Shihni burimin për Azia

{{Kontinent
| EMRI                  = Azia
| HARTA                 = Asia (orthographic projection).svg
| SIPËRFAQJA            = 44,579,000 km<sup>2</sup> ([[Kontinentet#Kontinentet|1-rë]])
| POPULLSIA             = 4,560,667,108 (1-rë)
| POPULLSIA – DENDËSIA  = 100
| SHTETE                = [[Lista e shteteve sovrane dhe territoreve të varura në Azi|49 anëtarë të OKB-së,<br /> 1 vëzhgues i OKB-së, 5 shtete të tjera]]
| DENONIMI              = [[Aziatikët|Aziatik/e]]
| FAMILIET              = [[Gjuhët e Azisë|Lista e gjuhëve]]
| QYTETE                = [[Lista e zonave metropolitane në Azi|Zonat metropolitane në Azi]] <br/> [[Lista e qytetve në Azi]]
| ZONAT KOHORE          = Nga [[UTC−02:00|UTC-1]] tek [[UTC+12:00|UTC+12]]
}}
'''Azia''' është kontinenti më i madh dhe më i populluari i [[Toka|Tokës]], i vendosur kryesisht në hemisferat lindore dhe veriore. Ajo ndan masën tokësore kontinentale të [[Euroazia|Euroazisë]] me kontinentin e [[Evropa|Evropës]], dhe masën kontinentale të [[Afro-Eurasia|Afro-Eurazisë]] me [[Afrika|Afrikën]] dhe Evropën. Azia mbulon një sipërfaqe prej 44,579,000 kilometra katrorë, rreth 30% të sipërfaqes totale të vendit të tokës dhe 8.7% të sipërfaqes totale të Tokës. Kontinenti, i cili ka qenë prej kohësh shtëpia e shumicës së popullsisë njerëzore, ishte vendi i shumë prej qytetërimeve të para. 4.7 miliardë banorët e saj<ref>{{Cite web|title=Asia Population 2022 (Demographics, Maps, Graphs)|url=https://worldpopulationreview.com/continents/asia-population|access-date=21 shkurt 2022|website=worldpopulationreview.com|language=en}}</ref> përbëjnë afërsisht 60% të popullsisë së botës.<ref>{{Cite web|url=https://www.populationof.net/asia/|title=Population of Asia. 2019 demographics: density, ratios, growth rate, clock, rate of men to women.|website=populationof.net|language=en|access-date=2 qershor 2019}}</ref>

Në terma të përgjithshëm, Azia kufizohet në lindje nga [[Oqeani Paqësor]], në jug nga [[Oqeani Indian]] dhe në veri nga [[Oqeani Arktik]]. Kufiri i Azisë me Evropën është një konstrukt historik dhe kulturor, pasi nuk ka një ndarje të qartë fizike dhe gjeografike mes tyre. Është disi arbitrare dhe ka lëvizur që nga konceptimi i parë në [[Antikiteti klasik|antikitetin klasik]]. Ndarja e Euroazisë në dy kontinente pasqyron dallimet kulturore, gjuhësore dhe etnike Lindje-Perëndim, disa prej të cilave ndryshojnë në një spektër dhe jo me një vijë të mprehtë ndarëse. Një ndarje e pranuar përgjithësisht e vendos Azinë në lindje të [[Kanali i Suezit|Kanalit të Suezit]] duke e ndarë atë nga [[Afrika]]; dhe në lindje të [[Ngushticat turke|ngushticave turke]], [[Malet Urale|malet Ural]] dhe [[Lumi i Uralit|lumi Ural]], dhe në jug të [[malet Kaukaz]] dhe [[Deti i Zi|Detit të Zi]] dhe [[Deti Kaspik|Kaspik]], duke e ndarë atë nga Evropa.<ref name="ReferenceA">{{cite book |title=National Geographic Atlas of the World |language=en |edition=7th |year=1999 |location=Washington, D.C. |publisher=[[National Geographic]] |isbn=978-0-7922-7528-2}} "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."</ref>

Duke pasur parasysh madhësinë dhe diversitetin e saj, koncepti i Azisë – një emër që daton që nga antikiteti klasik – mund të ketë të bëjë më shumë me gjeografinë njerëzore sesa me gjeografinë fizike. kulturat, mjediset, ekonomia, lidhjet historike dhe sistemet qeveritare. Ajo gjithashtu ka një përzierje të shumë klimave të ndryshme duke filluar nga jugu ekuatorial përmes shkretëtirës së nxehtë në Lindjen e Mesme, zonave të buta në lindje dhe qendrës kontinentale deri te zona të gjera subarktike dhe polare në Siberi.

== Vendet dhe regjionet ==
[[Skeda:Asia-map.png|parapamje|225px|Harta fizike e Azisë duke mos përfshirë Azinë Perëndimore]]
[[Image:Location-Asia-UNsubregions.png|parapamje|225px|Regjionet e Azisë:
{{legend|#0000E0|[[Azia Veriore]]}}
{{legend|#E000E0|[[Azia Qendrore]]}}
{{legend|#00E000|[[Azia Jugperëndimore]]}}
{{legend|#E00000|[[Azia Jugore]]}}
{{legend|#FFFF20|[[Azia Lindore]]}}
{{legend|#FFC000|[[Azia Jug-lindore]]}}]]

