Shihni burimin për Turqia

{{Infobox country
| conventional_long_name = Republika e Turqisë
| common_name            = Turkey <!-- DO NOT change to Türkiye. The subject of Turkey's name rebrand is controversial, and there is currently no consensus on Wikipedia supporting the use of Türkiye in English text. -->
| native_name            = Türkiye Cumhuriyeti ([[Gjuha turke|Turqisht]])
| image_flag             = Flag of Turkey.svg
| flag_type              = [[Flamuri i Turqisë|Flamuri]]
| national_anthem        = [[İstiklal Marşı]]<br />"Marshi i Pavarësisë"<br/>{{center|[[Skeda:Istiklâl Marsi instrumetal.ogg]]}} <!-- Ju lutemi mos e zëvendësoni këtë me versionin vokal. Për të ruajtur vazhdimësinë me faqet e tjera të Wikipedia në vendet moderne, duhet të përdoret versioni instrumental. -->
| image_map              = Turkey (orthographic projection).svg
| capital                = [[Ankara]]
| coordinates            = {{Coord|39|N|35|E|type:city|display=title,inline}}
| largest_city           = [[Stambolli]]<br />{{coord|41|1|N|28|57|E|display=inline}}
| official_languages     = [[Gjuha turke|Turqisht]]<ref name="TC Constituton Art. 3">{{cite news|title=Türkiye Cumhuriyeti Anayasası|url=https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tc_anayasasi.maddeler?p3=3|publisher=[[Asambleja e Madhe Kombëtare e Turqisë]]|access-date=1 korrik 2020|language=tr|archive-url=https://archive.today/20200701095929/https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tc_anayasasi.maddeler?p3=3|archive-date=1 korrik 2020|quote="3. Madde: Devletin Bütünlüğü, Resmi Dili, Bayrağı, Milli Marşı ve Başkenti: Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Milli marşı "İstiklal Marşı" dır. Başkenti Ankara'dır."}}</ref><ref name="Constitutional Court of Turkey - Constitution Art. 3">{{cite news|title=Mevzuat: Anayasa|url=https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/anayasa/|publisher=[[Gjykata Kushtetuese e Turqisë]]|location=Ankara|access-date=1 korrik 2020|language=tr|archive-url=https://archive.today/20200701100313/https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/anayasa/|archive-date=1 korrik 2020}}</ref>
| languages_type         = [[Gjuha e folur|Gjuhët e folura]]<ref name=Ethnologue>[https://www.ethnologue.com/country/tr/languages ''Ethnologue Languages of the World – Turkey'']</ref>
| languages              = {{vunblist
| Kryesisht [[Gjuha turke|turqishtja]]}}
| languages2             = {{collapsible list |[[Kurmanxhi|Kurdisht]]|[[Gjuha zaza|Zaza]]|[[Gjuha çerkeze|Çerkisht]]|[[Gjuha laz|Laz]]|[[Gjuha arabe|Arabisht]]|[[Gjuhët e Turqisë|Të tjera të ndryshme]]}}
| languages2_type        = Gjuhët tjera
| ethnic_groups_year     = 2016
| ethnic_groups          = {{unbulleted list
 | 70–75% [[Turqit|turq]]
 | 19% [[Kurdët në Turqi|kurd]]
 | 7–12% [[Grupet etnike në Turqi|Të tjerë]]
 }}
| demonym                = [[Turqit|Turk/Turq]]
| government_type        = [[Republika]] [[Kushtetuta e Turqisë|kushtetuese]] [[Shtet unitar|unitare]] [[Sistemi presidencial|presidenciale]]
| leader_title1          = [[Presidenti i Turqisë|Presidenti]]
| leader_name1           = [[Rexhep Taip Erdoan]]
| leader_title2          = [[Zëvendës Presidenti i Turqisë|Zëvendës Presidenti]]
| leader_name2           = [[Cevdet Yılmaz]]
| leader_title3          = [[Kryetari i Asamblesë së Madhe Kombëtare|Kryetari i Asamblesë]]
| leader_name3           = [[Numan Kurtulmuş]]
| legislature            = {{nowrap|[[Asambleja e Madhe Kombëtare e Turqisë|Asambleja e Madhe Kombëtare]]}}
| established_event1     = [[Perandoria Osmane]]
| established_date1      = {{ca.}} 1299
| sovereignty_type       = [[Historia e Turqisë|Themelimi]]
| established_event2     = [[Lufta për Pavarësi Turke|Lufta për Pavarësi]]
| established_date2      = 19 maj 1919
| established_event3     = [[Qeveria e Asamblesë së Madhe Kombëtare]]
| established_date3      = 23 prill 1920
| established_event4     = {{nowrap|[[Traktati i Lozanës]]}}
| established_date4      = 24 July 1923
| established_event5     = {{nowrap|[[Historia e Turqisë|Republikë e shpallur]]}}
| established_date5      = [[Dita e Republikës (Turqi)|29 tetor 1923]]
| established_event6     = [[Kushtetuta e Turqisë|Kushtetuta e tanishme]]
| established_date6      = 9 nëntor 1982<ref>{{Cite web|url=https://www.anayasa.gov.tr/en/legislation/turkish-constiution/|title=Turkish Constiution &#124; Anayasa Mahkemesi|website=www.anayasa.gov.tr|language=en}}</ref>
| area_km2               = 783,356 <!--http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Laenderinfos/01-Nodes_Uebersichtsseiten/Tuerkei_node.html -->
| area_rank              = 36-të
| area_sq_mi             = 302535 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
| percent_water          = 2.03 (sipas vitit 2015)<ref>{{cite web|title=Surface water and surface water change|access-date=11 tetor 2020|publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)|language=en|url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER#}}</ref>
| population_estimate    = {{IncreaseNeutral}} 84,680,273<ref name="Turkey-population">{{cite web|url=https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2021-45500&dil=2|publisher=[[Instituti i Statistikave të Turqisë]]|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2021|date=4 shkurt 2022|language=en|access-date=7 shkurt 2022}}</ref>
