} Gjatë rrjedhës së Perandorisë Romake, burra nga pothuajse të gjitha provincat e saj kishin ardhur për të sunduar si perandorë. Si i tillë, identiteti romak mbeti politik, dhe jo etnik, dhe i hapur për njerëzit me origjinë të ndryshme. Kjo natyrë e identitetit romak siguroi që të mos kishte kurrë një konsolidim të fortë të një 'identiteti thelbësor' të romakëve në Itali, por gjithashtu ka të ngjarë të kontribuojë në qëndrueshmërinë dhe suksesin afatgjatë të shtetit romak. Rënia e Perandorisë Romake Perëndimore përkoi me herën e parë që romakët përjashtuan në mënyrë aktive një grup të huaj me ndikim brenda perandorisë, gjeneralët barbarë dhe me origjinë barbare të shekullit të 5-të, nga identiteti romak dhe aksesi në fronin perandorak romak. {{Sfn|Pohl|2014}}

== Historia e mëvonshme ==
Zgjerimi i Perandorisë Romake lehtësoi përhapjen e identitetit romak në një shtrirje të madhe territoresh që nuk kishin pasur kurrë më parë një identitet të përbashkët dhe nuk do të kishin më kurrë. Efektet e sundimit romak mbi identitetet personale të nënshtetasve të perandorisë ishin të konsiderueshme dhe identiteti romak që rezultoi i rezistoi kontrollit aktual perandorak për disa shekuj. '''{{Sfn|Pohl|2018}}'''

=== Europa Perëndimore ===

==== Qëndrimi i hershëm i identitetit romak ====
[[Skeda:Diptych_Rufus_Gennadius_Probus_Orestes_VandA_139-1866.jpg|parapamje| Diptiku konsullor i Rufius Gennadius Probus Orestes, një konsull romak i emëruar gjatë kohës që Roma ishte nën sundimin ostrogotik]]
Nga kolapsi i Perandorisë Romake Perëndimore në fund të shekullit të 5-të deri në luftërat e perandorit [[Justiniani I|Justinian I]] në shekullin e 6-të, struktura mbizotëruese e shoqërive në perëndim ishte një ushtri pothuajse plotësisht barbare, por edhe një administratë civile pothuajse plotësisht romake dhe aristokracia. {{Sfn|Halsall|2018}} Sundimtarët e rinj barbarë ndërmorën hapa për ta paraqitur veten si sundimtarë legjitimë brenda kornizës romake, {{Sfn|Gillett|2002}} me pretendimin e legjitimitetit që ishte veçanërisht i fortë midis sundimtarëve të Italisë. {{Sfn|Jones|1962}} Mbretërit e hershëm të Italisë, së pari Odoacer dhe më pas [[Teodoriku i Madh|Teoderiku i Madh]], ishin ligjërisht dhe në dukje nënmbretër të perandorit lindor dhe kështu u integruan në qeverinë romake. Ashtu si perandorët perëndimorë para tyre, ata vazhduan të emëronin konsuj perëndimorë, të cilët u pranuan në lindje dhe nga mbretërit e tjerë barbarë. {{Sfn|Jones|1962}} Oborri perandorak në lindje u jepte nderime të ndryshme sunduesve të fuqishëm barbarë në perëndim, gjë që u interpretua nga barbarët si rritja e legjitimitetit të tyre; diçka që ata përdorën për të justifikuar zgjerimin territorial. {{Sfn|Mathisen|2012}} Në fillim të shekullit të 6-të, Clovis I i Frankëve dhe Theoderiku i Madh i Ostrogotëve pothuajse shkuan në luftë me njëri-tjetrin, një konflikt që mund të kishte rezultuar në rivendosjen e perandorisë perëndimore nën cilindo mbret. {{Sfn|Halsall|2018}} I shqetësuar për një perspektivë të tillë, oborri lindor nuk u dha më kurrë nderime të ngjashme sunduesve perëndimorë, {{Sfn|Mathisen|2012}} në vend të kësaj filloi të theksonte legjitimitetin e tij ekskluziv romak, të cilin do të vazhdonte ta bënte për pjesën tjetër të historisë së tij. {{Sfn|Halsall|2018}}

