Shihni burimin për Arbëreshët në Itali

{{Grup etnik
| group      = Arbëreshët e Italisë
| ns         = #FF0000
| nt         = #000
| image      = <table border=0 align="center">
  <tr>
    <td>[[Skeda:Padre Giorgio Guzzetta.jpeg|55x63px]]</td>
    <td>[[Skeda:Giulio_Variboba.jpg|55x63px]]</td>
    <td>[[Skeda:Derada.jpg|55x63px]]</td>
    <td>[[Skeda:Gavril Dara.jpg|55x63px]]</td>
    <td>[[Skeda:Crispi.jpg|55x63px]]</td>
  </tr>
  <tr>
    <td><small>At [[Gjergji Guxeta]]</small></td>
    <td><small>Papàs [[Jul Variboba]]</small></td>
    <td><small>[[Jeronim De Rada]]</small></td>
    <td><small>[[Gavril Dara i Riu]]</small></td>
    <td><small>[[Francesco Crispi|Frangjishku Krispi]]</small></td> 
  </tr>
     <td>[[Skeda:Zef-Serembe.jpg|55x63px]]</td>
     <td>[[Skeda:Cristina Gentile Mandalà (1856-1919).jpg|55x63px]]</td>
     <td>[[Skeda:ZefSkiroi.jpg|55x63px]]</td> 
     <td>[[Skeda:Papas Gaetano Petrotta.jpg|55x63px]]</td>
    <td>[[Skeda:Edk.jpg|55x63px]]</td>
  </tr>
  <tr>
    <td><small>[[Zef Serembe]]</small></td>
    <td><small>[[Kristina Gentile Mandala]]</small></td>
    <td><small>[[Zef Skiroi]]</small></td>
    <td><small>Papàs [[Gaetano Petrotta]]</small></td>
    <td><small>[[Enzo Domestico Kabregu]]</small></td>
  </tr>
  <tr>
    <td>[[Skeda:ErnestoSabato001.JPG|55x63px]]</td>
    <td>[[Skeda:Sotir.jpg|55x63px]]</td>
    <td>[[Skeda:Stefano Rodotà.jpg|55x63px]]</td>
    <td>[[Skeda:Joseph_DioGuardi.jpg|55x63px]]</td>
    <td>[[Skeda:Eparca_Donato_Oliverio.jpg|55x63px]]</td>
  </tr>
  <tr>
    <td><small>[[Ernesto Sabato]]</small></td>
    <td><small>Imzot [[Sotìr Ferrara ]]</small></td> 
    <td><small>[[Stefano Rodotà]]</small></td> 
    <td><small>[[Joseph J. DioGuardi]]</small></td> 
    <td><small>Imzot [[Donati Oliverio]]</small></td> 
  </tr>
  </table>
|popullsia  = rreth 100.000 (popullsia etnike: 260.000)<ref>[http://www.ethnologue.com/language/aae/***EDITION*** Ethnologue: Albanian, Arbëreshë]</ref>
|region1    = {{Flamuri|Italia}} [[Italia]] 
|pop1       = 100.000
| caption    = 
| languages  = [[Arbërishtja (Itali)|arbërishtja]], [[Gjuha italiane|italishtja]] 
| religions  = [[Krishterimi]] katolikë të [[Liturgjia bizantine|ritit bizantin]] <br/> {{·}} [[Kisha Bizantine Arbëreshe]] {{·}} <br/> (pakica: [[Kisha Katolike Romake|katolikë e ritit latin]])</small> <br/> 
| related  = [[Shqiptarët]]<br />[[Arvanitët]]<br />[[Çamët]]<br />[[Mërgata shqiptare]]<br />[[Stratiotët]]<br />[[Suliotët]]
}}
'''Arbëreshët''' (në [[Gjuha italiane|italisht]]: ''albanesi d'Italia'' ose ''italo-albanesi''), domëthënë '''shqiptarët e Italisë''', i quajtur edhe '''italo-shqiptarë''', janë pakica etno-gjuhësore shqiptare vendosur historikisht në jug të Italisë.

Të ardhur nga Shqipëria, nga rajoni historikisht shqiptar i [[Epiri]]t dhe nga komunitetet e shumta shqiptare të Atikës dhe [[Peloponezi|Moresë]], sot në Greqi, ata u vendosën në Itali midis shekujve XV dhe XVIII, pas vdekjes së heroit kombëtar shqiptar [[Gjergj Kastrioti (Skënderbeu)]] dhe pushtimi progresiv i Arbërisë dhe në përgjithësi i të gjitha territoreve të dikurshme të [[Perandoria Bizantine|Perandorisë Bizantine]] në [[Ballkan]] nga turqo-osmanët. Kultura e tyre përcaktohet nga elementë karakterizues, të cilët mund të gjenden në gjuhë, në ritin fetar, në zakonet, traditat, zakonat, artin dhe gastronominë, të ruajtura me xhelozi edhe sot, me vetëdijen e përkatësisë në një specifike grup etnik. Arbëreshët nuk e kanë harruar vendin e të parëve dhe ruajnë të gjalla zakonat e tyre të pasura, si gjuhën, veshjet dhe ritet e doket që kishin në [[Shqipëria|Mëmëdhen]].
Ata jetojnë në rajonet e [[Abruco|Abrucos]], [[Kampania|Kampaniës]], [[Apulia]]s, veçanërisht në [[Bazilikata|Bazilikat]], [[Molize|Molizë]], [[Kalabria|Kalabri]] dhe [[Sicilia|Siçili]]. Janë emërtuar si arbëreshë, pasi në kohën kur u larguan nga [[Shqipëria]], ajo quhej ''Arbëria''.