| population_estimate_rank = 18-të
| population_estimate_year = 31 dhjetor 2021
| population_density_km2 = 110<ref name="Turkey-population"/>
| population_density_sq_mi = 262
| population_density_rank = 107-të
| GDP_PPP                = {{increase}} $3.21 trillion<ref name=IMF-WEO>{{cite news |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/April/weo-report?c=186,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,PPPSH,&sy=2020&ey=2027&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=World Economic Outlook Database, April 2022 |publisher=[[International Monetary Fund]] |newspaper=Imf |access-date=7 maj 2022}}</ref>
| GDP_PPP_year           = 2022
| GDP_PPP_rank           = 11th
| GDP_PPP_per_capita     = {{increase}} $37,488<ref name=IMF-WEO />
| GDP_PPP_per_capita_rank = 50th
| GDP_nominal            = {{decrease}} $692&nbsp;billion<ref name=IMF-WEO />
| GDP_nominal_year       = 2022
| GDP_nominal_rank       = 23rd
| GDP_nominal_per_capita = {{decrease}} $8,080<ref name=IMF-WEO />
| GDP_nominal_per_capita_rank = 87th
| Gini                   = 41.9 <!--vetëm numrat-->
| Gini_year              = 2019
| Gini_ref               = <ref name="Gini">{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=TR|title=Gini index (World Bank estimate) – Turkey|year=2019|access-date=15 nëntor 2021|publisher=World Bank|language=en}}</ref>
| Gini_change            = steady <!--increase/decrease/steady-->
| HDI                    = 0.838 <!--number only-->
| HDI_year               = 2021<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year-->
| HDI_change             = increase<!--increase/decrease/steady-->
| HDI_ref                = <ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf|title=2020 Human Development Report|year=2020|access-date=15 dhjetor 2020|publisher=United Nations Development Programme|language=en}}</ref>
| HDI_rank               = 48th
| currency               = [[Lira turke]] ([[Shenja e lirës turke|₺]])
| currency_code          = TRY
| time_zone              = [[Koha në Turqi|TRT]]
| utc_offset             = +3
| date_format            = dd.mm.yyyy ([[Common Era|CE]])
| drives_on              = Right
| calling_code           = [[Numrat e telefonit të Turqië|+90]]
| cctld                  = [[.tr]]
|website                 = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portali në internet i Turqisë}}
}}
'''Turqia''' ([[Gjuha turke|turqisht]]: ''Türkiye''), zyrtarisht njohur si '''Republika e Turqisë''' ([[Gjuha turke|turqisht]]: ''Türkiye Cumhuriyeti''), është një shtet transkontinental në [[Euroazi]], që shtrihet kryesisht në [[Azia e Vogël|Azinë e Vogël]] dhe me një pjesë të vogël në [[Ballkan|Gadishullin Ballkanik]] në [[Evropë]].<ref>{{cite book|title=Middle Eastern Societies in the 20th Century|date=2014|publisher=Cambridge Scholars Publishing|language=en|isbn=978-1443869591|page=11|quote="The Republic of Turkey lies on two continents. Approximately 97% of it is in Asia, in the geographical regions known as Asia Minor and the Armenian Upland. The remaining 3% of Turkey is in Europe, on the Balkan Peninsula."|last1=Zdanowski|first1=Jerzy}}</ref> Turqia është një [[Republika|republikë]] [[Parlamenti|parlamentare]], [[Demokracia|demokratike]] e [[Sekularizmi|sekulare]] me një trashëgimi të shumëllojshme kulturore.<ref name="cia2">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=Turkey|publisher=[[The World Factbook]], [[Central Intelligence Agency]]|language=en|accessdate=13 tetor 2016|archive-date=20 shtator 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170920072149/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|url-status=dead}}</ref> Turqia kufizohet me tetë vende: me [[Greqia|Greqinë]] në perëndim; me [[Bullgaria|Bullgarinë]] në veriperëndim; me [[Gjeorgjia|Gjeorgjinë]] në verilindje; me [[Armenia|Armeninë]], [[Azerbajxhani]]n e [[Irani]]n në lindje, me [[Iraku]]n në juglindje dhe me [[Siria|Sirinë]] në jug. Turqia në perëndim laget nga [[Deti marmara|Deti Marmara]], në veri nga [[Deti i Zi]] dhe në jug nga [[Deti Mesdhe]]. [[Bosfori]], [[Deti Egje|Egjeu]] dhe [[Dardanelet]] e ndajnë Trakinë dhe Azinë e Vogël; gjegjësisht Evropën dhe Azinë.<ref name="NatlGeoAtlas">{{cite book |title=National Geographic Atlas of the World |publisher=[[National Geographic Society|National Geographic]] |year=1999 |isbn=0-7922-7528-4 |edition=7th |location=Washington, D.C. |language=en}} "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe&nbsp;... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."</ref> Vendndodhja e Turqisë i ka dhënë asaj rëndësi gjeografike e politike dhe strategjike përgjatë historisë.<ref>{{cite web|url=https://www.jstor.org/stable/25642612|jstor=25642612|title=The Political and Strategic Importance of Turkey|journal=Bulletin of International News|volume=16|issue=22|pages=3–11|publisher=[[Royal Institute of International Affairs]]|date=4 nëntor 1939|language=en|accessdate=29 dhjetor 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=http://researchbriefings.files.parliament.uk/documents/LLN-2011-001/LLN-2011-001.pdf|title=Economic and Strategic Role of Turkey|publisher=[[House of Lords]], [[Parlamenti i Mbretërisë së Bashkuar]]|language=en|date=13 janar 2011}}</ref>