Kulturorisht dhe ligjërisht, identiteti romak mbeti i spikatur në perëndim për shekuj me radhë, {{Sfn|Pohl|2018}} duke siguruar ende një ndjenjë uniteti në të gjithë Mesdheun. {{Sfn|Conant|2015}} Mbretëria Ostrogotike e Italisë ruajti Senatin Romak, i cili shpesh dominonte politikën në Romë, {{Sfn|Pohl|2018}} duke ilustruar mbijetesën dhe respektin e vazhdueshëm për institucionet dhe identitetin romak. {{Sfn|Barnish|1988}} Mbretërit barbarë vazhduan të përdorin ligjin romak gjatë Mesjetës së hershme, {{Sfn|Pohl|2018}} shpesh duke nxjerrë koleksionet e tyre të ligjit. Në koleksionet e ligjit të shekullit të 6-të të nxjerra nga vizigotët në Spanjë dhe frankët në Gali, është e qartë se kishte ende popullsi të mëdha që identifikoheshin si romakë në këto rajone duke pasur parasysh se koleksionet e ligjeve bëjnë dallimin midis barbarëve që jetojnë sipas ligjeve të tyre dhe romakëve që. jetojnë sipas ligjit romak. {{Sfn|Pohl|2018}} Edhe pasi Italia u pushtua nga Lombardët në fund të shekullit të 6-të, administrimi dhe urbanizimi i vazhdueshëm i Italisë veriore dëshmojnë për një mbijetesë të vazhdueshme të institucioneve dhe vlerave romake. {{Sfn|Barnish|1988}} Ishte ende e mundur që jo-qytetarët (si barbarët) në perëndim të bëheshin qytetarë romakë në shekujt VII dhe 8; disa dokumente të mbijetuara vizigotike dhe franke shpjegojnë përfitimet e të bërit qytetar romak dhe ka të dhëna të sundimtarëve dhe fisnikëve që lironin skllevër dhe i kthenin në qytetarë. {{Sfn|Pohl|2018}} Pavarësisht nga kjo, identiteti romak ishte në një rënie të madhe në shekujt VII dhe VIII. {{Efn|A well-documented case of the Romans "disappearing" is northern Gaul in the 6th and 7th centuries. In the 6th century, the personnel of churches in the region was dominated by people with Roman names. For instance, only a handful of non-Roman and non-Biblical names are recorded in the episcopal list of [[Metz]] from before the year 600. After 600, the situation is reversed and bishops had predominantly Frankish names. The reason for this change in naming practices might be a change in naming practices in Gaul, that people entering church services no longer adopted Roman names or that the Roman families which had provided the church personnel dropped in status.{{Sfn|Halsall|2018|p=53}}}}

==== Zhdukjet e identitetit romak ====
[[Skeda:Justinien_527-565.svg|majtas|parapamje| Ripushtimet e perandorit [[Justiniani I|Justinian I]] në shekullin e 6-të (në të verdhë)]]
Pika e madhe e kthesës në historinë e romakëve të ditëve të mëvonshme të perëndimit ishin luftërat e Justinianit I (533–555), që synonin ripushtimin e provincave të humbura të Perandorisë Romake Perëndimore. {{Sfn|Halsall|2018}} Gjatë mbretërimit të hershëm të Justinianit, autorët lindorë rishkruan historinë e shekullit të 5-të për të portretizuar perëndimin si "të humbur" nga pushtimet barbare, në vend që të përpiqeshin të integronin më tej sundimtarët barbarë në botën romake. {{Sfn|Halsall|2018}} Nga fundi i luftërave të Justinianit, kontrolli perandorak ishte rikthyer në Afrikën veriore dhe në Itali, por luftërat e bazuara në idenë se çdo gjë jashtë kontrollit të drejtpërdrejtë të perandorisë lindore nuk ishte më pjesë e Perandorisë Romake do të thoshte se mund të mos ki më asnjë dyshim se tokat përtej kufirit perandorak nuk ishin më romake dhe në vend të kësaj mbetën "të humbura nga barbarët". Si rezultat, identiteti romak në rajonet ende të sunduara nga barbarët (d.m.th Galia, Spanja dhe Britania) ranë në mënyrë dramatike. {{Sfn|Halsall|2018}} Gjatë ripushtimit të Italisë, Senati Romak u zhduk dhe shumica e anëtarëve të tij u zhvendosën në [[Kostandinopoja|Kostandinopojë]] . Megjithëse senati arriti një trashëgimi të caktuar në perëndim, {{Efn|In Gaul, members of the aristocracy were sometimes identified as "senators" from the 5th century to the 7th century and the [[Carolingian dynasty]] claimed to be descended from a former Roman senatorial family. In Spain, references to people of "senatorial stock" appear as late as the 7th century and in Lombard Italy, "Senator" became a personal name, with at least two people known to have had the name in the 8th century. The practice of representing themselves as "the Senate" was revived by the aristocracy within the city of Rome in the 8th century, though the institution itself was not revived.{{Sfn|Pohl|2018|p=|pp=11–12}}}} fundi i institucionit hoqi një grup që kishte vendosur gjithmonë standardin e asaj që duhej të thoshte romanizmi. {{Sfn|Pohl|2018}} Lufta në Itali ndau gjithashtu elitën romake atje midis atyre që gëzonin sundimin barbar dhe atyre që mbështetën perandorinë dhe më vonë u tërhoqën në territorin perandorak, që do të thotë se identiteti romak pushoi së ofruari një ndjenjë kohezioni shoqëror dhe politik. {{Sfn|Pohl|2018}}