Një nga veçoritë që karakterizon shumë këtë popull është, përveç gjuhën dhe veshjet popullore, që ruajtën me heroizëm deri sot, është edhe ritin fetarë krishterë greko-katolik apo bizantin. Për më shumë se pesë shekuj nga diaspora, pjesa më e madhe e komunitetit arbëresh ruan ende ritin fetar e origjinës. Arbëreshët në fakt përbëjnë [[Kisha Bizantine Arbëreshe|Kishën Katolike Italo-Shqiptare]] (në italisht ''Chiesa Cattolica Italo-Albanese''), një kishë ''sui iuris'' e traditës bizantine, e përbërë nga tre rrethe kishtare: ajo drejtohet nga dy eparki (dioqesa), ajo e [[Eparkia e Ungrës|Ungrës]] (CS) në Kalabri për arbëreshët të Italisë kontinentale dhe atë të [[Eparkia e Horës së Arbëreshëvet|Horës së Arbëreshëvet]] (PA) në Siçili për arbëreshët e Italisë ishullore, dhe një abaci territorial, [[manastiri ekzarkik I Grotaferratës]] (RM) në Lacio, ku murgjit bazilianë vijnë kryesisht nga vendbanimet arbëreshe. Grupi etno-gjuhësor arbëresh të Italisë ka arritur të ruajë identitetin e tij duke pasur në klerin dhe institucionet e tij mësuesin dhe pikën më të fortë të identifikimit etnik.

Gjuha e arbëreshëve është gjuha homonime [[Arbërishtja (Itali)|arbërishte]], e cila është pjesë e makrogjuhës [[Gjuha shqipe|shqipe]] dhe rrjedh nga varianti toskë që flitet në Shqipërinë e Jugut. Duke ndjekur ligjin n. 482/1999 shqipja e pakicës arbëreshe është ndër gjuhët e njohura dhe të mbrojtura në Itali.

Vlerësohet se arbëreshët e Italisë janë rreth 100.000 që me siguri flasin gjuhën "mëmë" (nënë) arbërore, dhe numërohen mbi 260.000 njerëz të etnisë arbëreshe. Ata përbëjnë një nga më të mëdhenjtë ndër pakicat historike etno-gjuhësore të Italisë; qytezët dhe katundet ku banojnë arbëreshët mbajnë dy emra, një në [[gjuha shqipe|shqip]] dhe tjetrin [[gjuha italiane|italisht]], ky i fundit përdorur sidomos nga të huajt. Për të përcaktuar "kombin" e tyre të shpërndarë, ata përdorin fjalën "Arbëri -a". Nga viti 2020, kultura dhe ritualet e popullsisë arbëreshe të Italisë janë zyrtarisht kandidatë, me titullin "Moti i Madh" ("Koha e Madhe"), për listën e trashëgimisë gojore dhe jomateriale të njerëzimit të [[UNESCO]]-s, e zyrtarizuar në bashkëpunimin dhe ndarjen e [[Këshilli i Ministrave i Shqipërisë|Qeverisë së Republikës së Shqipërisë]] nëpërmjet [[Ministria e Kulturës e Shqipërisë|Ministrisë së Kulturës shqiptare]].