Turqia ka qenë e banuar që në [[Paleoliti|paleolit]] <ref>{{cite journal |last=Stiner |first=Mary C. |author2=Kuhn, Steven L. |author3=Güleç, Erksin |title=Early Upper Paleolithic shell beads at Üçağızlı Cave I (Turkey): Technology and the socioeconomic context of ornament life-histories |journal=Journal of Human Evolution |language=en |volume=64 |issue=5 |pages=380–398 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.01.008 |issn=0047-2484 |pmid=23481346}}</ref> nga qytetërime të ndryshme të lashta anadollake, siç ishin asirianët, [[Ortodoksët greqishtfolës|greqishtfolësit antike]], [[trakët]], frigët, urartët dhe [[armenët]].<ref name="Howard">{{cite book |author=Douglas Arthur Howard |url=https://archive.org/details/historyofturkey00doug |title=The History of Turkey |publisher=Greenwood Publishing Group |year=2001 |isbn=978-0-313-30708-9 |pages=xiv–xx |language=en |accessdate=2 prill 2013}}</ref><ref name="SteadmanMcMahon2011">{{cite book|url=https://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780195376142.001.0001/oxfordhb-9780195376142|title=The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000–323 BC)|date=15 shtator 2011|publisher=Oxford University Press|accessdate=23 mars 2013|language=en|isbn=978-0-19-537614-2|pages=3–11, 37|author1=Sharon R. Steadman|author2=Gregory McMahon}}</ref><ref name="MET">{{cite journal |last=Casson |first=Lionel |year=1977 |title=The Thracians |url=http://www.metmuseum.org/pubs/bulletins/1/pdf/3258667.pdf.bannered.pdf |url-status=dead |journal=The Metropolitan Museum of Art Bulletin |language=en |volume=35 |issue=1 |pages=2–6 |doi=10.2307/3258667 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190503015440/https://www.metmuseum.org/pubs/bulletins/1/pdf/3258667.pdf.bannered.pdf |archive-date=3 maj 2019 |access-date=10 janar 2017}}</ref> Pas pushtimit nga [[Leka i Madh]], kjo trevë u helenizua, një proces që vazhdoi edhe gjatë [[Perandoria Romake|Perandorisë Romake]] dhe gjatë kalimit në [[Perandoria Bizantine|Perandorinë Bizantine]].<ref name="SteadmanMcMahon2011" /><ref name="FreedmanMyers2000">{{cite book |author1=David Noel Freedman |url=https://archive.org/details/eerdmansdictiona0000unse |title=Eerdmans Dictionary of the Bible |author2=Allen C. Myers |author3=Astrid Biles Beck |publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing |year=2000 |isbn=978-0-8028-2400-4 |page=[https://archive.org/details/eerdmansdictiona0000unse/page/61 61] |language=en |accessdate=24 mars 2013}}</ref> [[Selxhukët]] filluan mërgimin në këtë trevë në shekullin XI, duke filluar kështu procesin e turqizimit, që u përshpejtua pas fitores së selxhukëve ndaj bizantinëve në Betejën e Mancikertit në vitin 1071. [[Sulltanati i Rumit]] sundoi Azinë e Vogël deri në [[Perandoria Mongole|pushtimin mongol]] më 1243, kur u shpërbë në disa [[Bejllëku|principata të vogla turke]].<ref name="mfk&gl">{{cite book |last1=Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser |title=The origins of the Ottoman Empire |page=33 |language=en}}</ref>

Në mesin e shekullit XIV, [[Osmanllinjtë|osmanët]] filluan të bashkojnë [[Azia e Vogël|Anadollin]] dhe të krijojnë një perandori që do të përfshinte shumicën e [[Evropa juglindore|Evropës juglindore]], Azisë perëndimore dhe [[Afrika veriore|Afrikës veriore]], duke u bërë kështu një fuqi e madhe në Euroazi dhe Afrikë gjatë fillimit të kohës së re. [[Perandoria Osmane]] arriti kulmin e fuqisë së saj në shekullin XVI, veçanërisht gjatë sundimit (1520–1566) të [[Sulltani|sulltan]] [[Sylejmani I|Sylejmanit të Madhërishëm]]. Ajo mbeti e fuqishme dhe pati ndikim të madh për dy shekuj, derisa dështime të rëndësishme si Lufta e madhe turke (1683–99) dhe Lufta ruso-turke (1768–74) e detyruan të heqë dorë nga territore strategjike në Evropë, duke sinjalizuar kështu humbjen e fuqisë ushtarake dhe pasurisë së dikurshme. Reforma e [[Tanzimati]]t e shekullit XIX, që kishte për qëllim modernizimin e shtetit osman, dëshmoi të jetë e papërshtatshme në shumicën e fushave dhe të ndalojë shpërbërjen e perandorisë.<ref name="OttoTurkVis">{{cite web|title=Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950|url=https://www.palgrave.com/gp/book/9781137334206|accessdate=18 shkurt 2015|language=en}}</ref> Në vitin 1876 u miratua kushtetuta osmane dhe u themelua parlamenti, i cili u pezullua nga sulltan [[Abdyl Hamiti II|Abdylhamidi II]] në vitin 1878, për tu rikthyer nga [[xhonturqit]] në vitin 1908. Po në atë vit, [[Bullgaria]] shpalli pavarësinë dhe [[Austro-Hungaria]] aneksoi [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnjën dhe Hercegovinën]]. [[Lufta italo-turke|Lufta italo-turke (1911–1912)]] nxiti Lidhjen e Ballkanit për të filluar [[Luftërat Ballkanike]] (1912–1913), të cilat i shkaktuan Perandorisë Osmane humbjen e shumicës së [[Rumelia|territoreve të mbetura në Evropë]] dhe shkaktoi fillimin e pastrimit etnik më të madh ndaj [[Myslimani|myslimanëve]] osmanë në [[Gadishulli Ballkanik|Gadishullin Ballkanik]] që nga [[Lufta Ruso-Turke (1877-1878)|Lufta ruso-turke (1877-1878)]], duke rezultuar në shpërngulje masive të myslimanëve në drejtim të Azisë së Vogël. Zhgënjimet nga këto humbje sollën në grushtin e shtetit osman të viti 1913, ku vendi u vendos nën kontrollin e tre pashallarëve, të cilët vendosën t'i bashkohen Fuqive qendrore në [[Lufta e Parë Botërore|Luftën e Parë Botërore]] (1914–1918), të cilët në fund të fundit u mundën nga Fuqitë aleate. Pas luftës, konglomerati i territoreve dhe popujve që formonin Perandorinë Osmane u shpërbë në disa shtete të reja.<ref>[[Roderic H. Davison]]; Review "From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920" by Paul C. Helmreich in ''[[Slavic Review]]'', Vol. 34, No. 1 (Mar. 1975), pp. 186–187</ref>