{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse"
|- bgcolor="#ECECEC"
! Regjioni dhe shteti
! [[Hapësira]]<br />(km²)
! [[Demografia]]
! [[Dendësia]]<br />(km²)
! [[Kryeqyteti]]
|-
| {{flagicon|Kazakhstan}} [[Kazakistani]]
| align="right" | 2,346,927
| align="right" | 13,472,593
| align="right" | 5.7
| [[Astana]]
|-
| {{flagicon|Kyrgyzstan}} [[Kirgistani]]
| align="right" | 198,500
| align="right" | 4,822,166
| align="right" | 24.3
| [[Bishkek]]
|-
| {{flagicon|Tajikistan}} [[Taxhikistani]]
| align="right" | 143,100
| align="right" | 6,719,567
| align="right" | 47.0
| [[Dushanbe]]
|-
| {{flagicon|Turkmenistan}} [[Turkmenistani]]
| align="right" | 488,100
| align="right" | 4,688,963
| align="right" | 9.6
| [[Ashgabati|Ashgabat]]
|-
| {{flagicon|Uzbekistan}} [[Uzbekistani]]
| align="right" | 447,400
| align="right" | 25,563,441
| align="right" | 57.1
| [[Tashkent]]
|-
| {{flagicon|China}} [[Kina]]
| align="right" | 9,584,492
| align="right" | 1,384,303,705
| align="right" | 134.0
| [[Pekini]]
|-
| {{flagicon|Hong Kong}} [[Hong Kong]]
| align="right" | 1,092
| align="right" | 7,303,334
| align="right" | 6,688.0
| [[Hong Kong]]
|-
| {{flagicon|Japan}} [[Japonia]]
| align="right" | 377,835
| align="right" | 126,974,628
| align="right" | 336.1
| [[Tokjo|Tokio]]
|-
| {{flagicon|Macau}} [[Macau|Makao]]
| align="right" | 25
| align="right" | 461,833
| align="right" | 18,473.3
| [[Makao]]
|-
| {{flagicon|Mongolia}} [[Mongolia]]
| align="right" | 1,565,000
| align="right" | 2,694,432
| align="right" | 1.7
| [[Ulaanbaatar|Ulanbatori]]
|-
| {{flagicon|North Korea}} [[Koreja e Veriut|Korea Veriore]]
| align="right" | 120,540
| align="right" | 22,224,195
| align="right" | 184.4
| [[Pyongyang|P'yŏngyang]]
|-
| {{flagicon|South Korea}} [[Koreja e Jugut|Korea Jugore]]
| align="right" | 98,480
| align="right" | 48,324,000
| align="right" | 490.7
| Seoul
|-
| [[Skeda:Flag of the Republic of China.svg|20px]] [[Republika e Kinës|Taivani]]
| align="right" | 35,980
| align="right" | 22,548,009
| align="right" | 626.7
| [[Taipei]]
| align="right" | 63,556
| align="right" | 1,378,159
| align="right" | 21.7
|-
| {{flagicon|Russia}} [[Rusia]]<ref>Rusia konsiderohet shtet i dy kontinenteve edhe atë shtet i Evropës dhe Azisë.<br /></ref>
| align="right" | 13,115,200
| align="right" | 39,129,729
| align="right" | 3.0
| [[Moska]]
|-
| {{flagicon|Brunei}} [[Brunei]]
| align="right" | 5,770
| align="right" | 350,898
| align="right" | 60.8
| [[Bandar Seri Begawan]]
|-
| {{flagicon|Cambodia}} [[Kamboxhia]]
| align="right" | 181,040
| align="right" | 12,775,324
| align="right" | 70.6
| [[Phnom Penh]]
|-
| {{flagicon|Indonesia}} [[Indonezia]]
| align="right" | 1,419,588
| align="right" | 227,026,560
| align="right" | 159.9
| [[Xhakarta]]
|-
| {{flagicon|Laos}} [[Laosi]]
| align="right" | 236,800
| align="right" | 5,777,180
| align="right" | 24.4
| [[Vientiani]]
|-
| {{flagicon|Malaysia}} [[Malajzia]]
| align="right" | 329,750
| align="right" | 22,662,365
| align="right" | 68.7
| [[Kuala Lumpur]]
|-
| {{flagicon|Myanmar}} [[Mianmar]]
| align="right" | 678,500
| align="right" | 42,238,224
| align="right" | 62.3
| [[Nepxhidou|Naypyidaw]]
|-
| {{flagicon|the Philippines}} [[Filipinet]]
| align="right" | 300,000
| align="right" | 84,525,639
| align="right" | 281.8
| [[Manila]]
|-
| {{flagicon|Singapore}} [[Singapori|Singapuri]]
| align="right" | 693
| align="right" | 4,452,732
| align="right" | 6,425.3
| [[Singapori|Singapuri]]
|-
| {{flagicon|Thailand}} [[Tajlanda|Tailanda]]
| align="right" | 514,000
| align="right" | 62,354,402
| align="right" | 121.3
| [[Bangkoku]]
|-
| {{flagicon|East Timor}} [[Timori Lindor]]
| align="right" | 15,007
| align="right" | 952,618
| align="right" | 63.5
| [[Dili]]
|-
| {{flagicon|Vietnam}} [[Vietnami]]
| align="right" | 329,560
| align="right" | 81,098,416
| align="right" | 246.1
| [[Hanoi]]
|-
| {{flagicon|Afghanistan}} [[Afganistani]]
| align="right" | 647,500
| align="right" | 27,755,775
| align="right" | 42.9
| [[Kabuli|Kabul]]
|-
| {{flagicon|Bangladesh}} [[Bangladeshi]]
| align="right" | 144,000
| align="right" | 133,376,684
| align="right" | 926.2
| [[Dhaka]]
|-
| {{flagicon|Bhutan}} [[Butani]]
| align="right" | 47,000
| align="right" | 2,094,176
| align="right" | 44.6
| [[Thimphu]]
|-
| {{flagicon|India}} [[India]]
| align="right" | 3,287,590
| align="right" | 1,045,845,226
| align="right" | 318.2
| [[New Delhi|Nju Delhi]]
|-
| {{flagicon|Iran}} [[Irani]]
| align="right" | 1,648,000
| align="right" | 66,622,704
| align="right" | 40.4
| [[Teherani]]
|-
| {{flagicon|Maldives}} [[Maldivet|Maldives]]
| align="right" | 300
| align="right" | 320,165
| align="right" | 1,067.2
| [[Malé]]
|-
| {{flagicon|Nepal}} [[Nepali]]
| align="right" | 140,800
| align="right" | 25,873,917
| align="right" | 183.8
| [[Kathmandu]]
|-
| {{flagicon|Pakistan}} [[Pakistani]]
| align="right" | 803,940
| align="right" | 147,663,429
| align="right" | 183.7
| [[Islamabadi]]
|-
| {{flagicon|Sri Lanka}} [[Sri Lanka|Shiri Lanka]]
| align="right" | 65,610
| align="right" | 19,576,783
| align="right" | 298.4
| [[Kolombo]]
|-
| {{flagicon|Armenia}} [[Armenia]]
| align="right" | 29,800
| align="right" | 3,330,099
| align="right" | 111.7
| [[Jerevani|Yerevan]]
|-
| {{flagicon|Azerbaijan}} [[Azerbajxhani]]
| align="right" | 41,370
| align="right" | 3,479,127
| align="right" | 84.1
| [[Baku]]
|-
| {{flagicon|Bahrain}} [[Bahraini]]
| align="right" | 665
| align="right" | 656,397
| align="right" | 987.1
| [[Manama]]
|-
| {{flagicon|Cyprus}} [[Qiproja|Qipro]]
| align="right" | 9,250
| align="right" | 775,927
| align="right" | 83.9
| [[Nikozia]]
|-
| {{flagicon|Palestine}} [[Rripi i Gazës|Gaza]]
| align="right" | 363
| align="right" | 1,203,591
| align="right" | 3,315.7
| [[Gaza (qytet)|Gaza]]
|-
| {{flagicon|Georgia}} [[Gjeorgjia]]
| align="right" | 20,460
| align="right" | 2,032,004
| align="right" | 99.3
| [[Tbilisi]]
|-
| {{flagicon|Iraq}} [[Iraku]]
| align="right" | 437,072
| align="right" | 24,001,816
| align="right" | 54.9
| [[Bagdadi]]
|-
| {{flagicon|Israel}} [[Izraeli]]
| align="right" | 20,770
| align="right" | 6,029,529
| align="right" | 290.3
| [[Jerusalemi]]
|-
| {{flagicon|Jordan}} [[Jordania]]
| align="right" | 92,300
| align="right" | 5,307,470
| align="right" | 57.5
| [[Amani]]
|-
| {{flagicon|Kuwait}} [[Kuvajti]]
| align="right" | 17,820
| align="right" | 2,111,561
| align="right" | 118.5
| [[Kuwait City]]
|-
| [[Skeda:Flag of Lebanon.svg|20px]] [[Lebanoni]]
| align="right" | 10,400
| align="right" | 3,677,780
| align="right" | 353.6
| [[Beiruti]]
|-
| {{flagicon|Azerbaijan}} [[Nakhichevan|Naxçivan]]
| align="right" | 5,500
| align="right" | 365,000
| align="right" | 66.4
| [[Nakhichevan (qytet)|Naxçivan]]
|-
| {{flagicon|Oman}} [[Omani]]
| align="right" | 212,460
| align="right" | 2,713,462
| align="right" | 12.8
| [[Maskat|Muscat]]
|-
| {{flagicon|Qatar}} [[Katari]]
| align="right" | 11,437
| align="right" | 793,341
| align="right" | 69.4
| [[Doha]]
|-
| {{flagicon|Saudi Arabia}} [[Arabia Saudite]]
| align="right" | 1,960,582
| align="right" | 23,513,330
| align="right" | 12.0
| [[Riyadh]]
|-
| {{flagicon|Syria}} [[Siria]]
| align="right" | 185,180
| align="right" | 17,155,814
| align="right" | 92.6
| [[Damasku]]
|-
| {{flagicon|Turkey}} [[Turqia]]<ref>Turqia si dhe disa shtete të tjera, shtrihen ne dy kontinente. Turqia është urë lidhëse e Evropës dhe Azisë<br /></ref>
| align="right" | 756,768
| align="right" | 57,855,068
| align="right" | 76.5
| [[Ankara]]
|-
| {{flagicon|the United Arab Emirates}} [[Emiratet e Bashkuara Arabe|Emiratet e Bashkuara]]
| align="right" | 82,880
| align="right" | 2,445,989
| align="right" | 29.5
| [[Abu Dabi]]
|-
| {{flagicon|Palestine}} [[Bregu Perendimorë]]
| align="right" | 5,860
| align="right" | 2,303,660
| align="right" | 393.1
| [[Ramallahu]]
|-
| {{flagicon|Yemen}} [[Jemeni]]
| align="right" | 527,970
| align="right" | 18,701,257
| align="right" | 35.4
| [[Sana]]
|-
|- style=" font-weight:bold; "
| Gjithsej
| align="right" | 43,810,582
| align="right" | 3,902,404,193
| align="right" | 86.8
|}