== Shpërndarja gjeografike ==
[[Skeda:Arbitali_map.png|thumb|Rajonet e Italisë ku ka pakica shqiptare]]
=== Katundet arbëreshe në Itali ===
{{Kryesor|Lista e vendeve shqiptar të Italisë}}
[[File:Villa Badessa Kirche.jpg|parapamje|upright=0.6|[[Badhesa]] (''Villa Badessa''), [[Abruco]]]]
[[Skeda:Ururi01.jpg|parapamje|250px|[[Ruri]] (''Ururi''), [[Molize]]]]
[[Skeda:Greci (Av) - Paesaggio.jpg|parapamje|250px|[[Katundi (Itali)|Katundi]] (''Greci''), [[Kampania|Kampanja]]]]
[[Skeda:Barile (PZ).jpg|parapamje|250px|[[Barilli]] (''Barile''), [[Bazilikata]]]]
[[Skeda:Casalvecchio di Puglia.jpg|parapamje|250px|[[Kazallveqi]] (''Casalvecchio di Puglia''), [[Pulia]]]]
[[Skeda:Civita_panorama.jpg|thumb|250px|[[Çifti]] (''Civita''), [[Kalabria|Kalabri]]]]
[[Skeda:Pamje e Horës së Arbëreshëvet.jpg|parapamje|250px|[[Hora e Arbëreshëvet]] (''Piana degli Albanesi''), [[Sicilia|Siçili]]]]
* [[Abruco]]
** [[Provinca e Peskarës|Krahina e Peskarës]]
*** [[Badhesa]]: ''Villa Badessa''
* [[Bazilikata]]
** [[Provinca e Potencës|Krahina e Potencës]]
*** [[Barilli]]: ''Barile''
*** [[Mashqiti]]: ''Maschito''
*** [[Shën Kostandini Arbëresh]]: ''San Costantino Albanese''
*** [[Shën Pali Arbëresh]]: ''San Paolo Albanese''
*** [[Zhura]]: ''Ginestra''
* [[Molize|Molise]]
** [[Provinca e Kampobasos|Krahina e Kampobasos]]
*** [[Këmarini]]: ''Campomarino''
*** [[Munxhufuni]]: ''Montecilfone''
*** [[Portkanuni]]: ''Portocannone''
*** [[Ruri]]: ''Ururi''
* [[Pulia]]
** [[Provinca e Foxhias|Krahina e Foxhias]]
*** [[Kazallveqi]]: ''Casalvecchio di Puglia''
*** [[Qefti]]: ''Chieuti''
** [[Provinca e Tarantos|Krahina e Tarantos]]
*** [[Shën Marcani]]: ''San Marzano di San Giuseppe''
* [[Kalabria]]
** [[Provinca e Katanxaros|Krahina e Katanxaros]]
*** [[Andalli]]: ''Andali''
*** [[Garrafa]]: ''Caraffa di Catanzaro''
*** [[Marçëdhuza]]: ''Marcedusa''
*** [[Vina (Itali)|Vina]]: ''Vena di Maida''
** [[Provinca e Kozencës|Krahina e Kozencës]]
*** [[Allimarri]]: ''Marri''
*** [[Çifti]]: ''Civita''
*** [[Fallkunara]]: ''Falconara Albanese''
*** [[Farneta]]: ''Farneta''
*** [[Ferma]]: ''Firmo''
*** [[Firmoza]]: ''Acquaformosa''
*** [[Frasnita]]: ''Frascineto''
*** [[Kajverici]]: ''Cavallerizzo''
*** [[Kantinela]]: ''Cantinella''
*** [[Kastërnexhi]]: ''Castroregio'' 
*** [[Mbuzati]]: ''San Giorgio Albanese''
*** [[Maqi]]: ''Macchia Albanese''
*** [[Picilia]]: ''Santa Caterina Albanese''
*** [[Pllatëni]]: ''Plataci''
*** [[Purçill]]: ''Eianina''
*** [[Qana (Itali)|Qana]]: ''Cerzeto''
*** [[Spixana]]: ''Spezzano Albanese''
*** [[Strigari]]: ''San Cosmo Albanese''
*** [[Shën Benedhiti]]: ''San Benedetto Ullano''
*** [[Shën Japku]]: ''San Giacomo di Cerzeto''
*** [[Shën Mërtiri]]: ''San Martino di Finita''
*** [[Shën Mitri (Itali)|Shën Mitri]]: ''San Demetrio Corone''
*** [[Shën Sofia (Itali)|Shën Sofia]]: ''Santa Sofia d'Epiro''
*** [[Shën Vasili (Itali)|Shën Vasili]]: ''San Basile''
*** [[Ungra]]: ''Lungro''
*** [[Vakarici]]: ''Vaccarizzo Albanese''
** [[Provinca e Krotones|Krahina e Krotones]]
*** [[Karfici]]: ''Carfizzi''
*** [[Puhëriu]]: ''Pallagorio''
*** [[Shën Kolli (Itali)|Shën Kolli]]: ''San Nicola dell'Alto''
* [[Kampania|Kampanja]]
** [[Provinca e Avelinos|Krahina e Avelinos]]
*** [[Katundi (Itali)|Katundi]]: ''Greci''
* [[Sicilia|Sicili]]
** [[Provinca e Palermos|Krahina e Palermës]]
*** [[Hora e Arbëreshëvet]]: ''Piana degli Albanesi''
*** [[Kundisa]]: ''Contessa Entellina''
*** [[Sëndastina]]: ''Santa Cristina Gela''

Ishuj të rëndësishme kulturore arbëreshe mbijetojnë në vendet të mëdha metropolitane të [[Torino]]t, [[Milano]]t, [[Napoli]]t, [[Krotone]]t, [[Bari]]t, dhe sidomos në [[Roma|Romë]], [[Kozenca|Kozencë]] dhe [[Palermo|Palermë]]. Në pjesën tjetër të botës, pas migrimeve të shekullit të njëzetë, në vende të tilla si [[Kanadaja]], [[Shtetet e Bashkuara]], [[Argjentina]], [[Brazili]] dhe [[Gjermania]], ka komunitete të forta që mbajnë gjallë gjuhën dhe traditat arbëreshë. Që nga viti [[1990]], me rënien e regjimit komunist në [[Shqipëri]], komunitete të konsiderueshme të shqiptarëve u inkorporuar në katundet arbëreshë (si për shembull në [[Ruri]], në [[Shën Kostandini Arbëresh]], në [[Shën Mitri (Itali)|Shën Mitri]], në [[Ungra|Ungër]], veçanërisht në [[Hora e Arbëreshëvet|Horën e Arbëreshëvet]]).

Zonat e këtyre komuniteteve tradicionalisht quhen Arbërì ose shqiptare (p.sh. ''Albania Tanantina'' apo ''Taranto albanese'') , prandaj edhe sot përdoren shprehjet "kolonitë shqiptare të ...", "Komunat shqiptare të ...", "Vendet shqiptare e...".