[[Lufta Çlirimtare Turke|Lufta turke për pavarësi]] (1919–1922), e nisur nga [[Mustafa Qemal Atatürk|Mustafa Qemal Ataturku]] dhe kolegët e tij kundra [[Aleatët e Luftës së Parë Botërore|Fuqive Aleate]] pushtuese, rezultoi në heqjen e monarkisë në vitin 1922 dhe themelimin e Republikës së Turqisë në vitin 1923, ku si kryetar i parë u zgjodh Ataturku.<ref name="Britannica">{{cite web|publisher=Encyclopædia Britannica|url=http://www.britannica.com/eb/article-44425/Turkey|title=Turkey, Mustafa Kemal and the Turkish War of Independence, 1919–23|language=en|accessdate=29 tetor 2007}}</ref>

Turqia është anëtare e [[Organizata e Kombeve të Bashkuara|Organizatës së Kombeve të Bashkuara]], një anëtare e hershme e [[NATO]]-s dhe anëtare themeluese e [[OECD]]-ës, [[Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë|OSCE]]-së, G-20-s dhe [[Organizata e Bashkëpunimit Islam|Organizatës së Bashkëpunimit Islam]]. Pasi u bë një nga anëtaret e para të [[Këshilli i Evropës|Këshillit të Evropës]] në vitin 1949, Turqia u bë një anëtare e asociuar e [[Bashkësia Evropiane|Bashkësisë Evropiane Ekonomike]] në vitin 1963, u anëtarësua në Bashkimin Doganor të Bashkimit Evropian në vitin 1995 dhe filloi negociatat e anëtarësimit me [[Bashkimi Evropian|Bashkimin Evropian]] në vitin 2005.<ref name="TR_EUChrono">{{cite web |title=Chronology of Turkey-EU relations |url=http://www.abgs.gov.tr/en/tur-eu_relations_dosyalar/chronology.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070515022203/http://www.abgs.gov.tr/en/tur-eu_relations_dosyalar/chronology.htm |archivedate=15 maj 2007 |accessdate=30 tetor 2006 |publisher=Turkish Secretariat of European Union Affairs |language=en}}</ref> Ekonomia në rritje e Turqisë dhe nismat diplomatike të saj kanë çuar në njohjen e saj si fuqi rajonale.<ref name="giga-hamburg.de1">{{cite web |title=The Political Economy of Regional Power: Turkey |url=http://www.giga-hamburg.de/de/system/files/publications/wp204_bank-karadag.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140210210237/http://www.giga-hamburg.de/de/system/files/publications/wp204_bank-karadag.pdf |archive-date=10 shkurt 2014 |accessdate=18 shkurt 2015 |website=giga-hamburg.de |language=en}}</ref><ref name="dw.de1">{{cite web |title=Turkey: From regional to global player |url=http://www.dw.de/turkey-from-regional-to-global-player/a-16036132 |accessdate=18 shkurt 2015 |website=dw.de |language=en}}</ref><ref name="ministryofforeign9">{{cite web |title=International Organisations |url=http://www.mfa.gov.tr/sub.en.mfa?7cafe2ef-78bd-4d88-b326-3916451364f3 |accessdate=10 shtator 2014 |website=mfa.gov.tr |language=en}}</ref>

== Etimologjia ==
Emri i Turqisë ([[Gjuha turke|turqisht]]: ''Türkiye'') bazohet në etnonimin ''[[Turqit|Türk]]''. Përdorimi i parë i dokumentuar i termit "Türk" ose "Türük" si një autonim gjendet në mbishkrimet në [[Gjuhët turkike|gjuhën turkike të vjetër]] të [[Gokturqit|Gok turqëve]] ([[Gjuha turke|turqisht]]: ''Göktürkler'', "Turqit qiellorë") të [[Azia Qendrore|Azisë qendrore]] (rreth shekullit VIII).<ref>Scharlipp, Wolfgang (2000). ''An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions''. Verlag auf dem Ruffel., Engelschoff. ISBN 3-933847-00-1, 9783933847003.</ref>