== Relievi ==

{| width=152 cellpadding=0 cellspacing=1 align="right"
|-
| [[Skeda:Topographic30deg_N60E30.png|50px|N60-90, E30-60]]
| [[Skeda:Topographic30deg_N60E60.png|50px|N60-90, E60-90]]
| [[Skeda:Topographic30deg_N60E90.png|50px|N60-90, E90-120]]
| [[Skeda:Topographic30deg_N60E120.png|50px|N60-90, E120-150]]
| [[Skeda:Topographic30deg_N60E150.png|50px|N60-90, E150-180]]
|-
| [[Skeda:Topographic30deg_N30E30.png|50px|N30-60, E30-60]]
| [[Skeda:Topographic30deg_N30E60.png|50px|N30-60, E60-90]]
| [[Skeda:Topographic30deg_N30E90.png|50px|N30-60, E90-120]]
| [[Skeda:Topographic30deg_N30E120.png|50px|N30-60, E120-150]]
| [[Skeda:Topographic30deg N30E150.png|50px|N30-60, E150-180]]
|-
| [[Skeda:Topographic30deg_N0E30.png|50px|N0-60, E30-60]]
| [[Skeda:Topographic30deg_N0E60.png|50px|N0-60, E60-90]]
| [[Skeda:Topographic30deg_N0E90.png|50px|N0-60, E90-120]]
| [[Skeda:Topographic30deg_N0E120.png|50px|N0-60, E120-150]]
|-
| colspan=5 align=right| <small>30 degrees, 1800x1800</small>
|}