Në përgjithësi ata rithemeluan tërësisht fshatrat e tyre pranë familjeve të braktisura dhe të shpopulluara prej kohësh (p.sh. [[Munxifsi]]), në raste të tjera ata ndërtuan krejtësisht të reja (p.sh. [[Hora e Arbëreshëvet]]). Arbëreshët ruajtën sistemin e tyre politik, fetar, por edhe gjuhësor e kulturor, duke ruajtur një farë autonomie nga territori përreth. Arbëreshët, pavarësisht se janë gjeografikisht në vende të ndryshme, pranojnë se ata janë me origjinë të një prejardhjeje dhe e përdorin për të përcaktuar veten si "gjaku i shprishur" (gjaku i derdhur apo i shpëndar), një emër që përdoret për të përcaktuar vëllazërinë e tyre dhe që i përkasin një populli të vetëm, atij shqiptar, të shpërndarë si në Itali ashtu edhe në botë.

== Historia ==
{{Kryesor|Mërgata shqiptare|Migrime pas vdekjes së Skënderbeut}}
Të nxitur nga dashuria për atdheun e të parëve dhe nën ndikimin e interesit që shfaqte në gjysmën e parë të shek. XIX shkenca gjuhësore evropiane për gjuhën shqipe, intelektualët arbëreshë filluan të merreshin me studimin e historisë, të folklorit dhe të gjuhës së këtyre kolonive, si dhe në përgjithësi me historinë e mëmëdheut të tyre të dikurshëm. Në kohën kur filluan të bëheshin hapat e parë të gjuhësisë krahasuese dhe u zbuluan lidhjet gjenealogjike të një vargu gjuhësh, studiuesi arbëresh.

Ngulimet e fundit të arbëreshëve janë në Italinë qendrore-veriore, si në [[Provinca e Pavias|Provincën e Pavias]] dhe të [[Provinca e Piaçencës|Piaçencës]], po ashtu një grup i madh i'u drejtua rajonit qendror të [[Abruco]]s.

Në kolonitë arbëreshe, sidomos të Kalabrisë dhe të Sicilisë në Itali, filluan të dukeshin shenjat e para të një lëvizjeje në përkrahje të çështjes kombëtare shqiptare. Ngjarjet që po zhvilloheshin në këtë kohë në Shqipëri, kryengritjet e njëpasnjëshme, përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për arsimin dhe kulturën kombëtare tërhoqën vëmendjen e një vargu intelektualësh të dalë nga gjiri i kolonive arbëreshe. Intelektualët arbëreshë ndiqnin me vëmendje ngjarjet që po zhvilloheshin në vitet 30-40 të shek. XIX në Shqipëri. Veprat e tyre jo vetëm u bënin jehonë këtyre ngjarjeve, por edhe, duke evokuar të kaluarën, ngrinin probleme të rëndësishme, si ato të luftës së armatosur për liri, të bashkimit të popullit shqiptar etj.

Arbëreshët kanë qënë aktivë te "Lidhja e Italisë", te "Pavarësia e Shqipërisë", në lëvizjen politiko-sindikale e "Dhomatet e gjindevet çë shërbejën" për pushtimin e tokave të papunuara (italisht: ''Fasci Siciliani dei Lavoratori''), dhe luftën kundër fashizmit dhe mafias (shih [[Gryka e Spartavet]]).

Ekziston një vitalitet i fortë kulturor tek arbëreshët dhe një vendosmëri e fortë për të mbrojtur trashëgiminë që atravë e tyre, që kanë mundur të mbrojnë dhe përcjellin gjatë këtyre pesë shekujve të qëndrimit në Itali.

== Gjuha ==
{{Kryesor|Arbërisht (Itali)}}
[[Skeda:Albanian dialects.svg|parapamje|right|Vendet etnike të shqiptarëve]]
[[Skeda:Albanian-dialects.svg|thumb|Klasifikimi i gjuhës shqipe]]
[[Skeda:Maschito bilingual.jpg|parapamje|Tabelë dygjuhësh në [[Mashqiti|Mashqit]], [[Bazilikata]]]]
[[Skeda:Civita_(Çifti)_(CS)._(4).jpg|parapamje|Tabela rrugore në [[Çifti|Çiftë]], [[Kalabria]]]]
[[Skeda:Piana degli Albanesi (PA) - segnali stradali bilingui - 02.jpg|parapamje|Tabelat dygjuhëshe në italisht dhe në shqip në [[Hora e Arbëreshëvet|Horën e Arbëreshëvet]], [[Sicilia|Sicili]]]]
Gjuha e folur nga arbëreshët është [[shqip]]ja e vjetër pre-[[Perandoria Osmane|osmane]], [[Arbërisht (Itali)|arbërishtja]], në variantin [[Toskërishtja|tosk]] që flitet në [[Shqipëria|Shqipërinë]] e jugut.

Nuk ka struktura zyrtare e politike, kulturore dhe administrative që përfaqësojnë komunitetet arbëreshë. Një roli i rëndësishëm institucional ka luajtur në vitet e fundit nga universitetet  ([[Roma|Romë]], [[Napoli]], dhe sidomos [[Kosenca]] dhe [[Palermo]]) dhe krahinat e Kozencës dhe Palermos, të cilat kanë krijuar departamente të veçanta të pakicave gjuhësore.

Arbërishtja, nga viti [[1999]] njihet plotësisht nga qeveria italiane si "gjuhë e pakicës etnike dhe gjuhësore", sidomos brenda administratat lokale dhe në shkollat.  Në kohët e fundit, gjuha është i ndikuar nga mediat dhe nga leksikun italian, dhe është ndër gjuhët në rrezik të zhduken. Shoqatat private dhe publike mbrojnë dhe vlerësojnë gjuhën arbëreshe me radio, revista, ngjarjet kulturore, muzikore, teatrale. Një rol kryesor për të mbajtur gjuhën është e [[Kisha Bizantine Arbëreshe|kishës arbëreshe]], që gjithmonë, me priftërinjtë e saj arbëreshë i ritit ortodoks, mësoi dhe ruajti gjuhën.