Ndarja e Evropës Perëndimore në mbretëri të shumta të ndryshme përshpejtoi zhdukjen e identitetit romak, pasi identiteti i mëparshëm unifikues u zëvendësua nga identitetet lokale bazuar në rajonin nga ku ishte. Lidhshmëria e zbehtë nënkuptonte gjithashtu se ndërsa ligji dhe kultura romake vazhdonin në masë të madhe, gjuha u copëtua dhe ndahej gjithnjë e më shumë, latinishtja u zhvillua gradualisht në ato që do të bëheshin [[Gjuhët romake|gjuhët moderne romane]] . '''{{Sfn|Pohl|2018}} {{Sfn|Pohl|2018}}''' Aty ku dikur kishin qenë shumica e popullsisë, romakët e Galisë dhe Hispanisë gradualisht dhe në heshtje u shuan ndërsa pasardhësit e tyre adoptuan emra dhe identitete të tjera. {{Sfn|Pohl|2018}} Në Britaninë Sub-Romake, njerëzit e qendrave të mëdha urbane u ngjitën pas identitetit romak, por popullsitë rurale u integruan dhe u asimiluan me kolonizatorët gjermanikë ( Jutët, [[Angles]] dhe [[Saksonët]] ). Pasi qytetet e mëdha ranë, identiteti romak u zbeh edhe në Britani. '''{{Sfn|Sorrill|2012}}'''

Përvetësimi i identiteteve lokale në Gali dhe Hispani u bë më tërheqës në atë që ata nuk ishin binar kundër identitetit të sundimtarëve barbarë në të njëjtën mënyrë si 'romakët'; për shembull, nuk mund të ishte edhe romak edhe frank, por ishte e mundur, për shembull, të ishte edhe arvernian (dmth nga [[Auvernia|Auvergne]] ) dhe frank. {{Sfn|Halsall|2018}} Në Hispani, "gotik" kaloi nga thjesht një identitet etnik në të qenit njëkohësisht etnik (në kuptimin e prejardhjes nga gotët) dhe politik (në kuptimin e besnikërisë ndaj mbretit). Gothic duke u bërë më fluide dhe shumëdimensionale si një identitet lehtësoi një tranzicion të qetë nga njerëzit që identifikoheshin si romakë tek njerëzit që identifikoheshin si gotë. '''{{Sfn|Buchberger|2015}}''' Kishte pak dallime midis gotëve dhe romakëve të Hispanisë në këtë pikë; Visigotët nuk praktikonin më [[Arianizmi|krishterimin arian]] dhe romakët, ashtu si gotët, u lejuan që nga shekulli i 6-të të shërbenin në ushtri. Megjithëse identiteti romak po zhdukej me shpejtësi, Mbretëria Visigotike në shekujt e 6-të dhe të 7-të solli gjithashtu disa gjeneralë të shquar romakë të ditëve të mëvonshme, si {{Interlanguage link|Claudius (dux Lusitaniae)|fr|Claudius (duc)}} . dhe Paulus . {{Sfn|Arce|2018}}

