Shihni burimin për Buda

{{pov}}{{Infobox religious biography|name=Buda|image=File:Buddha in Sarnath Museum (Dhammajak Mutra).jpg|religion=[[budizmi]]|birth_date=563 ose 480 p.e.s.|birthname=Siddhartha Guatama|birth_place=Nepal|death_date=483 ose 400 p.e.s.|death_place=Kushinagar, Indi|spouse=Yashodhara|children=Rahula|predecessor1=Kassapa Buda|successor1=[[Maitreja]]|nationality=[[Indian]]|known_for=Themelimi i budizmit|profession=aristokrat, asketi endacak}}
'''Buda''' ishte një asket dhe mësues fetar rreth të cilit flitet se ka jetuar në [[Azinë Jugore]] gjatë shekullit të 6-të ose të 5-të p.e.s. dhe që themeloi Budizmin. Sipas gojëdhënës, ai u ul nën një pemë të gjerë të quajtur "bodhi" dhe i`u betua vetes se nuk do ta linte këtë ndenjë (vend), derisa të gjente të vërtetën e jetës mbi vdekjen. Dhe ai e gjeti më vonë pas shumë vitesh, pasi la pas çdo gjë lëndore e sendore.

Sipas traditës budiste, ai u lind në Lumbini, në atë që tani quhet Nepal, në një familje mbretërore të fisit Shakya, por braktisi jetën e shtëpisë për të jetuar si [[Asketizmi|asket]] e rëndomtë (Sanskritisht: śramaṇa). Pas të kaluarit një jetë të kërkuarës, askezës dhe meditimit, ai arriti ndriçimin (bodhi) në Bodh Gaya, në atë që tani quhet India. Pas kësaj, Buda udhëtoi nëpër lumin [[Ganga|Gangi]], duke mësuar dhe ndërtuar një rend monastik. Ai mësoi një Mes të [[Rrënjës së Mesme]] midis kënaqësisë trupore dhe askezës së rreptë, duke e çuar drejt [[Nirvana|Nirvanës]], pra, lirimit nga mungesa e diturisë, dëshira, rinia dhe vuajtja. Mësimet e tij përmblidhen në Rrugën Nobile të Tetëfishtë, një trajnim të mendjes që përfshin trajnim etik dhe praktika meditative si kufizim i ndjesive, mirësjellje ndaj të tjerëve, vetëdijen dhe jhana/dhyana (meditimi i vërtetë). Ai vdiq në Kushinagar, duke arritur parinirvanën. Që atëherë, Buda është nderuar nga shumë fe dhe komunitete nëpër [[Azia|Azinë]].

Sipas budizmit në rrjedhën e kohërave ka pasur shumë qënije të tilla që kanë arritur dritërimin (ndriçimin). Meqë Gautama Buda (i njohur me emrin fetar [[Shakjamuni]]) është një anëtar i kohëvijës shpirtërore të Budas së Epërm që shkon prapa në të kaluarën e mjegullt dhe përpara në të ardhmen e largët. Parardhësi i menjëhershëm ishte [[Kassapa]] Buda dhe pasardhësi i tij do të quhet [[Maitreja]].

= Personi Historik =

=== Kuptimi i personit historik ===
Shkencëtarët janë të kujdesshëm në formulimin e pretendimeve rreth faktëve historikë të jetës së Budës. Shumica prej tyre pranojnë se Buda ka jetuar, mësuar dhe themeluar një rend monastik gjatë kohës së Mahajanapadave, dhe gjatë mbretërisë së Bimbisarës, ndërsa ka vdekur gjatë viteve të hershme të sundimit të Ajatashatrusë, duke e bërë atë një bashkatdhetar të ri të Mahavirës, tirthankarit jain.

Ka më pak konsensus në lidhje me vërtetësinë e shumë detajeve të përfshira në biografitë tradicionale, pasi shkencëtarët budistë kanë lënë kryesisht në anën e detyrës përpjekjet për të kuptuar personin historik. Versionet më të hershme të teksteve biografike budiste që kemi tashmë përmbajnë shumë elemente natyrore, mitike ose legjendare. Në shekullin XIX, disa shkencëtarë thjesht i anashkaluan ato nga llogaritjet e tyre të jetës, duke krijuar një imazh të Budes si një mësues racional, një person i madh, ndoshta, ose një qenie njerëzore më shumë ose më pak i zakonshëm. Shkencëtarët më të fundit kanë tendencë të shohin këtë si një ri-remitologjizim, duke krijuar një Budai që ua pëlqeu, duke anashkaluar një Budai që nuk ua pëlqeu.

=== Kur u lind Buda? ===
Datat e lindjes dhe vdekjes së Gautama Budës janë të paqarta. Brenda traditës budiste lindore të Kinës, Vietnamit, Koreas dhe Japonisë, data tradicionale e vdekjes së Budës ishte 949 p.e.s., por sipas sistemit Ka-tan të traditës së Kalachakra, vdekja e Budës ishte rreth 833 p.e.s.

Tekstet budiste paraqesin dy kronologji të përdorura për të datuar jetën e Budës. "Kronologjia e gjatë," nga kronikat e Sri Lankës, tregon se Buda u lind 298 vjet para koronimit të Ashokas dhe vdiq 218 vjet para koronimit, pra një jetëgjatësi rreth 80 vjet. Sipas këtyre kronikave, Ashoka u koronua në 326 p.e.s., duke i dhënë jetën e Budës si 624 - 544 p.e.s., dhe këto janë datat e pranuara në Sri Lanka dhe Azinë Juglindore. Alternativisht, shumica e shkencëtarëve që pranojnë kronologjinë e gjatë, por datojnë koronimin e Ashokas rreth 268 p.e.s. (bazuar në dëshmi greke), vendosin jetën e Budës më vonë në 566 - 486 p.e.s.