=== Letërsi ===
{{Kryesor|Letërsia arbëreshe|Letërsia shqiptare|Romantizmi arbëresh=}}
[[Historia]] e gjuhës së pakicës shqiptare të Italisë ka karakteristikat të veçanta dhe, në shumë mënyra unike, në krahasim me traditat gjuhësore dhe letrare të minoritetit tjetër ekzistues në Itali. Raporti i traditave shqiptare të Italisë me gjuhën shqipe të Shqipërisë, dhe të zonave të tjera ku flitet gjuha shqipe, është pjesëmarrja e drejtpërdrejtë dhe e konsiderueshme në lindjen e gjuhës së shkruar shqipe dhe letrare, siç e njohim ne sot. Në çdo rast, komunitetet shqiptare në Itali kanë mbajtur një marrëdhënie të ngushtë me gjuhën dhe zakonet shqiptare. Ndjenja e përkatësisë ndaj shqiptarëve etnikë,  ashtu si dhe feja e zakonet, ka qenë e çimentuar në radhë të parë me gjuhën e përbashkët. [[Gjuha shqipe]] dhe tradita letrare e arbëreshëvet të Italisë është e thurur me histori dhe karakteristika të tjera të gjuhës shqipe. Më shumë se një marrëdhënie e prejardhje direkte dhe / apo të varësisë, ju duhet të duhet të flasim për traditë të barabarta dhe paralele, e cila ndan një periudhë të gjatë me traditat e tjera kulturore albanofone shumë aspekte të zhvillimit të letërsisë, të gjuhës dhe, nga ana tjetër (natyrisht), ajo ndryshon nga aspektet ligjore me veçantitë e vendit, organizimit shoqëror, specifikimet ekonomik dhe ligjor të çdo ndarje.

[[Letërsia arbëreshe]]-[[Letërsia shqiptare|shqiptare]], në dialektin toskë, ka lindur vetëm me arbëreshët, në tremujorin e fundit të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, me botimin në [[1592]] të ''E Mbsuame e Krështerë'', nga prifti ortodoks [[Lekë Matrënga]]<ref>[[Fjalor Arbëresh - Italisht, Italisht - Arbëresh]]</ref> nga [[Hora e Arbëreshëvet]].

Në shekujt e shtatëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetë ka pasur një rigjallërim të përgjithshëm të jetës kulturore në komunitetet arbëreshe, sidomos ndër arbëreshët e [[Sicilia|Sicilisë]]. Intelektualë, kryesisht kishtarë, u interesuan për të kaluarën historike të atdheut, për të mbledhur dëshmi folklorike, fakte dhe shifra lidhur me traditat dhe zakonet e tyre. Ndryshim tjetër i madh në këtë periudhë historike është lulëzimi i letërsisë, në formën e poezisë popullore që u bë një zhanër shumë i popullarizuar dhe u bë pjesë e folklorit tradicional.

Pas Luftës së Dytë Botërore letërsia shqiptare e arbëreshëve merr përsëri fuqinë dhe vitalitetin. Nga gjysma e parë e shekullit të njëzetë dhe në vazhdim ka një vëmendje në rritje për një ngjallje kulturore që u zgjerua në vitet gjashtëdhjetë.
[[Skeda:Civita (Çifti) (CS), Le Vallje 2009. (5).jpg|parapamje|Valle tradicionale nga [[Çifti]], [[Kalabria|Kalabri]]]]

=== Frazat në gjuhën arbëreshe ===
Gjuha arbëreshë, gluha kështu si thon arbëreshët, nuk është shumë e njohur nga vizitorët, dhe zakonisht çdo përpjekje të fjalës është pritur me entuziazëm dhe mirënjohje. Arbëreshët kanë rujt mikëpritjën ; këto janë frazat më të mira për një dialog thelbësor.  

Takimi mes arbëreshë nga vende të ndryshme, ose në mes të arbëresh dhe shqiptar, sigurisht hap një dialog në gjuhën shqipe, emocionalisht dhe humanizëm të angazhohen, dhe kjo ka konkretësi e frymë vëllazërimi te thënia "gjaku ynë i shprishur" (gjaku ynë i shpëndarë), që është thelbi i origjinës së përbashkët.

{| class="wikitable"
! [[Gjuha shqipe]] || [[Arbërishtja (Itali)|Gjuha arbërishte]]
|-
|Përshëndetje || Falem 
|-
|Mirëdita || Mirëdita 
|-
|Mirëmëngjes || Mirëmenat 
|-
|Mirëmbrëma || Mirëmbrëma
|-
|Çfarë po bën? || Çë bën?  
|-
|Si je? || Si je? / Si rrì? 
|-
|Shumë mirë || Shumë mirë
|-
|Faleminderit || Haristis / Faleminderit
|-
|Flet shqip? || Flet arbërisht? / Gyjëkon arbërisht?
|-
|Unë flas pak || U flas pak 
|-
|Nga je? || Ka je? / Nga vjen? 
|-
|Unë jam nga Vlora || U jam ka Vlora
|-
|Je shqiptar? || Je arbëresh?
|-
|Si ju quajnë? / Si e ke emrin? || Si të thonë? / Si kiuhexy? 
|-
|Unë quhem Ëngjëlla || Më thonë Ëngjëlla 
|-
|Më falni / Më vjen keq || Ka më ndjéni / Ndjésë 
|-
|Nuk e kuptova || Nëng-Ngë e ndëlgova 
|-
|Është mirë'' / Në rregull || Vete mirë 
|-
|Ju lutem || E parkàles 
|-
|Gezohem që u njohëm || Gezonem të të njoh
|-
|Të jesh mirë / Gjithë të mirat || Të jesh mirë 
|-
|Natën e mirë || Natën e mirë 
|-
|Mirupafshim || Qavarrisu / Mirupafshim 
|-
|Po || O / Ëj / Ëg 
|-
|Jo || Jo 
|}