{{Kryesor|Relievi i Azisë}}
'''Azia''' konsiderohet si kontinenti më i vjetër i rruzullit tokësor. Pjesa më e vjetër konsiderohet  pjesa  e Angarës, e cila është krijuar në periudhën Arkaike. Pastaj në fillim të paleozoikut formohet edhe një masë në jug e quajtur Godvana, e cila ka përfshirë nga kontinenti i [[Amerika Jugore|Amerikës Jugore]] deri tek ai i [[Australia|Australis]]ë, por edhe disa pjesë të Azisë. Lëvizjet e mëvonshme kanë shkaktuar copëtimin e  Angarës dhe me copëtimin e Godvanës, në fundosjen e saj, duke formuar [[Oqeani Indian|Oqeanin Indian]]. Në mes të këtyre dy masave Angarës dhe Godvanës ka qenë një det i madh i quajtur Tetis.Malet kryesore jane Himalajet me majën më të lartë në botë Mont Everest,8848m,dhe gjatesi 2500&nbsp;km , Kakarokum,Hindokush,Pamir,Tien Shan etj....
Perthyeshmëria detare -  Ngushticat më të mëdha janë  : Beringu , Bosfori , Dardanelet , Babel Mandeb , Malajes etj.ndërsa gjiret më të mëdhej janë : Gjiri i Persisë , i Bengalit , i Siamit dhe i Tonkinit .Përthyerja bregdetare ka rëndesi të shumëfishta ekonomike , vecanërisht per komunikacion .
Bregdeti më i përthyer është ai juglindor dhe lindor

== Klima ==
{{Kryesor|Klima e Azisë}}
Shtrirja e madhe gjeografike e kontinentit të Azisë është arsyeja e klimës së shumëllojshme. Në të dominojnë  gati të gjithë tipat klimatik të sipërfaqës së Tokës. Mbi këtë kontinent konfrontohen  masat ajrore të viseve tropikale me ato polare, kontinentale me ato maritime. Në pjesën qendrore  të Azisë  ndikimi i masave  të lagështa dhe të nxehta  detare nuk arrin të depërtojë dhe pikrisht këto vise janë nën influencën  e klimës së thatë kontinentale.Ne kete kontinent egzistojn klima : ekuatoriale,subekuatoriale,tropikale,mesatare,mesatare kontinentale etj.

== Hidrografia ==
{{Kryesor|Hidrografia e Azisë}}
Hidrografia e këtij kontinenti është  një ndër elelmetet dalluese gjeografike. Në krahasim me teritorin e madh që ka , e që dallohet dukshëm nga kontinentet tjera, rrejeti i lumenjëve nuk ëshë  zhvilluar në masë të duhur.<ref>*Dr.sc. [[Riza Çavolli]];Gjeografia Raionale e Azisë, [[Prishtina|Prishtinë]] 1998.</ref> Megjithë atë, lumenjtë e Azisë janë të medhenj, të gjatë, me prurje të mëdha uji. Pjesa më e madhe e lumenjëve burimin e ka në pjesën qendrore të Azisë, prej nga gravitojnë kah Oqeanet që e rrethojnë. Azia dallohet si kontinent me hapsirë të madhe gjeografike, prej nga rrjedhat ujore nuk arrijnë të derdhen në detetë e afërme. Kjo hapsirë shtrihet prej Liqenit Kaspik, në perëndim, deri te kufiri i Kinës, në lindje.  Vetëm kësaj zone i takon 1/3 e kontinentit.

== Bota bimore e shtazore ==
'''Bota bimore''' e Azisë eshtë  e lidhur me shumllojshmërinë e klimës. Në pjesën veriore të kontinentit të Azisë janë të përhapura tundra, ndërsa në jug të sajë tajga. Në pjesën qendrore stepat dhe shkretëttirat: në viset bregdetare  të Detit të Mesdhe  bimët mesdhetare , ndërsa në atë jugore pyjet e pashkelura që quhen xhungla.

'''Bota shtazore''' është e pasur me elefantë, tigra, shpesë etj. Në shkretëtitra jetojnë  deve te cilat perdoren si mjete transportimi ,çakalla etj.Në zonën e tajgave jetojnë : ariu, ujku, dhelpra etj., ndërsa në zonën e tundrës ariu i bardhë de dhelpra polare

== Ekonomia ==
{{Kryesor|Ekonomia e Azisë}}Azia ka e dytë më të madh [[Real versus nominal value (economics)|nominale]] GDP të gjitha kontinentet, pas Evropë, por më e madhe kur matet në [[Purchasing power parity|paritetit të fuqisë blerëse]] .Që nga vitit 2011, ekonomitë më të mëdha në Azi janë [[China|Kina]] , [[Japan|Japonia]] , [[India]] , [[South Korea|Korea e Jugut]] dhe [[Indonesia|Indonezia]] . <sup>[[Asia|[36]]]</sup> Bazuar në vende Zyra Global 2011, Asia dominuar vendet zyre me 4 të lartë 5 qenë në Azi, [[Hong Kong]] , [[Singapore|Singapor]] , [[Tokyo|Tokio]] , [[Seoul|Seul]] dhe [[Shanghai]] . Rreth 68 për qind e firmave ndërkombëtare kanë zyra në Hong Kong. <sup>[[Asia|[37]]]</sup>

Në fund të viteve 1990 dhe fillim të viteve 2000, ekonomitë e PRC <sup>[[Asia|[38]]]</sup> dhe India janë në rritje të shpejtë, të dy me një normë mesatare vjetore prej më shumë se 8%. Vende të tjera të kohëve të fundit shumë të-lartë të rritjes në Azi përfshijnë [[Israel|Izraelin]] , [[Malaysia|Malajzia]] ,[[Indonesia|Indonezia]] , [[Bangladesh]]i , [[Pakistan]]i , [[Thailand|Tailanda]] , [[Vietnam]]i , [[Mongolia]] , [[Uzbekistan]]i , [[Cyprus|Qipron]] dhe [[Philippines|Filipinet]] , dhe minerale të pasura vendet të tilla si [[Kazakhstan|Kazakistani]] , [[Turkmenistan]]i , [[Iran]]i , [[Brunei]] , [[United Arab Emirates|United Arabe]] , [[Qatar|Katari]] , [[Kuwait|Kuvajti]] , [[Saudi Arabia|Arabia Saudite]] , [[Bahrain|Bahreini]] dhe [[Oman]]i .