Megjithatë, "kronologjia e shkurtër", nga burimet indiane dhe përkthimet e tyre kineze dhe [[Budizmi tibetian|tibetane]], vendos lindjen e Budës 180 vjet para koronimit të Ashokas dhe vdekjen 100 vjet para koronimit, megjithëse rreth 80 vjet. Duke ndjekur burimet greke të koronimit të Ashokas në 268 p.e.s., kjo daton jetën e Budës më vonë si 448 - 368 p.e.s.

Shumica e historianëve në fillim të shekullit të 20-të përdorin datat më të hershme të 563 - 483 p.e.s., që ndryshojnë nga kronologjia e gjatë bazuar në dëshmi greke vetëm për tre vjet. Më së fundi, ka përpjekje për të vendosur vdekjen e tij në mes të viteve 480 p.e.s. të kronologjisë së gjatë dhe viteve 360 p.e.s. të kronologjisë së shkurtër, rreth 410 p.e.s. Në një simpozium mbi këtë pyetje që u mbajt në 1988, shumica e atyre që paraqitën dhënë datat në 20 vite anëtare të 400 p.e.s. për vdekjen e Budës. Këto kronologji alternative, megjithatë, nuk janë pranuar nga të gjithë historianët.

Datimi i Bimbisarës dhe Ajatashatrusë gjithashtu varet nga kronologjia e gjatë ose e shkurtër. Në kronologjinë e gjatë, Bimbisara sundoi rreth 558 - 492 p.e.s., dhe vdiq në 492 p.e.s., ndërsa Ajatashatru sundoi rreth 492 - 460 p.e.s. Në kronologjinë e shkurtër, Bimbisara sundoi rreth 400 p.e.s., ndërsa Ajatashatru vdiq mes viteve 380 p.e.s. dhe 330 p.e.s.

=== Konteksti Historik ===

==== Shakyat ====
[[Skeda:Mahajanapadas (c. 500 BCE).png|parapamje|Mbretëritë në Indi gjatë kohës së Buddhas (500 p.e.s.)]]
Sipas traditës budiste, Buddha Shakyamuni ishte një Shakya, një etnikitet dhe fis nën-Himalajan i rajonit veriperëndimor të nëndetit indian. Komuniteti i Shakyave ishte në periferi, si në aspektin gjeografik ashtu edhe në aspektin kulturor, të nëndetit indian në shekullin e 5 p.e.s. Ky komunitet, edhe pse i përshkruar si një republikë e vogël, ishte mbase një oligarki, me babanë e tij si kryetar ose oligark të zgjedhur. Shakyat u konsideruan gjerësisht si jo-[[Paganizmi|pagane]] (dhe, për rrjedhojë, jo të pastër) në tekstet brahmanike; origjina e tyre mbetet e spekulluar dhe e diskutueshme. Bronkhorst e quan këtë kulturë, që u zhvillua përkrah Aryavartas pa u ndikuar nga zhvillimi i Brahmanizmit, si Magadhë më e Madhe.

Fisi i origjinës së Buddhas, Shakyat, duket se kishte praktika fetare jopagane që vazhdojnë në Budizëm, si adhurimi i pemëve dhe kopshtet e shenjta, dhe adhurimi i frymës së pemëve (yakkhas) dhe qenieve zvarritëse (nagas). Ata duket se kanë ndërtuar gërmadhë varresh të quajtura stupas. Adhurimi i pemëve mbetet i rëndësishëm në Budizëm edhe sot, veçanërisht në praktikën e adhurimit të pemës Bodhi. Po ashtu, yakkhas dhe nagas kanë mbetur figura të rëndësishme në praktikat fetare dhe mitologjinë budiste.

==== Magadha ====
Magadha ishte një nga mbretëritë më të fuqishme në atë kohë. Në fillim të shekullit të 6 p.e.s., Bimbisara ishte mbreti i parë i Magadhës dhe më vonë u zëvendësua nga fisi Haryanka. Rajatiraja Mahapadma Nanda i themeloi dinastinë Nanda që sundoi në Magadha për një kohë të shkurtër pas vdekjes së Bimbisara. Pas sundimit të Nandave, Magadha u bë mbretëria më e madhe dhe më e fuqishme në Indi, duke u përhapur në shumë rajone të tjera.

==== Shramanat ====
Gjatë jetës së Buddhas, koha përputhej me zhvillimin e shkollave të njohura të mendimit śramaṇa si Ājīvika, Cārvāka, [[Xhainizmi|Jainizmi]] dhe Ajñana. Brahmajala Sutta regjistron gjashtëdhjetë e dy shkolla të tilla të mendimit. Në këtë kontekst, śramaṇa merret si ai që punon, mundohet ose angazhohet (për një qëllim më të lartë ose fetar). Ishte gjithashtu koha e mendimtarëve të njohur si Mahavira, Pūraṇa Kassapa, Makkhali Gosāla, Ajita Kesakambalī, Pakudha Kaccāyana dhe Sañjaya Belaṭṭhaputta, siç regjistrohet në Samaññaphala Sutta, të cilët ndanin pikëpamjet me Buddhan.

Śāriputra dhe Moggallāna, dy nga nxënësit më të përparuar të Buddhas, ishin më parë nxënësit më të përparuar të Sañjaya Belaṭṭhaputta, sketiku. Kanoni Pali shpesh paraqet Buddhan duke u përfshirë në debat me mbështetësit e shkollave rivale të mendimit. Ka dëshmi filologjike që sugjerojnë se dy mjeshtërit, Alara Kalama dhe Uddaka Rāmaputta, ishin figura historike dhe ata më së shumti i kanë mësuar Budhës dy forma të ndryshme të teknikave meditative. Kështu, Buddha ishte vetëm një nga shumë filozofët śramaṇa të asaj kohe. Në një periudhë kur shenjtëria e një personi vlerësohej nga nivel i askezës së tyre, Buda ishte një reformator brenda lëvizjes śramaṇa, më shumë se një reagimtar kundër Brahmanizmit vedik.