== Feja ==
[[Skeda:Vista interna della Cattedrale.jpeg|thumb|Katedralja e Ungrës ([[Kalabria]]) për arbëreshët të Italisë kontinentale]]
[[Skeda:ShënMitri.jpg|thumb|Katedralja e Horës së Arbëreshëvet ([[Sicilia]]) për arbëreshët të Italisë ishullore]]
[[Skeda:Grottaferrata-abbazia01.jpg|thumb|Manastiri i Grotaferratës ([[Roma]]) të drejtuar nga murgjit arbëreshë]]

=== Kisha Italo-Shqiptare ===
{{Kryesor|Kisha Bizantine Arbëreshe}}
[[Kisha Bizantine Arbëreshe]], '''Kisha Arbëreshe'' apo ''Kisha Italo-Shqiptare'', përfshin tri juridiksioneve kishtare: [[Eparkia e Ungrës]] në [[Kalabri]] për arbëreshët të Italisë kontinentale, [[Eparkia e Horës së Arbëreshëvet]] në [[Sicili]] për arbëreshët të Italisë ishullore, [[Manastiri i Grotaferratës]] të drejtuar nga murgjit arbëreshë.

Kisha Italo-Shqiptare, që përbën një oazë bizantin në Perëndim Latine, është prirur për ekumenizmit në mes të Kishës Katolike dhe Kishës Ortodokse. Ajo ishte e vetmja realitet, nga fundi i Mesjetës deri në shekullin e njëzetë, e spiritualitetit Lindore në Itali.

Ka institucion dhe kongregacion fetare të ritit bizantin në territorin e Kishës Italo-Shqiptare: "Urdhërit Basilian të Grottaferratës", "Motrat Kolegjine e Familjes së Shenjtë" dhe "Motrat Baziliane Bijat e Shën Makrinës", këto gjithashtu të pranishëm në [[Shqipëri]] dhe [[Kosovë]].

Gjatë shekujve arbëreshët kanë arritur të ruajnë dhe zhvillojnë identitetin e tyre, në sajë të këmbënguljes së tyre dhe vlerave kulturore të ushtruara kryesisht nga dy komunitete fetare të [[Kisha Bizantine Arbëreshe]]: bazuar në [[Kalabria|Kalabri]] "Kolegjin Korsini" (1732) në [[Shën Benedhiti|Shën Benedhit]], pastaj "Kolegji Shën Adriani" transferuar në [[1794]] në [[Shën Mitri (Itali)|Shën Mitri]], dhe në [[Sicilia|Sicili]] "Seminarin Italo-Shqiptar" të Palermos ([[1735]]), që u transferua në [[Hora e Arbëreshëvet|Horën e Arbëreshëvet]] në 1945. 

== Tradita ==
=== Kultura popullore ===
Rëndësia themelore e traditës shqiptare popullore e Italisë është e lidhur ekskluzivisht për transmetimin e saj vetëm për gjuhën. Identiteti i fortë i ndërgjegjes etnike dhe gjuhësore është gjithmonë i pranishëm në popullsinë arbëreshe. Në folklor, në të gjitha format e tij, tregohet një kujtesë e vazhdueshme e atdheut. Këngët fetare dhe popullore, legjendat, përrallat, proverbat përshkohen nga një frymë e fortë e solidaritetit etnik të komunitetit. Temat e përsëritura janë dëshira e zjarrtë për atdheun e tyre të humbur, kujtesa e shfrytëzon legjendar të Skanderberg (simbolit hero te njohur nga të gjithë popullsitë shqiptare të botës), pas tragjedise të diasporës pas pushtimit osman. Vetëdija se i përkasin grupit të njëjtë etnik, edhe pse ata janë të shpërndara dhe të shkatërruar, ajo merr në mes njëri-tjetrit në një thënie shumë të njohura, që folësit shqiptarë shpesh kujtojnë, kur takimi: e Gjaku shprishur ynë, i cili do të thotë "për të derdhur gjakun tonë". Arsyet për të traditës popullore është gjetur në literaturën, që nga ajo mori hapat e tij të parë. Elemente të tjera strukturore të kulturës origjinës albanese të kohës sonë kanë ardhur përmes një histori shekullore, dhe për të ruajtur fuqinë e tyre të përfaqësimit të organizimit të komunitetit.

Midis tyre, ata kujtojnë "''Vatra''", vend gjeometrik i parë kulturor rreth të cilit lëviz e familjes ; "''gjitonia''", lagje, zyra e parë në fushën jashtë shtëpisë si një vazhdimësi e të familjes së parë dhe qasjen e komunitetit.  Edhe "''Vallja''", do më thën vëllazëria, rit i farefisnore shpirtërore; "Besa", besnikëri të angazhimit, pothuajse një rit i fillimit sociale me detyrat e sakta të besnikërisë ndaj premtimit të dhënë pa asnjë gënjeshtër. Vetëdija për nevojën për rritjen dhe mbrojtjen e kulturës shqiptare i ka nxitur shoqatat lindjes dhe kulturore, dhe i dha të rritet për të iniciativave dhe ngjarje kulturore.