Sipas [[Economic historian|historianit ekonomike]] [[Angus Maddison]] në librin e tij ''The World Ekonomisë: Një mijëvjeçar Perspektiva'' , India kishte ekonominë më të madhe në botë gjate 0 pes dhe 1000 pes. <sup>[[Asia|[39]]] [[Asia|[40]]]</sup> Kina ishte [[Economic history of China|ekonomia më e madhe dhe më të avancuara]] në tokë për shumë e regjistruar historia, <sup>[[Asia|[41]]] [[Asia|[42]]] [[Asia|[43]]] [[Asia|[44]]]</sup> derisa [[British Empire|Perandoria britanike]] (me përjashtim të [[British India|Indisë]] ) e arriti atë në mesin e shekullit të 19-të. Për disa dekada në fund të shekullit të njëzetë Japonia ishte ekonomia më e madhe në Azi dhe të dytë më e madhe e çdo komb i vetëm në botë, pasi duke tejkaluar [[Soviet Union|Bashkimin Sovjetik]] (e matur në prodhim neto materiale) në vitin 1986 dhe Gjermani në vitin 1968. (NB: A numri i ekonomive supernational janë më të mëdha, të tilla si [[European Union|Bashkimi Evropian]] (BE), të [[North American Free Trade Agreement|Marrëveshjes së Amerikës së Veriut Tregtisë së Lirë]] (NAFTA) ose [[APEC]] ). Kjo përfundoi në vitin 2010, kur Kina arriti Japoninë për t'u bërë ekonomia e dytë më e madhe në botë.

Në fund të viteve 1980 dhe fillim të viteve 1990, GDP e Japonisë ishte pothuajse aq i madh (metoda e tanishme kursit të këmbimit), si ajo e pjesës tjetër të Azisë së bashku. <sup>[ ''[[Wikipedia:Citation needed|Citim i duhur]]'' ]</sup> në vitin 1995, ekonomia e Japonisë pothuajse ishte i barabartë me atë të SHBA-ve, si ekonomia më e madhe në bota për një ditë, pas monedhën japoneze ka arritur një rekord prej 79 [[Japanese yen|jen]] / US $. Rritja ekonomike në Azi që prej Luftës së Dytë Botërore në vitet 1990 ishin të përqendruara në Japoni, si dhe katër rajonet e Koresë së Jugut, Tajvani, Hong Kongu dhe Singapori gjenden në [[Pacific Rim]] , të njohur si [[Four Asian Tigers|tigrat aziatikë]] , të cilat kanë tani të gjitha të marra zhvilluar Statusi vend, që ka më të lartë të [[GDP per capita|PBB për frymë]] në Azi. <sup>[[Asia|[45]]]</sup>

[[Mumbai]] është një nga qytetet më të populluara në kontinent. Qyteti është një infrastrukturë dhe turizëm shpërndarës, dhe luan një rol të rëndësishëm në [[Economy of India|ekonomi të Indisë]] .

Është parashikuar që [[India]] do të arrijë Japoninë në terma të PBB-së nominale në vitin 2020. <sup>[[Asia|[46]]]</sup> Në 2027, sipas [[Goldman Sachs]] , Kina do të ketë ekonominë më të madhe në botë. Disa blloqet tregtare ekzistojnë, me më të zhvilluara qenë [[Association of Southeast Asian Nations|Shoqata e Kombeve të Azisë Juglindore]] .

Azia është kontinenti më i madh në botë me një diferencë të konsiderueshme, dhe kjo është e pasur në burime natyrore, të tilla si naftë, pyje, peshk, ujë, oriz, bakri dhe argjendi. Prodhuese në Azi ka qenë tradicionalisht i fortë në Mesme dhe Azinë Juglindore, veçanërisht në [[China|Kinë]] , [[Taiwan|Tajvan]] , [[South Korea|Korenë e Jugut]] , [[Japan|Japoni]] , Indi, [[Philippines|Filipine]] , dhe [[Singapore|Singapori]] . Japonia dhe Korea e Jugut vazhdojnë të dominojnë në fushën e [[Multinational corporation|korporatave multinacionale]] , por gjithnjë e PRC dhe India janë duke bërë arritur rezultate të rëndësishme. Shumë kompani nga Evropa, Amerika e Veriut, Korea e Jugut dhe Japonia kanë operacionet në vendet në zhvillim të Azisë për të përfituar nga furnizimin e saj të bollshme të punës së lirë dhe infrastrukturës relativisht të zhvilluar.

Sipas [[Citigroup]] 9 e 11 [[3G (countries)|Global rritjes Gjeneratorë]] vendeve vinin nga Azia nxitur nga popullsisë dhe rritjen e të ardhurave. Ata janë [[Bangladesh]] , Kina, India, Indonezia, [[Iraq|Iraku]] , Mongolia, Filipinet, [[Sri Lanka]] dhe Vietnam. <sup>[[Asia|[47]]]</sup> Asia ka katër qendra kryesore financiare: Tokio, Hong Kong, Singapor dhe Shanghai. [[Call center|Tërhiqni vëmendjen e qendrave]] dhe [[Business process outsourcing|Biznes Procesit Transferime]] (BPOs) janë duke u bërë punëdhënësit të mëdha në Indi dhe Filipine për shkak të disponueshmërisë së një grupi të madh të shumë të aftë, [[English language|anglisht-folëse]] punëtorë. Rritja e përdorimit të jashtme ka ndihmuar rritjen e Indisë dhe Kinës, si qendrat financiare. Për shkak të industrisë së tij të madhe dhe tejet konkurruese të teknologjisë së informacionit, India është bërë një qendër e madhe për burimet e jashtme.