Coningham dhe Young vërejnë se si xhinat dhe budistët përdornin [[Stupa (arkitekturë)|stupat]], ndërsa kopshtet e pemëve mund të gjenden në të dy Budizmin dhe Hinduizmin.

==== Mjedisi urban dhe barazia sociale ====
Ngritja e Budizmit ndodhi në të njëjtën kohë me Urbanizimin e Dytë, ku u vendosën Baseni i Gangesit dhe qytetet u zhvilluan, duke dominuar barazia sociale. Sipas Thaparit, mësimet e Buddhas ishin "një përgjigje ndaj ndryshimeve historike të kohës, ndër të cilat ishin dalja në skenë e shtetit dhe rritja e qendrave urbane." Edhe pse murgjët budistë e braktisën shoqërinë, ata jetonin pranë fshatrave dhe qyteteve, mbështetur në kontributet e besimtarëve laikë.

Sipas Dysonit, Baseni i Gangesit u vendos nga veri-perëndimi dhe jug-lindja, si dhe nga brenda, "të mbërritën bashkë në atë që tani quhet Bihar (vendi i Pataliputra-s)." Gangesit ishte i thellësisht i pylluar, dhe popullata rritej kur zona e re deforestohej dhe kultivohej. Shoqëria e mesme e basenit të Gangesit ndodhej "në periferi të ndikimit kulturor Arjan," dhe ndryshonte ndjeshëm nga shoqëria arjane e basenit të Gangesit perëndimor. Sipas Stein dhe Burtonit, "zotërit e kultit brahmanik të flijimit nuk u refuzuan aq shumë sa u injoruan nga budistët dhe bashkëkohësit e tyre." Jainizmi dhe Budizmi kundërshtuan shtresat sociale të Brajmanizmit, dhe barazia e tyre prevlonte në qytetet e basenit të Gangesit të mesëm. Kjo "i mundësoi Jainëve dhe Budistëve të angazhoheshin në tregti më lehtë se Brajmanëve, të cilët ishin të detyruar të ndiqnin ndalimet e forta kastore."

== Biografia gjysëm-legjendare ==

=== Përshkrimet tradicionale ===
Në tekstit e hershëm budist, nikāya dhe āgama, Buddhi nuk paraqitet si një person i plotësisht i dijshëm (sabbaññu) dhe nuk paraqitet si një qenie veçanërisht e përtejshme dhe e përjetshme (lokottara). Sipas Bhikkhu Analayo, idetë mbi dijeninë e plotë të Buddhit (bashkë me një tendencë në rritje për të ekuivalentizuar atë dhe biografinë e tij) gjenden vetëm më vonë, në sutrat Mahayana dhe tekste më të vona pali si Mahāvastu. Në Sandaka Sutta, mësimdhënia i përmbledh Ananda bie dakord me argumentet kundër pretendimeve të mësuesve të tjerë që thonë se janë të gjithëdijshëm, ndërsa në Tevijjavacchagotta Sutta, vetë Buddhi thotë se ai kurrë nuk ka pretenduar të jetë i gjithëdijshëm, por ka pretenduar të ketë "dijenitë më të larta" (abhijñā). Materiali biografik më i hershëm në Nikayas Pali fokusohet në jetën e Buddhit si një śramaṇa, kërkimin e tij për zgjimin nën mësues të ndryshëm si Alara Kalama dhe karriera e tij prej pesëdhjetë e pesë vjetësh si mësues.

Biografitë tradicionale të Gautamës shpesh përfshijnë shumë mrekullira, shenja e të parashikuarave dhe ngjarje të mrekullueshme. Personazhi i Buddhës në këto biografi tradicionale është shpesh ai i një qenieje të plotësisht të përfunduar (Skt. lokottara) dhe të kthyer nga botëra e zakonshme. Në Mahāvastu, gjatë shumë jetëve, thuhet se Gautama ka zhvilluar aftësi jashtëbotërore, duke përfshirë: një lindje pa dhimbje të konceptuar pa marrëdhënie seksuale; pa nevojë për gjumë, ushqim, mjekim ose larje, megjithëse angazhohet në to "në përputhje me botën"; gjithdiçka-dije dhe aftësia për "të shtypur karmën". Siç thekson Andrew Skilton, Buddhës iu atribuohet shpesh statusi i mbipersonit, duke përfshirë përshkrime të tij si personi i madh me 32 shenja kryesore dhe 80 të vogla, si dhe ideja se Buddha mund të jetonte për një kohë aq të gjatë sa një epokë nëse dëshironte.

Indianët e lashtë ishin në përgjithësi të pambështetur nga kronologjitë, duke qenë më të përqendruar në filozofi. Tekstet budiste reflektojnë këtë tendencë, duke ofruar një imazh më të qartë të atyre çka Gautama mund të ketë mësuar sesa të datave të ngjarjeve në jetën e tij. Këto tekste përmbajnë përshkrime të kulturës dhe jetës së përditshme të Indisë së lashtë, të cilat mund të konfirmohen nga shkrimet jainiste, dhe bëjnë kohën e Buddhës periudhën më të hershme në historinë indiane për të cilën ekzistojnë shënime të rëndësishme. Autoretja britanike Karen Armstrong shkruan se edhe pse ka shumë pak informacion që mund të konsiderohet historikisht i saktë, ne mund të jemi mjaft të sigurt se Sidharta Gautama ka ekzistuar si një figurë historike. Michael Carrithers shkon pak më tej duke thënë se skica më e përgjithshme e "lindjes, pjekurisë, braktisjes, kërkimit, zgjimit dhe çlirimit, mësimdhënies, vdekjes" duhet të jetë e vërtetë.

