Shihni burimin për Shqarthët

{{Automatic taxobox
|name              = Shqarthët
|fossil_range      = {{Fossil range|Miocene|recent}}
|image             = Martes martes crop.jpg
|image_caption     = [[Shqarthi i artë]] (''Martes martes'')
|taxon             = Martes
|authority         = [[Philippe Pinel|Pinel]], 1792
|regnum            = [[Animalia]]
|phylum            = [[Chordata]]
|classis           = [[Mammalia]]
|ordo              = [[Carnivora]]
|familia           = [[Mustelidae]]
|subfamilia        = [[Guloninae]]
|genus             = '''Martes'''
|subdivision       = Shiko [[#Classification|tekstin]]
|subdivision_ranks = Speciet
|type_species      = ''[[Martes foina]]''
|range_map         = Martes range.png
|range_map_caption = Gama e shqartheve: 
{{plainlist}}
* ''M. americana'' = i bruztë i çelët
* ''M. flavigula'' = i bruztë i errët
* ''M. foina'' = i murrmë
* ''M. gwatkinsii''
* ''M. martes'' = portokalli
* ''M. melampus'' = i verdhë
* ''M. pennanti'' = lejla
* ''M. zibellina'' = i blertë
}}

'''Shqarthët''' ose '''Kunadhet''' përbëjnë [[Gjinia (biologji)|gjininë]] '''''Martes''''' brenda nënfamiljes [[Guloninae]], në [[Familja(biologji)|familjen]] [[Mustelidët|Mustelidae]]. Ata kanë bishta si shkurre dhe putra të mëdha me kthetra pjesërisht të mprehta. Gëzofi ndryshon nga e verdha në të murrmë të errët, në varësi të specieve, dhe vyhet nga tregtarët e gëzofit. Shqarthët janë kafshë të hollë, të shkathët, të përshtatur për të jetuar në taiga dhe banojnë në pyje halorë dhe gjetherënës veriore në të gjithë Hemisferën Veriore. 
== Klasifikimi ==
[[Skeda:Martes_flavigula,_yellow-throated_marten.jpg|parapamje|Shqarthi fytverdhë (f''lavigula Martes''), [[Tajlanda|Tajlandë]]]]
Përfundimet e hulumtimit të ADN-s tregojnë se gjinia ''Martes'' është polifilet, me disa studime që vendosin ''Martes americana'' jashtë gjinisë dhe duke e aleruar atë me ''Eira'' dhe ''Gulo'', për të formuar një kadë të re të [[Amerika (kontinent)|Botës së Re]].<ref>{{cite journal|vauthors=Flynn JJ, Finarelli JA, Zehr S, Hsu J, Nedbal MA|date=2005|title=Molecular phylogeny of the carnivora (mammalia): assessing the impact of increased sampling on resolving enigmatic relationships|journal=Syst. Biol.|volume=54|issue=2|pages=317–37|doi=10.1080/10635150590923326|jstor=20061233|pmid=16012099|doi-access=free}}</ref><ref>{{cite journal|author1=Koepfli KP|display-authors=etal|date=shk 2008|title=Multigene phylogeny of the Mustelidae: resolving relationships, tempo and biogeographic history of a mammalian adaptive radiation|journal=BMC Biology|volume=6|issue=10|doi=10.1186/1741-7007-6-10|pmc=2276185|pmid=18275614}}</ref>  Gjinia u zhvillua për herë të parë shtatë milion vjet më parë gjatë epokës së [[Mioceni|Miocenit]].
{| class="wikitable"
!Fotoja
!Emri shkencor
!Emri i zakonshëm
!Gama
|-
|[[Skeda:Martes_americana_Yellowstone_2.jpg|120x120px]]
|''Martes americana''
|[[Shqarthi amerikan]]
|Araska arktike dhe Kanadaja në veri të New Mexico.
|-
|[[Skeda:Martes_flavigula,_yellow-throated_marten.jpg|120x120px]]
|''Martes flavigula''
|[[Shqarthi fytverdh]]
|Afganistani dhe Pakistani, në Himalajet e Indisë, Nepalit dhe Butanit, Gadishullit Korean, Kina e Jugut, Tajvani dhe Rusia Lindore.
|-
|[[Skeda:Martes_foina_kuna.jpg|120x120px]]
|''Martes foina''
|[[Shqarthi|Shqarthi i bardhë]]
|Spanja dhe Portugalia në perëndim, përmes Evropës Qendrore dhe Jugore, Lindjes së Mesme dhe Azisë Qendrore, duke u shtrirë aq larg në lindje sa malet Altai dhe Tien Shan dhe veriperëndimi i Kinës
|-
|[[Skeda:Nilgiri_Marten_Naseef_Gafoor.jpg|120x120px]]
|''Martes gwatkinsii''
|[[Shqarthi i Nilgirit]]
|India e Jugut.
|-
|[[Skeda:Pine_Marten_BWC.JPG|120x120px]]
|''Martes martes''
|[[Zardafi|Shqarthi i artë]]
|Evropa dhe Azia jugperëndimore, nga Irlanda në perëndim, në lindje drejt maleve Urale dhe në Anatolia, Transk Kaukazia, Mesopotami dhe Irani verior.
|-
|[[Skeda:Wiki-ezokuroten1.jpg|120x120px]]
|''Martes melampus''
|[[Shqarthi japonez]]
|Japoni
|-
|[[Skeda:Sobol-bur1.jpg|120x120px]]
|''Martes zibellina''
|[[Sablei]]
|Kazakistani lindor, Kina, Koreja e Veriut dhe Hokkaidō, Japoni
|-
|}