Në vitin 2010, Asia kishte 3.3 milion milionerë (njerëzit me vlerë neto mbi US $ 1 milion përjashtuar shtëpitë e tyre), pak më poshtë Amerikën e Veriut me 3.4 milionë milionerë. Vitin e kaluar Asia kishte përmbysur Evropë. <sup>[[Asia|[48]]]</sup> Citigroup në raportin e Pasurisë 2012 deklaroi se Asian Centa-milioner arriti pasurinë në Amerikën e Veriut për herë të parë si "qendër ekonomike e gravitetit" në botë ka vazhduar të lëvizin në lindje. Në fund të vitit 2011, ka qenë 18.000 njerëz aziatike kryesisht në [[Azia Juglindore|Azinë Juglindore]] , Kina dhe Japonia të cilët kanë të paktën $ 100 milionë në asetet e disponueshme, ndërsa Amerikën e Veriut, me 17.000 njerëz dhe Evropa Perëndimore me 14.000 njerëz

{| align="right" border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse"
|+ <big>'''Ekonomia e Azisë'''</big><br /><small>Gjer më vitin 2003</small>
|-
|Demografia:
| 3,958,768,100 (2006 Estimate)
|-
|[[Bruto prodhimi vendor|GDP]]:
|[[Dollari amerikan|US$]]18.077 trilion 
|-
|[[Bruto prodhimi vendor|GDP]] ([[Paraja|Para]]):
| $8.782 trilion
|-
|GDP/kapita ([[PPP]]):
| $4,518
|-
|GDP/kapita ([[Paraja|Para]]):
| $2,195
|-
|Rritja vjetore e GDP<br /> për kapita :
|
|-
|Hyrjet e top 10%:
|
|-
| Miljonerët
| 2.0 million (0.05%)
|-
|[[Papunsia]]
|
|-
|Femra e vlerësuar<br /> [[hyrje]]
|
|-
| align="center" colspan="2" | <small>Shumica e të dhënave janë marrë nga [[Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin|UNDP]] nga<br /> viti 2002 tjerat të dhëna nga burime tjera.</small>
|}

== Historia e Azisë ==
Azia u emërua pas themeluesit dhe i ati i banorëve të qytetit, Azia Alamatugiugele i cili sipas historisë gojore jetoi rreth 1400 vjet më parë (470-585 AD). Azia, Orsumoghu, Mbosi dhe Isseke ishin bijtë e Osunano nga gruaja e tij të parë i cili është pronar i pjesës së tokës që shkurtimet në të gjithë Azia dhe Orsumoghu njohur si Ama-Lolo (tokës bujqësore lolo-së). Osunano nga ana e tij është një bir i Igbonano. Para se të vijë e njerëzve të bardhë, ishte një rajon i vendit Igbo quajtur Igbonano. Një përzierje e klaneve, Igbonano ishte vendosur gjoja në zonën tashmë të zënë nga disa tridhjetë bashkësive autonome nga të dy Anambra dhe shteteve IMO.

Këto komunitete në aksin perëndimore të zonës kufitare Anambra-Imo, deri sot ende kanë shumë gjëra të emrave të përbashkët p.sh. ngjashme të idhujve, një lloj i maskarade stërgjyshore quajtur 'mmanwu ozaebile', një stil i ngjashëm i ceremonisë kuqe titullit cap graced me muzikë uhio , një grup i prefikset titullin ozo (Ezike, Dara, Duru, Dim, Ume, Ezeani, Ezeahia, Ezeloma dhe Okpara) etj Azia kishin katër djem, Dara-NSU, Ezebo, Ihite dhe Ukwakwa. Këta bij janë themeluesit e pesë fshatrave në Azia domethënë Umudansu, Umudiokpara, Ihite, Ukwakwa dhe Abam. Populli i Umudiokpara dhe Abam janë pasardhësit e Ezebo djali i dytë i Azia. Ezebo kishte dy djem të mëdha: Ezike Okwe (Diokpara) dhe Abamliwu (Abam). Pasardhësit e tyre u bënë të shumta dhe të formuar dy fshatra por ata zgjodhën një aksion si Ezebo-familje në Azia. Më pas pasardhësit e Abamliwu revoltuar dhe janë dhënë autonomi.Historia e Azisë mund të shihet si historitë veçanta të disa rajone periferike bregdetare: [[Azia lindore|Azinë Lindore]] , [[Azia jugore|Azinë Jugore]] , [[Azia Juglindore]]<nowiki/>dhe [[Lindja e Mesme|Lindjen e Mesme]] , të lidhura nga masa e brendshme e Azisë Qendrore [[Stepe|stepat]] .

Periferia bregdetare është shtëpi për disa nga qytetërimeve më të hershme të botës të njohur, secili prej tyre zhvillimit luginat pjellore përreth lumenjve. Qytetërimet në [[Mesopotamia|Mesopotami]] , [[Indus|Valley Indus]] dhe [[Huanghe]] përbashkët shumë ngjashmëri. Këto qytetërime mund të kenë teknologji të shkëmbyer dhe ide të tilla si [[matematika]] dhe timon. Risi të tjera, të tilla si shkrim, duket se janë zhvilluar në mënyrë individuale në çdo fushë. Qytetet, shtetet dhe perandoritë e zhvilluara në këto ultësira. Okej ne rregull Azia edhe nje kontinent.

Rajoni qendror stepë kishte qenë prej kohësh i banuar nga nomadët kali-montuar që mund të arrijnë të gjitha fushat e Azisë nga [[Steppe|stepat]] . Zgjerimi hershme postulatit nga stepe është ajo e [[Proto-Indo-Europeans|indo-evropianë]] , i cili përhap gjuhët e tyre në Lindjen e Mesme, Azia Jugore, dhe kufijtë e [[Kina|Kinës]] , ku [[Tocharians]] banuar. Pjesa veriore e Azisë, duke përfshirë shumë nga [[Siberia|Siberi]] , ishte kryesisht i paarritshëm për nomadët stepë, për shkak të pyjeve të dendur, klimës dhe [[Tundra|tundër]] . Këto zona kanë mbetur të populluar shumë të paktë.