==== Jetet të kaluara ====
Biografite legjendare si Buddhavaṃsa në Pali dhe Jātakamālā në Sanskritisht përshkruajnë karrierën e Buddhas (e quajtur "bodhisattva" para zgjimit të tij) si shtrirje nëpër qindra jetë para lindjes së tij të fundit si Gautama. Shumë nga këto jete të kaluara janë treguar në Jataka, që përbëhet nga 54 përralla. Format e një Jataka fillon zakonisht me tregimin e një historie në tashmësi që pastaj shpjegohet me një histori të jetës së dikujt në të kaluarën.

Përveç se i japin një histori të thellë karmike të kaluarës para budizmit, Jatakët shërbejnë gjithashtu për të shpjeguar rrugën e bodhisattvat. Në biografi si Buddhavaṃsa, kjo rrugë është përshkruar si e gjatë dhe e vështirë, duke marrë "katër moshëra të pazakontë" (asamkheyyas).

Në këto biografi legjendare, bodhisattvët kalojnë nëpër shumë lindje të ndryshme (si kafshë dhe njeri), është frymëzuar nga takimi i tij me Buddha të kaluar, dhe pastaj merr një seri vendimesh ose beteja (pranidhana) për të bërë veten një Buddha. Pastaj ai fillon të marrë parashikime nga Buddha të kaluar. Një nga historitë më të popullarizuara është takimi i tij me Buddha Dipankara, i cili i jep bodhisattvas një parashikim për Buddhahoodin e ardhshëm.

Një temë tjetër që gjendet në Komentin Jataka Pali (Jātakaṭṭhakathā) dhe Jātakamālā Sanskrite është se si bodhisattva duhej të praktikonte disa "përkushtime" (pāramitā) për të arritur Buddhahoodin. Jatakët gjithashtu ndonjëherë tregojnë veprime negative të bëra në jete të kaluara nga bodhisattva, që shpjegojnë vështirësitë që ai përjetoi në jetën e tij të fundit si Gautama.
[[Skeda:Birth of buddha peshawar.JPG|parapamje|Buda duke lindur nga ana e Mbretëresha Maya, dhe gjithashtu duke qëndruar drejt.]]

==== Lindja dhe jeta e hershme ====
Sipas traditës budiste, Gautama lindi në Lumbini, tani në sotëm Nepal, dhe u rrit në Kapilavastu. Vendndodhja e saktë e vjetër të Kapilavastus është e panjohur. Mund të jetë Piprahwa, Uttar Pradesh, në Indinë e sotme, ose Tilaurakot, në sotëm Nepal. Të dy vendet i përkisnin territorit të Shakyas dhe ndodhen vetëm 24 kilometra larg njëri-tjetrit.

Në mesin e shekullit të 3 p.e.s., Perandori [[Ashoka]] vendosi se Lumbini ishte vendi i lindjes së Gautama dhe instaloi një shtyllë atje me shkrimin: "..këtu është ku Buddha, nëndheshkrimtar i Śākyas (Śākyamuni), lindi."

Sipas biografive më të vona si Mahavastu dhe Lalitavistara, nëna e tij, Maya (Māyādevī), bashkëshortja e Suddhodanës, ishte një princeshë nga Devdaha, kryeqyteti i vjetër i Mbretërisë Koliya (çka tani është Rajoni Rupandehi i Nepalit). Legjenda tregon se në natën kur u ngjit Siddhartha, Mbretëresha Maya ëndërroi se një elefant i bardhë me gjashtë pjestë e bardha hyri në anën e djathtë të saj, dhe dhjetë muaj më vonë lindi Siddhartha. Si tradita e Shakyas, kur e ëma e tij, Mbretëresha Maya u shtatzën, ajo lamë Kapilavastu për mbretërinë e babait të saj për të lindur.

I pari nderohet lindja e tij si lajmëruar në rrugë, në Lumbini, në një kopsht nën një pemë sal. Burimet budiste të hershme tregojnë se Buddha lindi në një familje aristokratike Kshatriya (Pali: khattiya) të quajtur Gotama (Sanskrit: Gautama), të cilët ishin pjesë e Shakyas, një fisë bari-shiturash që jetonin pranë kufirit modern midis Indisë dhe Nepalit. Babai i tij Śuddhodana ishte "nje kreu i zgjedhur i fisit Shakya", kryeqyteti i të cilëve ishte Kapilavastu, dhe ata u aneksuan më vonë nga Mbretëria e Kosalës në gjatë jetës së Buddhas.

Tekstet budiste të hershme përmbajnë shumë pak informacion rreth lindjes dhe rinisë së Gotama Buddhas. Biografitë më vona zhvilluan një narrativë dramatike për jetën e ri Gotamas si princ dhe vështirësitë ekzistenciale të tij. Ata e paraqesin babanë e tij Śuddhodana si një monark erdhës i klanit Suryavansha (dynastia diellit) të Ikṣvāku (Pali: Okkāka). Kjo është e pakënaqë, pasi shumë shkencëtarë mendojnë se Śuddhodana ishte thjesht një aristokrat Shakya (khattiya), dhe se republika Shakya nuk ishte një monarki erdhëse. Forma më e barabartë gaṇasaṅgha e qeverisjes, si një alternativë politike ndaj monarkive indiane, mund të ketë ndikuar në zhvillimin e sanghave śramanic Jain dhe Budiste, ku monarkitë shqitnin drejt Brahmanizmit Vedik.

Dita e lindjes, zgjimit dhe vdekjes së Buddhas festohet gjerësisht në vendet Theravada si Vesak dhe dita kur ai u ngjit shënohet si Poson. Lindja e Buddhës quhet Buddha Purnima në Nepal, Bangladesh dhe India, pasi besohet se ai lindi në një ditë hënore të plotë.