== Fosilet ==

* ''Martes wenzensis''†
* ''Martes nobilis''†

== Ekologjia dhe sjellja ==
Shqarthet janë kafshë të vetmuara, që takohen vetëm për t'u riprodhuar në fund të pranverës ose në fillim të verës. Pjella deri në pesë këlysh të verbër dhe gati pa flokë lindin në fillim të pranverës. Ata janë të rritur pas rreth dy muajsh dhe e lënë nënën të kujdeset për veten e tyre në moshën rreth tre deri në katër muajsh. Për shkak të zakonit të tyre për të kërkuar vende të ngrohta dhe të thata dhe për të gërmuar në materiale të buta, shqarthet shkaktojnë dëmtim të pjesëve të buta plastike dhe gome tek makinat dhe automjete të tjera të parkuara, duke kushtuar çdo vit miliona euro vetëm në [[Evropa Qendrore|Evropën Qendrore]], duke çuar kështu në ofertën e shqartheve - Sigurimi i përdorimit të automjeteve, "pastrimi i shqartheve" .<ref>{{cite web|url=http://www.mardersicher.de/marderinfo.html|title=Marderinfo|trans-title=Information about martens|language=De|accessdate=15 shtator 2014|archive-date=18 gusht 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140818060946/http://www.mardersicher.de/marderinfo.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.dreyer-kfz.de/?page_id=444|title=Marderschaden - Tipps gegen Marder|trans-title=Marten injuries - Tips against martens|language=De|accessdate=15 shtator 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.adac.de/infotestrat/unfall-schaeden-und-panne/schaeden-durch-tiere/default.aspx|title=Tipps gegen Marder|trans-title=Tips against martens|language=De|accessdate=15 shtator 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.svv.ch/de/konsumenten/fragen-an-die-versicherungen/die-haeufigsten-fragen/marderschaeden-am-auto-wie-ist-das-v|title=Marderschäden am Auto – wie ist das versichert?|trans-title=Car damage caused by martens—is that a part of insurance?|language=De|accessdate=15 shtator 2014|archive-date=6 tetor 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141006112240/http://www.svv.ch/de/konsumenten/fragen-an-die-versicherungen/die-haeufigsten-fragen/marderschaeden-am-auto-wie-ist-das-v|url-status=dead}}</ref> Ata janë [[Gjithçkangrënësit|gjithçkangrënës]].

== Referenca kulturore ==

=== Kanada ===
Shqarthi është i popullarizuar në komunitetin verior të Ontario të Big Trout Lake. Gjatë tregtisë së leshit, të porositur nga Kompania Hudson Bay në shekujt XVII dhe XVIII, lëmshi i shqarthëve u formua në mënyrë tipike në dorashka. Shqarthet ende tregtohet në vend. Vendasit vendosin një vlerë të lartë në këtë kthesë, duke e tregtuar atë zakonisht për mallrat e konsumueshëm.