[[Silk Road]] lidhur shumë qytetërime të gjithë Azinë <sup>[[Asia|[30]]]</sup>

Qendra dhe peripheries ishin kryesisht mbahen të ndara nga male dhe shkretëtira. Në [[Kaukazi (rajon)|Kaukaz]] dhe [[Himalaja]] Malet dhe [[Karakum]] dhe [[Gobi]] shkretëtira formuar barrierat që kalorësit stepë mund të kalojnë vetëm me vështirësi. Ndërsa banorët e qytetit urbane ishin më të avancuar teknologjikisht dhe shoqërore, në shumë raste ata mund të bëjnë shumë pak në aspektin ushtarak për të mbrojtur kundër një luzmë montuar të stepë. Megjithatë, ultësira nuk kishte kullota të mjaftueshme të hapura për të mbështetur një forcë të madhe horsebound; për këtë dhe arsye të tjera, të [[nomad]]ë që pushtuan shtetet në Kinë, Indi dhe në Lindjen e Mesme shpesh gjetur veten duke iu përshtatur, shoqëritë më të pasura lokale.

[[Kalifati]] Islamike mori Lindjen e Mesme dhe Azinë Qendrore gjatë [[Ekspansioni islam|pushtimeve myslimane]] të shekullit të 7-të. [[Mongol Empire|Perandoria mongole]]<nowiki/>pushtoi një pjesë të madhe të Azisë në shekullin e 13, një zonë që shtrihet nga Kina në Evropë. Para pushtimit mongol, [[Song dynasty|Song dinastia]]<nowiki/>thuhet se kishte rreth 120 milionë qytetarë; 1300 regjistrimi i cili pasoi pushtimin raportuar rreth 60 milionë njerëz. <sup>[[Asia|[31]]]</sup>

[[Vdekja Zi]] , një nga më shkatërruese [[pandemi]]të në historinë njerëzore, mendohet të ketë origjinën në fushat e thata të Azisë Qendrore, ku më pas udhëtoi përgjatë [[Silk Road]] . <sup>[[Asia|[32]]]</sup>

[[Perandoria Ruse]] filloi të zgjerohet në Azi nga shekulli i 17, dhe përfundimisht do të marrë kontrollin e gjithë Siberi dhe më të madhe të [[Central Asia|Azisë Qendrore]] deri në fund të shekullit të 19-të. [[Perandoria Osmane]] kontrolluar Anadollin, Lindjen e Mesme, Afrikën e Veriut dhe [[Ballkani]]n nga shekulli i 16 e tutje. Në shekullin e 17, [[Manchu]] pushtoi Kinën dhe themeloi [[Dinastia Qing|dinastinë Qing]]. Islamik [[Perandoria Mogule|Mughal Perandoria]] dhe Hindu [[Maratha|Maratha Perandoria]] e kontrolluar shumë të Indisë në shekujt e 16 dhe 18 respektivisht. <sup>[[Asia|[33]]]</sup>

== Demografia ==
{{Kryesor|Demografia e Azisë}}
Në Azi, jetojnë  rreth 3 860 000 000 banorë që është afër 60% e numrit të përgjithshëm  të popullsisë botërore.
 
Dendësia e popullsisë është 80 banorë për kilometër katror, por kjo ndryshon nga një rajon pothuajse të pabanuara në veri të Siberisë dhe ate të tejët të dendur  në jug-perëndim të kontinentit në të cilën jetojnë  deri 500 për çdo km ². Viset më të banuara  janë pjesët e Kinës lindore, , qendrore dhe jugore, Gadishulli Korean, pjesët e ishujve japoneze [[Honshū|Honshu]], [[Tajvan]], ishujt indonezian  [[Xhava]], [[Bangladeshi]], dhe [[Hinduistani]] në veri të [[India|Indisë]]. Në Rusi, në  pjesën e Azisë - Siberiane jetojnë rreth 30 milion banorë, një situatë e ngjashme në stepë të Azisë Qendrore, si dhe në Azinë jugperëndimore.

Rreth dy të tretat e popullsisë i përket racës së Azisë mongoloide që jetojnë në territorin e Japonisë në liqenin Kaspik dhe në Siberi dhe Indokinë. Pjesë të tjera të Azisë janë të banuara kryesisht me popuj  indo-evropian  ngjyrë të errët të lëkurës. Në Arqipelagun e Malajës  jeton raca meleze.

=== Gjuhët ===
{{Kryesor|Gjuhët e Azisë}}
Azia është shtëpia e disa [[Gjuhët e Azisë|familjeve gjuhësore]] dhe e shumë [[Gjuha e izoluar|izolimeve gjuhësore]]. Shumica e vendeve aziatike kanë më shumë se një gjuhë që flitet në vend. Për shembull, sipas [[Ethnologue]], më shumë se 600 gjuhë fliten në Indonezi, më shumë se 800 gjuhë që fliten në Indi dhe më shumë se 100 fliten në Filipine. Kina ka shumë gjuhë dhe dialekte në provinca të ndryshme.