Fjalë greke ''Tourkia'' ([[Gjuha greke|greqisht]]: ''Τουρκία'') është përdorur nga [[Perandoria Bizantine|perandori bizantin]] [[Konstandini VII Porfirogjeni]] në librin e tij "Mbi administratimin e Perandorisë" ([[Gjuha latine|latinisht]]: ''De Administrando Imperio''),<ref>{{Cite book |last=Jenkins |first=Romilly James Heald |url={{Google books |plainurl=yes |id=3al15wpFWiMC |page=65 }} |title=De Administrando Imperio by Constantine VII Porphyrogenitus |publisher=Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies |year=1967 |isbn=0-88402-021-5 |edition=New, revised |series=Corpus fontium historiae Byzantinae |location=Washington, D.C. |page=65 |language=en |accessdate=28 gusht 2013}} According to Constantine Porphyrogenitus, writing in his ''[[De Administrando Imperio]]'' (ca. 950 AD) ''"Patzinakia, the [[Pechenegs|Pecheneg realm]], stretches west as far as the [[Siret River]] (or even the [[Carpathian Mountains|Eastern Carpathian Mountains]]), and is four days distant from Tourkia (i.e. Hungary)."''</ref><ref name="PrinzingSalamon1999">{{cite book |author1=Günter Prinzing |url={{Google books |plainurl=yes |id=uZDgivj7_RAC |page=46 }} |title=Byzanz und Ostmitteleuropa 950–1453: Beiträge zu einer table-ronde des XIX. International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996 |author2=Maciej Salamon |publisher=Otto Harrassowitz Verlag |year=1999 |isbn=978-3-447-04146-1 |page=46 |language=en |accessdate=9 shkurt 2013}}</ref> edhe pse ai me fjalën "turq" gjithmonë ai iu referua [[Hungarezët|magjarëve]].<ref name="Howorth2008">{{cite book |author=Henry Hoyle Howorth |url={{Google books |plainurl=yes |id=hFc4mwsHZ7IC |page=3 }} |title=History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: The So-called Tartars of Russia and Central Asia |publisher=Cosimo, Inc. |year=2008 |isbn=978-1-60520-134-4 |page=3 |language=en |accessdate=15 qershor 2013}}</ref> Në mënyrë të ngjashme edhe Perandoria mesjetare Hazare, një shtet turkik në brigjet veriore të [[Deti i Zi|Detit të Zi]] dhe [[Liqeni Kaspik|Liqenit Kaspik]], njihej si ''Tourkia'' ("Vendi i turqëve") në burimet bizantine.<ref>{{cite web |last=Öztürk |first=Özhan |authorlink=Özhan Öztürk |year=2011 |title=Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi |url=http://www.karalahana.com/makaleler/kitap/pontus-antik-cagdan-gunumuze-karadeniz-etnik-siyasi-tarihi.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120915062836/http://www.karalahana.com/makaleler/kitap/pontus-antik-cagdan-gunumuze-karadeniz-etnik-siyasi-tarihi.htm |archivedate=15 shtator 2012 |publisher=Genesis Yayınları |location=Ankara |page=364 |language=tr |quote=...&nbsp;Greek term Tourkoi first used for the Khazars in 568 AD. In addition in "De Administrando Imperio" Hungarians call Tourkoi too once known as Sabiroi&nbsp;... |df=dmy}}</ref> [[Perandoria Osmane]] shpesh njihej si ''Turqi'' ose ''Perandoria Turke'' në mesin e bashkëkohësve evropian të saj.<ref name="fatih.edu.tr">{{cite web |last1=Imber |first1=Colin |title=The Ottoman Empire, 1300–1650, The Structure of Power |url=http://www.fatih.edu.tr/~ayasar/HIST236/Colin%20_Imber.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140726115700/http://www.fatih.edu.tr/~ayasar/HIST236/Colin%20_Imber.pdf |archivedate=26 korrik 2014 |accessdate=9 gusht 2014 |website=fatih.edu.tr |language=en |df=dmy}}</ref>

== Gjeografia ==
{{Artikull i veçantë|Gjeografia e Turqisë}}

Turqia është një vend që shtrihet në dy kontinente në atë Evropian dhe Aziatik. Është i rrethuar nga veri me Detin e Zi, nga jugu me Detin Mesdhe dhe perëndim me Detin Egje. Në veriperëndim ndodhet [[Deti Marmara]]. Teritori aziatik i Turqisë kufiziohet me Gjeorgjinë, Armeninë dhe [[Azerbajxhani]] në verilindje; Irani në lindje, Iraku dhe [[Siria]] në jug. Teritori europian kufizohet me Greqinë e Bulgarinë.

Në Turqi mbizotëron vargmali euroaziatik që shtrihen nga lindja a perëndim: me malin [[Ponti]]ci dhe përfundon me malin Tauro. Maja më e lartë është mali Ararat (5167 m). Mund të përmendim dhe malet Elmadag, Karabuk e Bozdaglar.

Lumi më i rëndësishem është Tigri e Eufrat, të cilit i shtohet lumi Meriç, Ergene e Gediz.

Vendi ndahet në tre zona klimaterike: Klima është oqeanike në bregdetin e Detit të Zi, subtropikale në Mesdhe dhe Egje bregdetit dhe kontinentale në të brendshme (Rrafshnalta e Andollidës). Cilësohet me reshje të vogla dhe me mungesë të ujit.

== Historia ==
[[Skeda:OttomanEmpireIn1683.png|280px|parapamje|Zgjerimi i Principatës në Perandori ndër shekuj]]
: '''''Artikulli kryesor [[Historia e Turqisë]]'''''
Pjesa evropiane e Turqisë ka qenë gjithnjë një qendër [[ballkani]]ke, ndërsa rreth viteve 552 në Azinë e Mesme formohet Paria më e vjetër sunduese e popujve turk. Nën udhëheqjen e Osmanit I, që udhëhoqi nga 1299-s deri në 1326-n, turqit e ardhur nga Turkstani (Azia e Mesme) çlirohen nga selxhukët (edhe këta racë turke) dhe formojnë Turqinë e vjetër apo Perandorinë Osmane e cila në shekullin XIV / XV u zgjerua përtej ishullit ballkanik. Sulltan [[Mehmeti II|Mehmedi II]] që udhëhoqi nga 1451-1481 arrin të marrë në dorë [[Kostandinopoja|Kostandinopojën]] (Stambolli) që kishte mbetur si enklavë e rrethuar nga zgjerimi. Ndërsa Sulltan [[Selimi I]] që udhëhoqi perandorin nga 1512-a deri në 1520-n, e ngriti Stambollin në qendër të perandorisë së vet dhe pas pushtimit të [[Siri]]së dhe [[Egjipti]]t (Misirin) në 1517-n e merr edhe nderin e [[Kalifi]]t.