== Arbëreshë të njohur ==
[[File:U1_Jeronim-De-Rada.jpg|thumb|100px|[[Jeronim de Rada|Jenorim De Rada]] (1814 – 1903)]]
[[File:ZefSkiroi.jpg|thumb|100px|[[Zef Skiroi]] (1865 – 1927)]]
* Papa [[Lekë Matrënga]] ([[1567]] – [[1619]]), prift i ritit bizantin-ortodoks dhe shkrimtar, i cili shkuajti librin e parë të letërsisë shqipe-toskë.
* Imzot [[Nilo Catalano|Nilo Katalano]] ([[1637]] – [[1694]]), prift, leksikograf dhe krye-peshkop i Durrësit.
* Papa [[Gjergj Nikollë Brankati|Josif Nikollë Brankati]] ([[1675]] – [[1741]]),  prift ortodoks dhe shkrimtar.
* At [[Gjergji Guxeta]] ([[1682]] – [[1756]]), Shërbëtori i Perëndisë, Apostull të arbëreshëve, që kaloi vetë në mbrojtje të ritit lindor dhe mbajti gjallë gjuhën e kulturën e të parëve ndër  shqiptarët e Sicilisë.
* Imzot [[Feliçe Samuel Rodotà]] ([[1691]] - [[1740]]), i pari peshkop e ritit bizantin për arbëreshët e Kalabrisë.
* Papa [[Nikollë Filja]] ([[1693]] – [[1769]]), prift dhe poet.
* Papa [[Pal Maria Parrino]] ([[1710]] – [[1765]]), prift dhe dijetar, themelues i ideologjisë romantike iliro-shqiptare.
* Imzot [[Gjergji Stasi]] ([[1712]] – [[1801]]), i pari peshkop e ritit bizantin për arbëreshët e Sicilisë.
* Papa [[Jul Variboba]] ([[1727]] – [[1788]]), prift ortodoks dhe shkrimtar.
* Papa [[Nikolla Keta]] ([[1741]] – [[1803]]), prift ortodoks, poet, shkrimtar dhe teolog.
* [[Jeronim de Rada]] ([[1814]] – [[1903]]), poet, publicist, folklorist, filolog dhe mësues i kulturës arbëreshe, ndër shkrimtarët më të rëndësishëm të shqiptarëve të Kalabrisë.
* [[Francesco Crispi]] ([[1818]] – [[1901]]), Anëtar i Parlamentit italian, Ministri dhe Kryetar i Këshillit të Ministrave të Italisë.
* Papa [[Anton Santori]] ([[1819]] – [[1894]]), prift ortodoks, poet dhe shkrimtar.
* Papa [[Dhimitër Kamarda]] ([[1821]] – [[1882]]), prift ortodoks, gjuhëtar, historian dhe filolog, i cili shkroi monumentin e parë sistematik shkencor të kulturës shqiptare.
* [[Gavril Dara i Riu]] ([[1826]] – [[1885]]), poet dhe politikan, një nga shkrimtarët e parë të Rilindjes shqiptare.
* [[Anselmo Lorecchio]] ([[1843]] – [[1924]]), avokat, gazetar, politikan, poet dhe shkrimtar, themeluesi i revistës ''[[La Nazione Albanese]]'' dhe autor i disa veprave letrare për pavarësinë e Shqipërisë.
* [[Zef Serembe]] ([[1844]] – [[1901]]), poet. 
* [[Françesko Muzaka|Frangjishku Muzaka]] ([[1852]] – [[1931]]), nëpunës dhe diplomat, themelues i Lidhjes Kombëtare Shqiptare së Palermos, i cili bëri një kontribut të veçantë për pavarësinë e Shqipërisë nga Perandorisë Turko-Osmane.
* [[Zef Skiroi]] ([[1865]] – [[1925]]), poet, historian, gjuhëtar, gazetar, albanolog, atdhetar, studiues dhe profesor universiteti, ndër shkrimtarët më të mëdhenj shqiptarë, përfaqësuesi më i njohur i arbëreshevet të Sicilisë. 
* At [[Nilo Borxhia]] ([[1870]] – [[1942]]), murg bazilian, filolog, shkrimtar, dijetar dhe teolog.
* Papa [[Tani Petrotta]] ([[1882]] – [[1952]]), prift, albanolog, filolog, shkrimtar dhe gjuëtar, ai themeloi dhe dha mësim te Katedra e gjuhës shqipe në [[Palermo]].
* Papa [[Marko la Piana]] ([[1883]] – [[1958]]), prifti, teolog, shkrimtar dhe studiues, merret me studime të rëndësishme historike dhe kritike për gjuhën shqipe.
* Imzot [[Xhovani Mele]] ([[1885]] – [[1979]]), i pari peshkop për arbëreshë e Kalabrisë në Ungër
* Papa [[Dushko Vetmo]] ([[1914]] – [[1999]]), prift i ritit grek-ortodoks, shkrimtar dhe titullar i Katedrës së Gjuhës Shqipe në Universitetin e Kozencës. 
* Papa [[Domeniko Belushi]] ([[1918]] – [[1988]]), prift i ritit bizantin-ortodoks dhe poet, i njohur si "Vorea Ujko".
* [[Lluka Perone]] ([[1920]] – [[1984]]), poet, folklorist dhe shkrimtar.
* [[Karmell Kandreva]] ([[1931]] – [[1982]]), shkrimtar.
* Imzot [[Sotìr Ferrara]] ([[1937]]), peshkop bizantin i arbëreshëve të Sicilisë.
* [[Joseph J. DioGuardi|Jozef DioGuardi]] ([[1940]]), politikan, president i "Lidhjës Qytetare Shqiptaro-Amerikane".
* [[Paolo Petta]] ([[1942]] – [[1999]]), dijetar i ligjit kushtetues dhe historian.
* [[Karmine Abate]] ([[1954]]), shkrimtar.
* [[Françesko Altimari]] ([[1955]]), albanolog.
* [[Matteo Mandalà]] ([[1958]]), albanolog.