Sipas legjendave biografike më të vona, gjatë festimeve të lindjes, vizioneri eremit Asita udhëtoi nga banesa e tij malore, analizoi fëmijën për "32 shenjat e një njeriu të madh" dhe pastaj njoftoi se ai do të bëhej ose një mbret i madh (chakravartin) ose një udhëheqës fetar i madh. Śuddhodana zhvilloi një ceremoni me emër në ditën e pestë dhe ftoi tetë të mësues brahmanë për të lexuar të ardhmen. Të gjithë dhanë parashikime të ngjashme. Kondañña, i riut, dhe më vonë të parit arhat tjetër përveç Buddhas, i kreditohej se ishte i vetmi që parashikoi pa dyshim se Siddhartha do të bëhej një Buda.

Tekstet e hershme sugjerojnë se Gautama nuk ishte i njohur me mësimet fetare dominuese të kohës së tij deri sa u largua në kërkim të tij fetar, i cili thuhet se u motivua nga shqetësimi ekzistencial për gjendjen e njeriut. Sipas Teksteve budiste të hershme të disa shkollave, dhe shumë llogore pas-kanonik, Gotama kishte një grua, Yasodhara, dhe një djalë, i quajtur Rāhula.

==== Mohimi i Madhe ====
Ndërsa burimet më të hershme thjesht paraqesin Gotamën në kërkim të një qëllimi shpirtëror më të lartë dhe bërjen e një asketi ose śramaṇa pasi u zhgënjye me jetën .laike, biografitë më të vona legjendare tregojnë një histori më të zgjeruar dhe dramatike se si ai u bë një fukara.

Llogaritjet më të hershme të kërkimit shpirtëror të Buddhës gjenden në tekstet si Ariyapariyesanā-sutta e Paliut ("Biseda mbi kërkimin e fisnikëve," MN 26) dhe paraleli i tyre kinez në MĀ 204. Këto tekste raportojnë se çka çoi në mohimin e Gautamës ishte mendimi se jeta e tij ishte nënshtruar moshës së vjetër, sëmundjeve dhe vdekjes dhe se mund të kishte diçka më të mirë (të lirimit, nirvanës).Tekstet e hershme gjithashtu paraqesin shpjegimin e Buddhas përse u bë një sramana si më poshtë: "Jeta familjare, ky vend i pafytyrësi, është i ngushtë - jeta samana është ajri i lirë dhe i hapur. Nuk është e lehtë për një banor të shtëpisë të ndjekë jetën e shenjtë të përfunduar, krejtësisht të pastër dhe të përkryer." MN 26, MĀ 204, Dharmaguptaka Vinaya dhe Mahāvastu pajtohen se nëna dhe baba e tij i kundërshtuan vendimin e tij dhe "qanë me fytyra të mërzitura" kur ai vendosi të largohej.

Princi Siddhartha bëhet asket dhe rri i pazakontë. Borobudur, shekulli i 8-të Biografitë legjendare gjithashtu tregojnë historinë se si Gautama la pallatin për të parë botën për herë të parë dhe si u trondit nga takimi i tij me vuajtjen njerëzore. Këto paraqesin babain e Gautamës si një mjet mbrojtës që i shpëtoi mësimet fetare dhe njohurinë për vuajtjen njerëzore, në mënyrë që ai të bëhej një mbret i madh në vend të një udhëheqësi fetar të madh. Në Nidanakatha (shekulli i 5-të pas Krishtit), thuhet se Gautama pa një burrë të moshuar. Kur vëzhguesi i tij Chandaka i shpjegoi se të gjithë njerëzit plakeshin, princërit iu deshën udhëtime më të mëdha jashtë pallatit. Në to ai u përball me një njeri të sëmurë, një kufomë që kishte filluar të dekompozohej dhe një asket që e frymëzoi. Ky tregim i "katër pamjeve" duket të jetë adaptuar nga një llogari më e hershme në Digha Nikaya (DN 14.2), e cila në vend të kësaj paraqet jetën e re të një Buddhe të mëparshëm, Vipassi.

Biografitë legjendare përshkruajnë largimin e Gautamës nga pallati i tij si vijon. Pak pasi pa katër pamjet, Gautama u zgjoi natën dhe pa shërbëtorët e tij femra të shtrirë në pozicione të papëlqyeshme, të ngjashme me kufomë, çka e tronditi atë. Prandaj, ai zbuloi atë që më vonë do të kuptonte më thellë gjatë zgjimit të tij: dukkha ("çështje e paqëndrueshme", "pakënaqësi") dhe përfundimin e dukkhës. I lëvizur nga të gjitha gjërat që kishte përjetuar, ai vendosi të largohej nga pallati në mes të natës, kundërshtuar vullnetin e babait të tij, për të jetuar jetën e një asketi rrotullues.

Bashkë me Chandaka dhe duke hipur kuajin e tij Kanthaka, Gautama lamë pallatin, duke lënë pas djalin e tij Rahula dhe Yaśodharën. Ai udhëhoqi drejt lumit Anomiya dhe preu flokët e tij. Duke lënë pas shërbëtorin dhe kuajin e tij, ai udhëhoqi në pyll dhe atje ndërroi rrobat në murgash, megjithëse në disa versione të tjera të historisë, ai merr rrobat nga një thesht i Brahmës te Anomiya.

Sipas biografive legjendare, kur asketi Gautama shkoi për herë të parë në Rajagaha (sot Rajgir) për të kërkuar ushqim në rrugë, Mbreti Bimbisara i Magadhës mësoi për kërkimin e tij dhe i ofroi atij një pjesë të mbretërisë së tij. Gautama e refuzoi ofertën, por premtonte të vizitonte mbretërinë e tij të parë, pasi të arrinte zgjimin.