Sulltan Sylejmani që udhëhoqi nga 1520-a (deri në 1566-n) gjatë viteve 1526-1541 pushton pjesën më të madhe të Hungarisë dhe në 1529-n e rrethon Vjenën. Deri në këtë kohë perandoria osmane kishte shtrirë sundimin e plotë apo kishte futur në ndikimin e vetë pjesë të mëdha të Azisë dhe Afrikës. Nën perandorin në këtë kohë gjendeshin ndër të tjerat edhe viset e bregut veriorë të Detit të Zi, Armenia, [[Mesopotamia]], [[Arabia]], [[Tripolitania]], [[Tunizia]] dhe [[Algjeria]].

Me hyrjen në luftë të [[Rusi]]së kundër perandorisë osmane e cila gjendej në luftë me perandorinë Austro-Hungareze, sundimi osman fillon të lëkundet në pjesën evropiane. Në të njëjtën kohë ndikimi i kundërshtarëve në Parinë lokale të Ballkanit shkaktoi konflikte të brendshme në Perandorinë Osmane. Kështu nga këto Pari në shekullin e XIX formohen popuj krishterë sllavë si [[serbët]], bullgarët dhe ortodoksët greqishtfolësit të cilët përdoren për luftimin e brendshëm të perandorisë. [[Bosnja dhe Hercegovina]] bie në dorë të Austro-Hungarisë në 1878-n, Pasha i Egjiptit gjithnjë e më shumë i ikën ndikimit të [[Sulltani]]t. Në pjesën lindore të Turqisë paraqitet problemi i armenëve, të cilin sulltani e zgjidhi me ashpërsi, në Mesdhe, Italia e pushton Tripolaninë ([[Tripoli]], [[Libi]]) në 1911/1912-n. Dhe së fundi në [[Ballkan]], lufta e I ballkanike e ngushton sundimin Osmanë në [[Trakia Lindore|Trakinë lindore]] ([[Rumelia|Rumelinë]]).
[[Skeda:Atatürk şapkasıyla selam verirken.jpg|250px|parapamje|[[Mustafa Qemal Ataturku]]]]

Reforma e [[Xhonturqit|Xhonturqve]] (turqit e rijnë) bëri që ata ta marrin sundimin mbi perandorin. Në luftën I botërore, perandoria hyn në luftë në anën e boshtit të fuqive të mesme. Më 1917/18-n prapë në lindje paraqitet problemi i armenëve, i cili përsëri zgjidhet me ashpërsi. Me marrëveshjen e Severes (Séveres) në 1920-n kufiri i perandorisë ngushtohet në Anatoli dhe i duhej ta njihte sundimin grek të Izmirit. Mirëpo [[Mustafa Qemal Ataturku|Mustafa Qemal]] Pasha (më vonë Ataturku) në krye të forcave çlirimtare turke e dëboi ushtrinë e grekëve dhe aleatët në 1921/22-n nga Azia e Vogël dhe me [[Traktati i Lozanës|Paqen e Luzianës]] ([[Lozana|Lausanne]]) në 1922-n përfundon sundimi i sulltanit (aktualisht ishte Mehmedi VI).

Në 1923-n thirret republika dhe president i parë i saj shpallet [[Mustafa Qemal Ataturku]], ndërsa në 1924-n shpallet i pavlefshëm edhe [[Hilafeti]]. Ataturku ndërmerr reforma të shumta në bazë të zhvillimeve evropiane. Në luftën II botërore, Turqia i shpalli luftë Gjermanisë në shkurt të 1945-s, gati pas përfundimit të luftës. Në 1952-shin anëtarësohet në [[NATO]] dhe në 1955-n së bashku me Britaninë e Madhe, [[Iraku]]n, [[Irani]]n dhe [[Pakistani]]n krijojnë paktin e quajtur Pakti i Bagdadit. Me ShBA-në në mars të 1959-s vendos një marrëveshje të sigurisë së mbrojtjes bilaterale.

Pas tërheqjes së Irakut nga Pakti i [[Bagdadi]]t, në 1959-n formohet CENTO. Në vitin 1960, ndodh një puç ushtarak dhe pas miratimit të kushtetutës së 1961-s, në 1965-n vjen qeveria e S. Demirelit, të cilën në 1971-shin armata turke e detyron të japë dorëheqje. Pas zgjedhjeve dhe lehtësimit të gjendjes së jashtëzakonshme (shtetrrethimit) pasojnë dy puçe ushtarake në 1974-n dhe 1980-n. Në 1982-shin, populli miraton një kushtetutë të re me të cilën përsëri instalohet një demokraci parlamentare dhe në 1983-shin mbahen zgjedhjet e lira.

Gjatë vitit 1974, pas konfliktit në Qipro, trupat turke marrin nën mbrojtje pjesën veriore. Luftimi i [[Partia e Punëtorëve të Kurdistanit|Partisë së Kurdëve për Pavarësi]] (PKK) në Turqi dhe Irak, pas vitit 1991 merr përmasa më të gjera dhe në 1999-n, kapet udhëheqësi i kësaj partie [[Abdullah Oxhalan|A. Yçalani]] (Öcalan) i cili gjykohet me vdekje për disa aksione terroriste. Pas kësaj PKK-ja tërhiqet nga lufta e armatosur dhe vepron në Irak.