=== Feja ===
{{Kryesor|Feja në Azi}}
Shumë nga fetë kryesore të botës e kanë origjinën në Azi, duke përfshirë pesë më të praktikuara në botë (me përjashtim të [[Afetaria|afetarisë]]), të cilat janë [[Krishterimi]], [[Islami]], [[Hinduizmi]], feja popullore kineze (e klasifikuar si [[Konfucianizmi|Konfucianizëm]] dhe [[Taoizmi|Taoizëm]]) dhe [[Budizmi]] përkatësisht. Mitologjia aziatike është komplekse dhe e larmishme. Historia e Përmbytjes së Madhe për shembull, siç u paraqit hebrenjve në [[Bibla hebraike|Biblën Hebraike]] në tregimin e [[Noeu]]t - dhe më vonë të krishterëve në [[Besëlidhja e Vjetër|Dhiatën e Vjetër]] dhe myslimanëve në [[Kuran]] - gjendet më herët në [[Mitet mesopotamiane|mitologjinë e Mesopotamisë]], në [[Enūma Eliš]] dhe [[Epi i Gilgameshit]]. [[Mitologjia hindu]] tregon në mënyrë të ngjashme për një [[avatar]] të [[Vishnu]] në formën e një [[Matsya|peshku]] që paralajmëroi [[Vaivasvata Manu|Manu]] për një përmbytje të tmerrshme. Mitologjia e lashtë kineze tregon gjithashtu për një [[Përmbytja e Madhe (Kina)|Përmbytje të Madhe]] që përfshin breza, një që kërkonte përpjekjet e kombinuara të perandorëve dhe hyjnive për ta kontrolluar.

==== Fetë abrahamike ====
[[Skeda:Westernwall2.jpg|parapamje|[[Muri Perëndimor]] dhe [[Kupola e Shkëmbit]], [[Jeruzalem]]]]
[[Skeda:Church of the Nativity (7703592746).jpg|parapamje|''[[Church of the Nativity]]'' në [[Betlehem]]]]
[[Skeda:Kaaba mirror edit jj.jpg|parapamje|Pelegrinët në [[Haxhi]]n vjetor në [[Qabeja|Qabe]], [[Mekë]].]]
Krishterimi është një fe e përhapur në Azi me më shumë se 286 milionë ndjekës sipas Qendrës Kërkimore Pew në 2010,<ref>{{cite web |url=http://www.pewforum.org/2012/12/18/global-religious-landscape-christians/ |title=Christians |date=18 dhjetor 2012 |work=Pew Research Center's Religion & Public Life Project |language=en |access-date=13 mars 2015 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150310002132/http://www.pewforum.org/2012/12/18/global-religious-landscape-christians/ |archive-date=10 mars 2015}}</ref> dhe gati 364 milionë sipas Librit të Vitit të Britannica 2014.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=LccRAwAAQBAJ&q=reconciled%20table%20%22worldwide%20by%20religion%22&pg=PA324 |title=Britannica Book of the Year 2014 |language=en |access-date=13 mars 2015 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160429073722/https://books.google.com/books?id=LccRAwAAQBAJ&pg=PA324&q=reconciled%20table%20%22worldwide%20by%20religion%22&f=falsePew |archive-date=29 prill 2016 |isbn=978-1-62513-171-3 |last1=Encyclopaedia Britannica |first1=Inc |year=2014 }}</ref> Përbëjnë rreth 12.6% të popullsisë të Azisë. Në Filipine dhe Timorin Lindor, [[Kisha katolike romake|katolicizmi romak]] është feja mbizotëruese; ai u prezantua nga spanjollët dhe portugezët, respektivisht. Në Armeni dhe Gjeorgji, [[Ortodoksia Lindore]] është feja mbizotëruese. Në Lindjen e Mesme, si në [[Levanti|Levant]], [[Anadolli|Anadoll]] dhe Fars, [[krishterimi siriak]] (Kisha e Lindjes) dhe [[ortodoksia orientale]] janë emërtime mbizotëruese të pakicave, të cilat janë të dyja sekte [[Krishterimi Lindor|të krishtera lindore]] që i përmbahen kryesisht [[Asirianët|popullit asirian]] ose të krishterëve siriakë. Pakicat indigjene të gjalla në Azinë Perëndimore po i përmbahen [[Kishat Katolike Lindore|Kishave Katolike Lindore]] dhe [[Ortodoksia Lindore|Ortodoksisë Lindore]]. [[Krishterët e Shën Thomas]] në Indi e gjurmojnë origjinën e tyre në veprimtarinë ungjillore të [[Thomas the Apostle]] në shekullin I. Komunitete të rëndësishme të krishtera gjenden gjithashtu në [[Azia Qendrore|Azinë Qendrore]], [[Azia Jugore|Azinë Jugore]], [[Azia Juglindore|Azinë Juglindore]] dhe [[Azia Lindore|Azinë Lindore]].

[[Islami]], i cili filloi në [[Hixhazi|Hexhaz]] që ndodhet në Arabinë Saudite moderne, është feja e dytë më e madhe dhe më e përhapur në Azi me të paktën 1 miliard [[mysliman]]ë që përbëjnë rreth 23.8% të popullsisë së përgjithshme të Azisë. Me 12.7% të popullsisë myslimane në botë, vendi aktualisht me popullsinë më të madhe myslimane në botë është [[Indonezia]], e ndjekur nga [[Pakistani]] (11.5%), [[India]] (10%), [[Bangladeshi]], [[Irani]] dhe [[Turqia]]. [[Meka]], [[Medina]] dhe [[Jeruzalemi]] janë tre qytetet më të shenjta për Islamin në të gjithë botën. [[Haxhillëku|Haxhi]] dhe [[Umreja]] tërheqin një numër të madh besimtarësh myslimanë nga e gjithë bota në Mekë dhe Medinë. Irani është vendi më i madh [[Islami Shi'i|shiit]].

== Referime ==
{{Reflist|2}}
* "Asia". ''[http://www.columbiagazetteer.org/ The Columbia Gazetteer of the World Online]''. 2005.  New York: Columbia University Press.
* World Conflicts: Asia and the Middle East ''[https://web.archive.org/web/20070928011240/https://salempress.com/store/samples/world_conflicts_asia/world_conflicts_asia.htm]''. Edited by Carl L. Bankston III. New York: Salem Press.

== Lidhje të jashtme ==
* [http://www.lib.utexas.edu/maps/asia.html Harta e Azisë]

{{Kontinentet}}
{{VendeAzise}}

[[Kategoria:Azi| ]]
[[Kategoria:Kontinente]]