==== Jeta asketikë dhe zgjimi ====
Majjhima Nikaya 4 (MN 4) përmend se Gautama jetoi në "pyje të thella të largëta" gjatë viteve të tij të kërkesës shpirtërore dhe që ai duhej të përballonte frikën që ndjeu gjatë jetës në pyje.Tekstet e Nikaya tregojnë se asketi Gautama praktikoi nën dy mësues të meditimit yogik. Sipas Ariyapariyesanā-sutta (MN 26) dhe versionit të tij kinez në MĀ 204, pasi kishte mjeshtëruar mësimin e Ārāḍa Kālamas (Pali: Alara Kalama), i cili mësoi një arritje meditative të quajtur "sfera e asgjës", ai u pyet nga Ārāḍa të bëhej një udhëheqës i barabartë i komunitetit të tyre shpirtëror.
[[Skeda:Emaciated Siddhartha Fasting Gautama Buddha.jpg|parapamje|Buddha gjatë meditimit ekstremë]]
Gautama ndjeu pakënaqësi nga praktika sepse "nuk çon në zhgënjim, në mospasion, në ndalim, në qetësi, në njohuri, në zgjim, në Nibbana", dhe vazhdoi për të bërë mësimtar të Udraka Rāmaputra (Pali: Udaka Ramaputta). Me të, ai arriti nivele të larta të ndërgjegjës meditative (quajtur "Sfera e Asnjë Percepcioni dhe Asnjë Jo-Percepcioni") dhe u pyet përsëri të bashkohet me mësuesin e tij. Por, edhe njëherë, ai nuk ishte i kënaqur për të njëjtat arsye si më parë dhe vazhdoi përpara.

Sipas disa sutrave, pasi iku nga mësuesit e tij të meditimit, Gotama pastaj praktikoi teknika asetike. Teknikat asetike të përshkruara në tekstet e hershme përfshijnë nëmbledhjen shumë minimale të ushqimit, forma të ndryshme kontrolli të frymëmarrjes dhe kontroll të forcës së mendjes. Tekstet raportojnë se ai u bë aq i mangët që kockat e tij u bënë të dukshme përmes lëkurës së tij. Mahāsaccaka-sutta dhe shumica e variantëve të tij pajtohen se pas ecur deri në ekstreme asetike, Gautama kuptoi që kjo nuk e kishte ndihmuar atë të arrijë nirvanën, dhe që ai duhej të rikthejë fuqinë për të ndjekur qëllimin e tij. Një histori e popullarizuar tregon se si ai pranoi qumështin dhe biskotat e orizit nga një vajzë fshatari e quajtur Sujata.

Përbuzja e tij ndaj asetizmit thuhet se e çoi pesë shoqëruesit e tij të largohejnë, pasi ata besonin se ai kishte braktisur kërkimin dhe kishte bërë shkelje disiplinore. Në këtë pikë, Gautama kujtoi një përvojë më parë të dhyanas që kishte si fëmijë, duke u ulur nën një pemë ndërsa babai i tij punonte. Kjo kujtim e udhëhoqi atë të kuptonte se dhyanaja ("meditimi") është rruga drejt çlirimit, dhe pastaj tekstet e paraqesin Buddhan duke arritur të gjitha katër dhyanat, të ndjekura nga "tre njohuritë më të larta" (tevijja), që kulmojnë në kuptimin e plotë të Katër të Vërtetave të Njëjta, duke arritur kështu çlirimin nga samsara, cikli i pafund i rilindjes.

Sipas Dhammacakkappavattana Sutta. Tathagata, termi që Gautama përdor më shpesh për të u referuar vetes, kuptoi "Rrugën e Mesme" - një rrugë moderimi larg ekstremiteteve të hedonizmit dhe vetëmohimit, ose Njëzet Dhjetësori i Shenjtë. Në shekujt e mëvonshëm, Gautama u bë i njohur si Budda, ose "I Zgjuar". Ky titull tregon se, për dallim nga shumica e njerëzve që janë "gjumë", një Budda kuptohet si dikush që është "zbritur nga gjumi" dhe ka kuptuar natyrën e vërtetë të realitetit dhe sheh botën 'siç është' (yatha-bhutam). Një Budda ka arritur çlirimin (vimutti), gjithashtu quajtur Nirvana, e cila konsiderohet si fikja e "zjarreve" të dëshirës, urrejtjes dhe mohimit që mbajnë në vazhdim ciklin e vuajtjes dhe rilindjes.

Pas vendimit të tij për të braktisur mësuesit e meditimit, MĀ 204 dhe tekstet e hershme të tjera paralele tregojnë se Gautama u ul me vendosmëri që të mos ngrihej derisa të arrinte zgjimin e plotë (sammā-sambodhi); Ariyapariyesanā-sutta nuk përmend "zgjimin e plotë", por vetëm se ai arriti nirvanën. Thuhet se kjo ngjarje ndodhi nën një pemë pipal - e njohur si "pema e Bodhit" - në Bodh Gaya, Bihar.

Sipas të dhënave të ndryshme nga Këndi i Pali, Buddhi u ul për shtatë ditë nën pemën e bodhit "ndjenjë e lumturisë së çlirimit".Tekstet e Pali gjithashtu raportojnë se ai vazhdoi të meditojë dhe të shqyrtojë ndër të tjera aspekte të Dharma ndërsa jetonte pranë Lumit Nairañjanā, si Origjina e Varësisë, Pesë Fuqitë Shpirtërore dhe vuajtja (dukkha).
[[Skeda:Dunhuang Mara Budda.jpg|parapamje|Mara, vajzat e tij përfshirë në një dhunim të shëmtuar dhe ushtria dëmonike, duke u përpjekur të tundin Buddha-n, në një ikonë të shekullit të 10-të nga Shpellat e Mogao, ne Kine.]]
Biografitë legjendare si Mahavastu, Nidanakatha dhe Lalitavistara tregojnë për përpjekjen e Maras, sunduesit të rajonit të dëshirës, për të penguar nirvanën e Buddhas. Ai e bën këtë duke dërguar bijat e tij për të tjerësuar Buddhan, duke theksuar superioritetin e tij dhe duke sulmuar me ushtri të përbindëshave. Megjithatë, Buddhi nuk u prek dhe thërret tokën (ose në disa versione të legjendës, perëndeshën e tokës) si dëshmitar të superioritetit të tij duke prekur tokën para se të hynte në meditim. Janë paraqitur edhe çudi dhe ngjarje magjike të tjera.