Zhdukja e romakëve pasqyrohet në koleksionet e ligjit barbar. Në ligjin Salik të Clovis I (nga rreth 500), romakët dhe frankët janë dy popullsitë kryesore paralele të mbretërisë dhe të dy kanë statuse ligjore të mirëpërcaktuara. Një shekull më vonë në ''Lex Ripuaria'', romakët janë vetëm një nga shumë popullsi më të vogla gjysmë të lira, të kufizuar në kapacitetin e tyre ligjor, me shumë nga avantazhet e tyre të mëparshme të lidhura tani me identitetin frank. Marrëveshje të tilla ligjore do të ishin të paimagjinueshme nën Perandorinë Romake dhe nën dekadat e para të sundimit barbar. {{Sfn|Halsall|2018}} {{Sfn|Halsall|2018}} Me kurorëzimin perandorak të [[Karli i Madh|Karlit]] të Madh në vitin 800, identiteti romak u zhduk kryesisht në Evropën Perëndimore dhe ra në status të ulët shoqëror. {{Sfn|Pohl|2018}} {{Sfn|Sarti|2016}} {{Efn|8th century sources from [[Salzburg]] still reference that there was a social group in the city called the ''Romani tributales'' but Romans at this time mostly merged with the wider ''tributales'' (tributary peoples) distinction rather than being separate in Frankish documents. Throughout most of former Gaul, the Roman elite which had lingered for centuries merged with the Frankish elite and lost their previous distinct identity. Though "Romans" continued to be a dominant identity in regional politics in southern Gaul for a while, the specific references to some individuals as "Romans" or "descendants of Romans" indicates that their Roman status was perhaps no longer being taken for granted and needed pointing out. The last groups of ''Romani'' in the Frankish realm lingered for some time, especially in Salzburg and [[Raetia]], but mostly fade away in the early 9th century.{{Sfn|Pohl|2018|p=|pp=15–16, 38–39}}}} Situata ishte disi paradoksale: romakët e gjallë, në Romë dhe gjetkë, kishin një reputacion të dobët, me regjistrime të sulmeve antiromake dhe përdorimin e 'romakut' si fyerje, por emri i Romës u përdor gjithashtu një burim i fuqisë dhe prestigjit të madh dhe të pandërprerë politik, i përdorur nga shumë familje aristokratike (ndonjëherë duke shpallur me krenari origjinën e shpikur romake) dhe sundimtarë gjatë historisë. {{Sfn|Pohl|2018}} Nëpërmjet shtypjes së identitetit romak në tokat që ata sundonin dhe zbritjes së perandorisë së mbetur në lindje si "greke", shteti frank shpresonte të shmangte mundësinë që populli romak të shpallte një perandor romak në të njëjtën mënyrë që Frankët shpallën një Mbret frank. '''{{Sfn|Pohl|2018}}'''