== Galeri ==
<gallery>
Skeda:Artigianato Arberesh.jpg|Flamuri shqiptar për rrugët e [[Hora e Arbëreshëvet|Horës së Arbëreshëvet]]
Skeda:1 195.jpg|Ikonostasi i kishës së Shën Gjergjit Dëshmor, Hora e Arbëreshëvet
Skeda:Piana-degli-Albanesi-bjs2007-05.jpg|Peshkopi [[Sotìr Ferrara]] gjatë [[6 janar]]i në Horën e Arbëreshëvet
Skeda:Papàs Kola Cuccia.jpg|Prift i ritit bizantin-ortodoks në [[Kundisa]] 
Skeda:Arbereshe Dress.jpg|Veshje tradicionale e [[Shën Mërtiri]]t
Skeda:Greci_(Av)_-_Danze_Tradizionali_Arbereshe_nel_piazzale_antistante_la_Chiesa_di_San_Bartolomeo.jpg|Vallet në [[Katundi]]
Skeda:Typical Arbëreshë female costumes.jpg|Veshje arbëreshe të kryera gjatë valljet, [[Shën Vasili (Itali)|Shën Vasili]] 
Skeda:Civita (Çifti) (CS), Le Vallje 2009. (13).jpg|Valljet tradicionale arbëreshe në [[Çifti]]
Skeda:Civita (Çifti) (CS), Le Vallje 2009. (4).jpg|Valljet dhe muzika tradicionale arbëreshe
Skeda:Cost trad pianadeglialbanesi.jpg|Veshje tradicionale e dasmës, [[Hora e Arbëreshëvet]]
|Gratë e Horës së Arbëreshëvet në veshje tradicionale
Skeda:Civita (Çifti) (CS)..jpg|Statuja e heroit shqiptar [[Gjergj Kastrioti (Skënderbeu)|Gjergji Kastrioti]], Çifti 
</gallery>

== Burim i të dhënave ==
<references />

== Referimet ==
* Kellner, Heidrun : ''Die albanische Minderheit in Sizilien: eine ethnosoziologische Untersuchung der Siculo-Albaner, dargestellt anhand historischer u. volkskundlicher Quellen sowie eigener Beobachtung in Piana degli Albanesi. (=Albanische Forschungen. 10)'', Wiesbaden 1972.
* Giovanni Armillotta : The Arbëreshët. The Christian Albanian emigration to Italy. In: L'Osservatore Romano, Jg. 141, Nr. 139 (20. Juni 2001). [https://web.archive.org/web/20061030161546/http://foreignaffairs.tripod.com/armillotta/albania01_frosina.html Der Artikel im Internet]
* Eparkia e Ungrës, [https://web.archive.org/web/20121004121717/http://www.albanianorthodox.com/tekste/biblike/ungres-mattheut-arberesh.pdf Vangjeli i Shën Matesë]
* Bashkia e Horës së Arbëreshëvet, [http://www.scribd.com/doc/46557549/Dizionario-arberesh-italiano Fjalor arbërisht-italisht i Horës së Arbëreshëvet] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130130015722/http://www.scribd.com/doc/46557549/Dizionario-arberesh-italiano |date=30 janar 2013 }}

== Shih edhe këtë ==
* [[Lista e vendeve shqiptar të Italisë]]
* [[Arvanitët]]
* [[Letërsia arbëreshe]]
* [[Mërgata shqiptare]]
* [[Kisha Bizantine Arbëreshe]]
* [[Gjergj Kastrioti (Skënderbeu)]]

== Projekte të tjera ==
{{Portali|Shqipëria}}
{{commons|Category:Arbëreshë|Kategoria:Arbëreshët}}

== Lidhje të jashtme ==
* [http://www.arbitalia.it Arbitalia - Shtëpia e Arbëreshëvet të Italisë]
* [http://www.jemi.it Jemi - Faqe i Arbëreshët]
* [http://www.mondoarberesco.it/Angelina_frammenti_vita_Pallagorio/frammenti.doc E folme arbëreshme nga përditshmëria]
* [http://www.arbereshe.it/ Qendra e Kërkimit Gjenealogji mbi Arbëreshët] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070304073225/http://www.arbereshe.it/ |date=4 mars 2007 }}
<br/>
{{Shqiptarët}}
{{Ilirët}}

[[Kategoria:Arbëreshë]]
[[Kategoria:Historia e Shqipërisë]]
[[Kategoria:Mërgata]]
[[Kategoria:Shqiptarë në Itali|*]]