Tendencat për një republikë [[islam]]e të toleruar gjatë qeverisjes së [[Nexhmetin Erbakan]]it nga viti 1996-1997, nën ndikimin e opinionit dhe armatës turke u ndaluan. Pas vitit 1999 paraqiten afrimet në politikën me kundërshtarin e përhershëm Greqinë dhe pjesën jugore të Qipros. Nga fundi i po këtij viti merr statutin e kandidatit për anëtarësim në Bashkimin Evropian. Nga 1993-shi deri në 2000-shin president i shtetit ishte Demireli dhe nga 2000-shi A. N. Sezeri, nga 1999-a kryeministër ishte B Eçeviti (B. Ecevit). Sot Turqia eshte Republikë Parlamentare.

== Ndarja administrative ==
{{Artikull i veçantë|Njësitë administrative të Turqisë}}
Turqia ka një strukturë unitare sa i takon administrimit dhe ky aspekt është një nga faktorët më të rëndësishëm në formësimin e administratës publike turke. Kur tre pushtetet (ai ekzekutiv, legjislativ dhe gjyqësor) merren parasysh si funksionet kryesore të shtetit, administratës lokale i mbetet pak pushtet. Turqia ka një sistem unitar dhe jofederal dhe provincat janë në vartësi të shtetit. Administratat lokale janë themeluar të shërbejnë në vend dhe qeveria është e përfaqësuar nga prefektë dhe prefektë të qytetit. Përveç prefektëve dhe prefektëve të qytetit, zyrtarë të tjerë të lartë publikë emërohen nga qeveria qendrore në vend që të emërohen nga kryetarët e bashkive ose të zgjedhur nga zgjedhësit.<ref name="justice.gov.tr">{{cite web |title=General Structure of Turkish Public Administration |url=http://www.justice.gov.tr/judicialsystem.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160521012919/http://www.justice.gov.tr/judicialsystem.pdf |archive-date=21 maj 2016 |accessdate=14 gusht 2014 |website=justice.gov.tr/ |publisher=Ministry of Justice |language=en}}</ref> Bashkitë turke kanë organe lokale legjislative (turqisht: ''belediye meclisi'') për vendimmarrje në çështjet bashkiake.

Brenda kësaj kornize unitare, Turqia është e ndarë në 81 [[Provincat e Turqisë|provinca]] për qëllime administrative. Çdo provinë është e ndarë në [[Qarqet e Turqisë|qarqe]], me një total prej 923 qarqesh.<ref>{{cite web|url=http://www.statoids.com/ytr.html|title=Turkey Districts|language=en|accessdate=9 gusht 2014}}</ref> Turqia gjithashtu është e ndarë në 7 [[Rajonet gjeografike të Turqisë|rajone]] dhe 21 nënrajone për qëllime gjeografike, demografike dhe ekonomike, megjithatë, ata nuk përfaqësojnë një strukturë administrative.
{{Harta e Provincave të Turqisë}}

== Demografia ==
{{Artikull i veçantë|Demografia e Turqisë}}
Turqia ka mbi 74 milion banorë prej të cilëve 78% janë turq, 11% kurdë, dhe pjesa tjetër arabë, armenë e popuj ballkanik në perëndim. Feja dominuese është feja islame me 99% të popullsisë. Gjuha zyrtare e Turqisë është [[Gjuha turke|turqishtja]], një gjuhë turke e cila është gjuha amtare e 84.5% të popullsisë së Turqisë.<ref name="konda">{{cite web |date=2006 |title=Toplumsal Yapı Araştırması 2006 |url=http://www.konda.com.tr/tr/raporlar/2006_09_KONDA_Toplumsal_Yapi.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170215004933/http://www.konda.com.tr/tr/raporlar/2006_09_KONDA_Toplumsal_Yapi.pdf |archive-date=15 shkurt 2017 |accessdate=21 shkurt 2015 |publisher=[[KONDA Research and Consultancy]] |language=en}}</ref> Sipas disa sondazheve, mes 78.1% dhe 81.3% e popullsisë së vendit indentifikohen si [[Turqit|turq]].<ref name="konda" /> Grupe të tjera etnike përfshijnë grupe të njohura ligjërisht ([[Armenët|armenë]], [[ortodoksët greqishtfolës]]it, [[Çifutët sefardikë|hebrenj]]) dhe të panjohura ligjërisht ([[Kurdët|kurdë]], çerkezë, [[Arabët|arabë]], [[Shqiptarët|shqiptarë]], [[Boshnjakët|boshnjakë]], gjeorgjezë dhe të tjerë).<ref name="konda" /> Kurdët janë pakica më e madhe etnike, duke përfshirë rreth 18% të popullsisë.<ref name="cia2"/> Shumica e banorëve të Turqisë janë [[Myslimanët|myslimanë]] [[Synitët|synitë]], ndërsa [[alevitët]] janë pakica më e madhe fetare, e ndjekur nga [[Krishterimi|të krishterët]] dhe [[Jehudizmi|hebrenjtë]].<ref name="cia2" />

== Politika ==
{{Artikull i veçantë|Sistemi shtetror në Turqi}}
Midis 1923-shit dhe 2018-s, Turqia ishte një demokraci përfaqësuese parlamentare. Një sistem presidencial u miratua me referendum në vitin 2017; sistemi i ri hyri në fuqi me zgjedhjet presidenciale në 2018-n dhe i jep presidentit kontroll të plotë të ekzekutivit, duke përfshirë fuqinë për të nxjerrë dekrete, për të emëruar kabinetin e tij, për të hartuar buxhetin, për të shpërndarë parlamentin duke thirrur zgjedhje të parakohshme dhe për të bërë emërime në burokracia dhe gjykatat. Zyra e [[Kryeministri i Turqisë|kryeministrit]] është hequr dhe kompetencat e saj (së bashku me ato të kabinetit) i janë transferuar presidentit, i cili është [[kreu i shtetit]] dhe zgjidhet për një mandat pesëvjeçar me zgjedhje të drejtpërdrejta.<ref name="EconPres2018">{{cite news|url=https://www.economist.com/europe/2018/06/30/erdogan-inaugurates-a-new-political-era-in-turkey|title=Recep Tayyip the First: Erdogan inaugurates a new political era in Turkey|newspaper=The Economist|language=en|date=28 qershor 2018}}</ref> [[Rexhep Taip Erdoan]] është presidenti i parë i zgjedhur me votim të drejtpërdrejtë. [[Kushtetuta e Turqisë]] rregullon kuadrin ligjor të vendit. Ai përcakton parimet kryesore të qeverisjes dhe e vendos Turqinë si një shtet unitar të centralizuar.