==== Rikthimi në Romë ====
[[Skeda:4_Gift_Bringers_of_Otto_III.jpg|parapamje| Personifikimi i (nga e majta në të djathtë) të popujve [[Sllavët|sllavë]], [[Gjermanët|gjermanë]], galikë ( frengjisht ) dhe romakë, të përshkruara si i sjellin dhurata Perandorit të Shenjtë Romak Otto III]]
Popullsia e qytetit të Romës vazhdoi të identifikohej dhe të identifikohej si romakë nga perëndimorët. Edhe pse historia e Romës nuk u harrua, rëndësia e qytetit në Mesjetë buronte kryesisht nga të qenit selia e [[Papa|Papës]], {{Efn|For instance, in the 6th century writings of [[Gregory of Tours]], Rome is not mentioned until [[Saint Peter]] arrives there, and Gregory appears indifferent to Rome once having been the capital of an empire.{{Sfn|Hen|2018|p=64}}}} një pikëpamje e përbashkët si nga perëndimorët ashtu edhe nga perandoria lindore. {{Sfn|Pohl|2018}} '''{{Sfn|Delogu|2018}}''' Gjatë shekujve pas ripushtimit të Justinianit, kur qyteti ishte ende nën kontrollin perandorak, popullsia nuk administrohej posaçërisht dhe nuk kishte asnjë pjesëmarrje politike në çështjet më të gjera perandorake. '''{{Sfn|Delogu|2018}}''' Kur u përplasën me perandorët, papët përdorën ndonjëherë faktin se ata kishin mbështetjen e ''populus Romanus'' ("popullit të Romës") si një faktor legjitimues, që do të thotë se qyteti ende duronte njëfarë rëndësie ideologjike për sa i përket romanizmit. {{Sfn|Pohl|2018}} Autorët dhe intelektualët e Evropës Perëndimore e lidhën gjithnjë e më shumë romancitetin vetëm me vetë qytetin. {{Sfn|Pohl|2018}} {{Efn|As with the other early Medieval changes to Roman identity, the origins of this change can be traced to the 6th century. [[Cassiodorus]], who served the Gothic kings, used 'Romans' to describe Roman people across Italy, but Pope [[Gregory the Great]], at the end of the 6th century, uses 'Roman' almost exclusively for the people in the city. The ''[[Historia langobardorum|Historia Langobardorum]]'', written by [[Paul the Deacon]] in the 8th century, postulates that the term ''civis Romanus'' ("Roman citizen") is applied solely to someone who either lived in, or was born in, the city of Rome and it could for instance be applied to the [[Archbishop of Ravenna]], [[Marinianus of Ravenna|Marinianus]], only because he had originally been born in Rome. This indicates that the term at some point ceased to generally refer to all the Latin-speaking subjects of the Lombard kings and became restricted to the city itself.{{Sfn|Pohl|2018|p=10}}}} Nga gjysma e dytë e shekullit të 8-të, perëndimorët pothuajse ekskluzivisht përdorën termin për t'iu referuar popullsisë së qytetit. '''{{Sfn|Delogu|2018}}''' Kur pushteti i përkohshëm i papatit u vendos nëpërmjet themelimit të Shteteve Papale në shekullin e 8-të, papët përdorën faktin që ata shoqëroheshin dhe mbështeteshin nga populli ''Romanus'' si diçka që legjitimonte sovranitetin e tyre. '''{{Sfn|Delogu|2018}}'''

Popullsia romake nuk e konsideronte as perandorinë lindore dhe as "Perandorinë e [[Perandoria e Shenjtë Romake|Shenjtë Romake]] " të re të Karlit të Madh si romake. {{Sfn|Granier|2018}} Megjithëse vazhdimësia nga Roma në Konstandinopojë u pranua në perëndim, {{Sfn|Granier|2018}} burimet e mbijetuara tregojnë se lindorët shiheshin si grekë që kishin braktisur Romën dhe identitetin romak. {{Sfn|Granier|2018}} Mbretërit karolingianë nga ana tjetër shiheshin se kishin më shumë të bënin me mbretërit lombardë të Italisë sesa me perandorët e lashtë romakë. {{Sfn|Granier|2018}} Romakët mesjetarë gjithashtu shpesh i barazonin Frankët me Galët e lashtë dhe i shihnin ata si agresivë, të pafytyrë dhe të kotë. {{Sfn|Granier|2018}} Pavarësisht kësaj, perandorët e shenjtë romakë u njohën nga qytetarët e Romës si perandorë të vërtetë romakë, {{Efn|Only in the sense of sharing continuity with the ancient emperors and governing the Roman Empire. The Holy Roman emperors were not seen as "Romans" in any sense.{{Sfn|Granier|2018|p=225}}}} edhe pse vetëm për shkak të mbështetjes dhe kurorëzimit të tyre nga papët. {{Sfn|Granier|2018}}