=== Predikimi i parë dhe formimi i saṅghasë ===
Sipas MN 26, menjëherë pas zgjimit të tij, Buddhi dyshoi nëse duhet apo jo të mësonte Dharman për të tjerët. Ai ishte i shqetësuar se njerëzit ishin mposhtur nga mohimi, lakmia dhe urrejtja, kështu që do të ishte vështirë për ta të njihnin rrugën, e cila ishte "delikate, e thellë dhe e vështirë për t'u kuptuar". Megjithatë, perëndia Brahmā Sahampati e bindi atë, duke argumentuar se të paktën disa "me pak pluhur në sytë" do ta kuptonin. Buddhi pranoi dhe ra dakord të mësonte. 

Buddhi fillimisht kishte në plan të vizitonte mësuesit e tij të mëparshëm, Alara Kalama dhe Udaka Ramaputta, për t'u mësuar mendimet e tij, por ata ishin vdekur më parë, kështu që ai vendosi të vizitojë pesë shoqëtarët e tij të mëparshëm.

MN 26 dhe MĀ 204 vazhdojnë me arritjen e Buddhit në Parkun e Dhiutëve (Sarnath) (Mrigadāva, i quajtur gjithashtu Rishipatana, "vendi ku u rrëzuan hiqet e asketëve") pranë Vārānasī, ku takoi grupin e pesë asketëve dhe i bindi se ai në të vërtetë kishte arritur zgjimin e plotë. Sipas MĀ 204 (por jo MN 26), si dhe Vinaya e Theravādës, një tekst Ekottarika-āgama, Vinaya e Dharmaguptakas, Vinaya e Mahīśāsakas dhe Mahāvastu, Buddhi pastaj u mësoi atyre "predikimin e parë", i njohur gjithashtu si "predikimi i Benares", pra mësimi i "rrugës së shenjtë tetëfishtë si rruga e mesme e distancuar nga dy ekstremet e pasionit sensual dhe vetëmohimit." Teksti pali raporton se pas predikimit të parë, asketi Koṇḍañña (Kaundinya) u bë arahant i parë (ekzistencë e çliruar) dhe bhikkhu budist i parë ose murg i parë. Pastaj, Buddhi vazhdoi të mësonte asketët e tjerë dhe ata formuan saṅghën e parë, shoqërinë e murgjeve budistë.

Burimet të ndryshme si Mahāvastu, Mahākhandhaka i Vinayasë së Theravādës dhe Catusparisat-sūtra gjithashtu përmendin se Buddhi i mësoi atyre predikimin e tij të dytë, mbi karakteristikën e "jo-ego" (Anātmalakṣaṇa Sūtra), në këtë kohë ose pesë ditë më vonë. Pas dëgjimit të këtij predikimi të dytë, katër asketët e mbetur arritën gjithashtu statusin e arahantit.

Vinaya e Theravādës dhe Catusparisat-sūtra flasin gjithashtu për konvertimin e Yasas, një udhëheqës lokal i cërmësirës, dhe miqtë dhe familjen e tij, të cilët ishin disa nga të parët laikë të konvertuar dhe të hyjnë në komunitetin budist. Vazhdimin e konvertimit ndoqën tre vëllezër të quajtur Kassapa, të cilët sollën me vete pesëqind të konvertuar të cilët më parë ishin "asketë me flokë të ngjitura", dhe praktika e tyre shpirtërore ishte e lidhur me flijimet e zjarrit. Sipas Vinayasë së Theravādës, Buddhi pastaj ndaloi në kodrën Gayasisa pranë Gayasë dhe mbajti predikimin e tij të tretë, Ādittapariyāya Sutta (Predikimi mbi Zjarrin), në të cilin ai mësoi se gjithçka në botë është e ndezur nga pasionet dhe vetë ata që ndjekin rrugën Tetëfishtë mund të çlirohen.

Në fund të stinës së shirave, kur komuniteti i Buddhit kishte rritur në rreth gjashtëdhjetë murgj të zgjuar, ai ua udhëzoi atyre të shkëmbenin në mënyrë të pavarur, të mësonin dhe të udhëhiqnin njerëzit në komunitet, për "mirëqenien dhe përfitimin" e botës.

=== Udhëtimet dhe rritja e saṅghasë ===
Për 40 ose 45 vitet e mbetura të jetës së tij, thuhet se Buddhi udhëhoqi në Gangetic Plain, në atë që sot është Uttar Pradesh, Bihar dhe jugore e Nepalit, duke mësuar një gamë të gjerë njerëzish: nga të përgjithshmit tek shërbëtorët, asketët dhe banorët e shtëpive, nga vrasësit si Angulimala dhe nga kanibalët si Alavaka. Sipas Schumann, udhëtimet e Buddhit shtrihen nga "Kosambi në Yamuna (25 km jug-perëndim të Allahabadit)", në Campa (40 km lindje të Bhagalpurit)" dhe nga "Kapilavatthu (95 km veri-perëndim të Gorakhpurit) në Uruvela (jug-perëndim të Gayas)." Kjo mbulon një zonë prej 600 me 300 km. Saṅgha e tij gëzoi mbështetjen e mbretërve të Kosalas dhe Magadhës dhe ai kaloi kështu shumë kohë në kryeqytetet e tyre, Savatthi dhe Rajagaha.

Megjithëse gjuha e Buddhit mbetet e panjohur, është e mundshme që ai të kishte mësuar në një ose më shumë dialekte të afërt të Midis Gjuhëve Indo-Ariane, ndër të cilat Pali mund të jetë një standardizim.

Saṅgha lëvizte gjatë gjithë vitit, përveç gjatë katër muajve të stinës së shiut Vassa, kur askezët e të gjitha religjioneve rrallë udhëtonin. Një arsye ishte se kjo ishte më e vështirë për t'u bërë pa shkaktuar dëm në florë dhe në jetën e kafshëve. Shëndeti i askezëve mund të ishte një shqetësim gjithashtu. Në këtë kohë të vitit, saṅgha do të tërhohej në manastire, parqe publike ose pyje, ku njerëzit do t'u afronin.