=== Kroacia ===
Në [[Mesjeta|mesjetë]], lëmshet e shqartheve ishin mallra me shumë vlera të përdorura si një formë pagese në [[Sllavonski Brod|Sllavoni]], [[Littorale Kroate]] dhe [[Dalmacia|Dalmaci]]. Banovac, një monedhë e goditur dhe e përdorur në mes të 1235 dhe 1384, përfshirë imazhin e një shqarthi.<ref>[http://www.hnb.hr Croatian National Bank]. [http://www.hnb.hr/novcan/povijest/e-nastavak-5.htm?tsfsg=36a1a164ef3c36dfbedd95da52672154 First Money — History of the Croatian Currency] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110622023206/http://www.hnb.hr/novcan/povijest/e-nastavak-5.htm?tsfsg=36a1a164ef3c36dfbedd95da52672154 |date=22 qershor 2011 }}: Kuna and lipa — the Croatian Currency. – Retrieved on 31 March 2009.</ref> Kjo është një nga arsyet pse fjala kroate për shqarthin, ''kuna'', është emri i monedhës moderne Kroate. Një shqarth është përshkruar në monedhën 1-, 2-, dhe 5- Kuna , të minuara që nga viti 1993, dhe në të kundërtën e monedhave përkujtimore 25-kuna .<ref>[http://www.hnb.hr Croatian National Bank]. [http://www.hnb.hr/novcan/ekovanic.htm?tsfsg=a89719a221b101407a7b882421d5f621 Kuna and Lipa, Coins of Croatia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090622012116/http://www.hnb.hr/novcan/ekovanic.htm?tsfsg=a89719a221b101407a7b882421d5f621 |date=22 qershor 2009 }}: [http://www.hnb.hr/novcan/kovanice/e1kuna.htm?tsfsg=2f8fb802e4db3c45c05d9feb07991fe6 1 Kuna Coin] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090622005600/http://www.hnb.hr/novcan/kovanice/e1kuna.htm?tsfsg=2f8fb802e4db3c45c05d9feb07991fe6 |date=22 qershor 2009 }}, [http://www.hnb.hr/novcan/kovanice/e2kune.htm?tsfsg=74f35c57720fb47dd515e8f950ea9037 2 Kuna Coin] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110604014611/http://www.hnb.hr/novcan/kovanice/e2kune.htm?tsfsg=74f35c57720fb47dd515e8f950ea9037 |date=4 qershor 2011 }}, [http://www.hnb.hr/novcan/kovanice/e5kuna.htm?tsfsg=fa39efd7c6602f992d2ea120f7b64c3e 5 Kuna Coin] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110604014532/http://www.hnb.hr/novcan/kovanice/e5kuna.htm?tsfsg=fa39efd7c6602f992d2ea120f7b64c3e |date=4 qershor 2011 }}, & [http://www.hnb.hr/novcan/kovanice/e25kuna.htm?tsfsg=7a96e774493deea7b43c1d6dd6d6471b Commemorative 25 Kuna Coins in Circulation] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180201194823/http://www.hnb.hr/ |date=1 shkurt 2018 }}. – Retrieved on 31 March 2009.</ref>

Një shqarth vrapues tregohet në stemën e Sllavonisë dhe më pas në modelin modern të stemës së [[Kroacia|Kroacisë]]. Vula zyrtare e Saborit (kuvendit) kroat nga 1497 deri në fund të shekullit të 18-të kishte një model të ngjashëm.<ref>{{cite book|isbn=9789532972306|author=Mario Jareb|title=''Hrvatski nacionalni simboli'' (Eng.: ''Croatian National Symbols'')|year=2010}}</ref><ref name="Grbovnica Slavonije">Ivan Bojničić-Kninski - [http://hrcak.srce.hr/file/94493 Grbovnica kraljevine "Slavonije", (1895)] - PDF file ('''in Croatian''')</ref>

=== Finlanda ===
Ndërmarrja finlandeze e komunikimeve [[Nokia]] nxjerr emrin e saj, përmes lumit Nokianvirta, nga një lloj shqarthi që njihet në vend si ''Nokia''.<ref>[http://www.nokia.com/global/about-nokia/about-us/the-nokia-story/ Story of Nokia], retrieved on the 17 July 2013</ref>

=== Greqia ===
Në ''[[Iliada|Illiadë]],'' spiuni me këmbë nga flota Dolon kishte veshur një kapele të varur me shqarth.

=== Italia ===
Fjala [[Gjuha latine|Latine]] për përkrenare, ''galea,'' fillimisht do të thoshte "lëmsh shqarthi", megjithëse është e paqartë nëse [[romakët]] e hershëm i vishnin këto përkrenare për arsye simbolike ose për leshin e tyre të imët.<ref>{{Cite book|title=Ancient Germanic warriors : warrior styles from Trajan's Column to Icelandic sagas|author=Speidel, Michael P.|date=2008|publisher=Routledge|isbn=9780415486828|oclc=632066572}}</ref>

== Referime ==

<references />
[[Kategoria:Gjitarë]]
[[Kategoria:Gjitarë të Amerikë veriore]]
[[Kategoria:Gjitarët e Evropës]]
[[Kategoria:Gjitarë të Azisë]]
[[Kategoria:Mishngrënës]]
[[Kategoria:Mishngrënës të Amerikës veriore]]
[[Kategoria:Mishngrënës të Europës]]
[[Kategoria:Mishngrënës të Azisë]]
[[Kategoria:Mustelidë]]
[[Kategoria:Gjini e gjitarëve]]