Pushteti ekzekutiv ushtrohet nga Presidenti, ndërsa pushteti legjislativ i është dhënë parlamentit njëdhomësh, të quajtur [[Asambleja e Madhe Kombëtare e Turqisë]]. Gjyqësori është nominalisht i pavarur nga ekzekutivi dhe legjislativi, por ndryshimet kushtetuese që hynë në fuqi me referendumet në 2007, 2010 dhe 2017 i dhanë pushtet më të madh presidentit dhe partisë në pushtet për emërimin ose shkarkimin e gjyqtarëve dhe prokurorëve. Gjykata Kushtetuese ngarkohet me vendimin mbi konformitetin e ligjeve dhe dekreteve me kushtetutën. Këshilli i Shtetit është gjykata e zgjidhjes së fundit për çështjet administrative dhe Gjykata e Lartë e Apelit për të gjitha të tjerat.

== Ekonomia ==
{{Artikull i veçantë|Ekonomia e Turqisë}}
Bujqësia veçohet me kultivimin e drithërave dhe panxharsheqerit; për eksport kultivohet rrushi, pemët jugore, mëndafshi, [[duhani]], lajthitë dhe [[çaji]]. Blegtoria veçohet me kultivimin e dhenëve dhe dhive.

Nxirren xehja e [[qymyri]]t, nafta, xehja e kromit, [[bakri]]t dhe baryt. Industria veçohet për sektorin e ushqimit, hekurit e [[çeliku]]t, tekstilit dhe në jug e perëndim edhe industria kimike.

Eksporti karakterizohet me eksportimin e produkteve bujqësore dhe xeheve në vendet partnere kryesore si Gjermania, ShBA-ja dhe [[Arabia Saudite]].

== Të tjera ==
Rrjeti i komunikacionit është i gjithanshëm, rrugë dhe hekurudha moderne, porte detare të njohura në [[Mersini|Mersinë]], Stamboll dhe Izmir, ndërsa në Ankara, Stamboll, Izmir dhe [[Antalia|Antali]] janë portet ajrore ndërkombëtare më të njohura.
* [[Türk Silahlı Kuvvetleri]]
* Pushime

== Galeri ==
<gallery>
Anit Kabir (6526103103).jpg|[[Anıtkabir]]
Hagia Sophia Mars 2013.jpg|[[Ajasofja]]
ANKARA KOCATEPE CAMİİ.jpg|[[Xhamia e Koxhatepes]]
AnkaraDRHM.jpg|[[Ankaraja]]
DolmabahceMainGate.JPG|[[Stambolli]]
İzmir clock tower.jpg|[[Izmiri]]
Pamukkale 30.jpg|[[Anadolli]]
PorsukBridge (25).jpg|[[Eskishehri]]
Antalya falezler.jpg|[[Antalia]]
Alanyafromcastle.JPG|[[Alanja]]
Turkey - Blue Mosque.jpg|[[Xhamia e Sulltan Ahmetit]]
Diyarbakir P1050751 20080427135832.JPG|[[Provinca Dijarbakër|Dijarbakër]]
</gallery>

== Lidhje të jashtme ==
<!-- Lidhje me projektet tjera -->
{{Commonskat|Turkey|{{PAGENAME}}}}
Shoqatat kulturore shqiptare në Turqi:
* [https://web.archive.org/web/20070203070247/http://www.arnavutweb.info/ Shqiptaret në Turqi]
* [https://web.archive.org/web/20050805001452/http://www.arnavutum.com/ arnavutum]

<!--Lidhje me fletat zyrtare të shtetit-->
* Qeveria	:
* Kryetari	: 
* Parlamenti	:
* Ministria	:
----

<!--Lidhje tjera-->
* [http://www.trt.gov.tr/International/news.aspx?Dil=al TRT-World Shqip]{{Lidhje e vdekur}}
* [http://www.arnavuthaber.com Lajme per Shqiptare ne Turqi (News for Albanians in Turkey)]
* [http://www.freeworldmaps.net/europe/turkey/map.html Map of Turkey]
* [http://www.ekodialog.com Turqia Economy and İnformation]
* [https://web.archive.org/web/20070211233605/http://mapas.turquia-odisea.com/ Mapas de Turquia]
* [http://www.worldturkey.com/ Turkey pictures]
* [http://wowturkey.com/forum/index.php Turkey pictures] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070602210727/http://wowturkey.com/forum/index.php |date=2 qershor 2007 }}

== Referime ==
{{reflist|3}}

{{VendeEvropa}}
{{VendeAzise}}
{{ilirët}}
<!-- Kategorizime -->
<!-- Në gjuhë të tjera -->
<!---->

[[Kategoria:Turqi| ]]
[[Kategoria:Shtete anëtare të NATO-s]]
[[Kategoria:Shtete anëtare të Këshillit të Evropës]]
[[Kategoria:Shtete anëtare të Kombeve të Bashkuara]]
[[Kategoria:Shtete dhe territore të themeluara më 1923]]
[[Kategoria:Shtete në Evropë]]
[[Kategoria:Shtete në Evropën Jugore]]
[[Kategoria:Shtete në Azi]]
[[Kategoria:Shtete në Azinë Perëndimore]]
[[Kategoria:Shtete të Lindjes së Mesme]]
[[Kategoria:Shtete në Ballkan]]