Edhe Frankët dhe perëndimorët e tjerë nuk e shihnin popullsinë e Romës në mënyrë të favorshme. Burimet e huaja janë përgjithësisht armiqësore, duke u atribuar tipare të tilla si trazirat dhe mashtrimet romakëve dhe i përshkruan ata si "po aq krenarë aq edhe të pafuqishëm". Ndjenjat antiromake zgjati gjatë gjithë mesjetës. {{Efn|As late as the 13th and 14th centuries, the writer [[Dante Alighieri]] wrote that the Romans "stand out among all Italians for the ugliness of their manners and their outward appearance".{{Sfn|Granier|2018|p=|pp=158, 168}}}} Romakët pjesërisht ia detyronin reputacionin e tyre të keq nganjëherë duke u përpjekur të merrnin një pozicion të pavarur ndaj papëve të perandorëve të shenjtë romakë. Duke qenë se këta sundimtarë shiheshin se kishin pushtet universal, romakët konsideroheshin ndërhyrës në punët që i kalonin kompetencat e tyre. {{Sfn|Granier|2018}}

Në disa rajone, fjala gjermanike për romakët (e përdorur edhe për fqinjët perëndimorë në përgjithësi), ''walhaz'', u bë një etnonim, megjithëse në shumë raste është vërtetuar vetëm shekuj pas përfundimit të sundimit romak në këto rajone. Termi ''valhaz'' është origjina e termit modern ' Uells ', dmth populli i [[Uellsi|Uellsit]], dhe i ekzonimit historik ' [[Vllehët|vllah]] ', i cili është përdorur gjatë mesjetës dhe periudhës moderne për popuj të ndryshëm romanë ballkanikë . {{Sfn|Pohl|2014}} Si endonime, identifikimi romak u mbajt nga disa popuj romanë ballkanikë. Në mënyrë të dukshme, [[rumunët]] e quajnë veten ''români'' dhe kombin e tyre ''România'' . {{Sfn|Berciu&nbsp;Drăghicescu|2012}} Si dhe kur rumunët arritën t'i përvetësonin këta emra nuk është plotësisht e qartë, {{Efn|One of the earliest records of the Romanians possibly being referred to as Romans is given in the ''[[Nibelungenlied]]'', a German [[epic poem]] written before 1200 in which a "Duke Ramunc from the land of [[Vlach]]s" is mentioned. It has been argued that "Ramunc" was not the name of the duke, but a collective name that highlighted his ethnicity. Other documents, especially Byzantine or Hungarian ones, also attest the old Romanians as Romans or their descendants.{{Sfn|Drugaș|2016|p=|pp=71–124}}}} por një teori është ideja e vazhdimësisë dako-romake, që rumunët modernë e kanë prejardhjen nga dako-romakët që erdhën si rezultat i kolonizimit romak pas pushtimit të [[Dakia|Dakisë]] nga [[Trajani]] ( r. 98–117). {{Sfn|Light|Dumbrăveanu&nbsp;Andone|1997}} [[Arumunët]], gjithashtu me origjinë të paqartë, i referohen vetes me emra të ndryshëm, duke përfshirë ''arumani'', ''armani'', ''aromani'' dhe ''rumani'', të cilët etimologjikisht rrjedhin nga latinishtja ''Rōmānī'' . {{Sfn|Ružica|2006}} Istro-rumunët ndonjëherë identifikohen si ''rumeri'' ose terma të ngjashëm, megjithëse këta emra kanë humbur fuqinë dhe Istro-rumunët shpesh identifikohen me fshatrat e tyre të lindjes. {{Sfn|Burlacu|2010}} Megleno-rumunët u identifikuan gjithashtu si ''rumâni'' në të kaluarën, megjithëse ky emër u zëvendësua kryesisht në favor të termit ''vlasi'' shekuj më parë. {{Sfn|Berciu&nbsp;Drăghicescu|2012}} ''Vllasi'' rrjedh nga "vlleh", {{Sfn|Berciu&nbsp;Drăghicescu|2012}} nga ana tjetër rrjedh nga ''valhaz'' . {{Sfn|Pohl|2014}}

== Shiko gjithashtu ==

[[Kategoria:Roma e lashtë]]
[[Kategoria:Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës]]
[[Kategoria:Vetitë CS1: Burime në greqisht (el)]]
[[Kategoria:Mirëmbajtja CS1: Citimi referon vetveten]]
[[Kategoria:Vetitë CS1: Burime në rumanisht (ro)]]
[[Kategoria:Faqe me përkthime të pashqyrtuara]]