Vassana e parë u kaloj në Varanasi kur u formua saṅgha. Sipas teksteve paliane, pak kohë pas formimit të saṅghasë, Buddhi udhëtoi në Rajagaha, kryeqytetin e Magadhës, dhe u takua me Mbretin Bimbisara, i cili dhuroi një park me bambu saṅghasë.

Saṅgha e Buddhit vazhdoi të rritej gjatë udhëtimeve të tij të para në veri të Indisë. Tekstet e hershme tregojnë historinë e si dishepujt kryesorë të Buddhit, Sāriputta dhe Mahāmoggallāna, të dy studentë të skepticit askezan Sañjaya Belaṭṭhiputta, u konvertuan nga Assaji.Ato gjithashtu tregojnë se biri i Buddhit, Rahula, i bashkua atit si bhikkhu kur Buddhi vizitoi shtëpinë e vjetër, Kapilavastu. Me kalimin e kohës, të tjerë Shakyas u bashkuan me rendin si bhikkhu, siç ishin kushërinjtë e Buddhit Ananda, Anuruddha, barbiari Upali, gjysmëvëllai i Buddhit Nanda dhe Devadatta. Ndërkohë, babai i Buddhit, Suddhodana, dëgjoi mësimet e tij, u konvertua në Budizëm dhe u bë një hyjnor i rrjedhjes.

Tekstet e hershme gjithashtu përmendin një dishepuj të rëndësishëm laik, tregtarin Anāthapiṇḍika, i cili u bë një mbështetës i fortë laik i Buddhit që nga fillimi. Thuhet se ai dhuroi Hapsirën e Jetas (Jetavana) saṅghasë me shpenzime të mëdha (Vinaya e Theravādës flet për mijëra monedha ari).
[[Skeda:Buddha teaching the group of five.jpg|parapamje]]

=== Formimi i rendit të murgëreshave (bhikkhunī) ===
Formimi i rendit të murgëreshave (bhikkhunī) ishte një hap i rëndësishëm në historinë e budizmit. Pas disa kohësh që ndoqën pas krijimit të saṅghasë së murgjëve (bhikkhu), u shfaq nevoja për një rend të ngjashëm për gratë që dëshironin të merrnin voto monastike dhe të jetonin sipas mësimeve të Buddhit.

Sipas traditës, kërkimi për të krijuar rendin e murgëreshave u bë nga Mahāprajāpatī Gautamī, një mbretëreshë dhe gjyshja e Buddhit. Ajo drejtonte një grup gratë që dëshironin të merrnin voto monastike, por u kërkoi disa herë Buddhit të pranonte kërkesën e tyre. Në fillim, Buddhi u rezistoi kërkesave, por pas disa insistimesh, ai pranoi të formonte rendin e murgëreshave.

Buddhi vendosi kushtet dhe rregullat për rendin e murgëreshave dhe shpalli prejardhjen e tyre të barabartë me rendin e murgjëve. Mahāprajāpatī Gautamī dhe grupi i saj u bënë të parat murgëresha dhe morën voto monastike.

Formimi i rendit të murgëreshave ishte një hap i rëndësishëm drejt barazisë gjinore në Budizëm dhe dha mundësinë për gratë të angazhohen në praktikën e mendimit të lartë dhe të përkushtohen për të arritur zgjimin.

Ky ishte momenti kur rendi i murgëreshave (bhikkhunī) u krijua dhe hapi rrugën për rritjen e komunitetit të gratë që e ndjekin Budizmin.

=== Vitet e fundit ===
Sipas J.S. Strong, pas 20 viteve të para të karrierës së tij si mësues, Buddhi duket se gradualisht u vendos në Sravasti, kryeqytetin e Mbretërisë së Kosalas, duke kaluar shumicën e viteve të fundit të tij në këtë qytet.

Me rritjen e saṅghasë, u bë e nevojshme një set i standardizuar i rregullave monastike dhe duket se Buddhi zhvilloi një set rregullash për saṅghën. Këto ruhen në tekstet e ndryshme të quajtura "Pratimoksha", të cilat u recituan nga komuniteti çdo dy javë. Pratimoksha përfshin parimet etike të përgjithshme, si dhe rregulla lidhur me esencën e jetës monastike, si tasqet dhe mbathjet.

Në vitet e tij të fundit, fama e Buddhit u rrit dhe ai u ftua në ngjarje mbretërore të rëndësishme, si inaugurimi i sallës së re të këshillit të Shakyans (siç shihet në MN 53) dhe inaugurimi i një pallati të ri nga Princi Bodhi (siç është treguar në MN 85). Tekstet e hershme gjithashtu flasin se gjatë pleqërisë së Buddhit, mbretëria e Magadhës u marr prej një mbreti të ri, Ajatashatru, i cili rrëzoi babanë e tij, Bimbisara. Sipas Samaññaphala Sutta, mbreti i ri bisedoi me mësues të ndryshëm asketë dhe në fund mori strehë në Buddhi. Megjithatë, burime jainiste gjithashtu pretendonin bindjen e tij, dhe është e mundshme që ai mbështeste grupe të ndryshme fetare, jo vetëm saṅghën e Buddhit ekskluzivisht.

Duke vazhduar të udhëtojë dhe të mësojë, Buddhi gjithashtu erdhi në kontakt me anëtarë të sekteve të tjera śrāmana. Ka dëshmi nga tekstet e hershme se Buddhi u takua me disa prej këtyre figurave dhe kritikoi doktrinat e tyre. Samaññaphala Sutta identifikon gjashtë sekte të tilla.

Tekstet e hershme gjithashtu tregojnë Buddhin e moshuar si i cili vuante nga dhimbja në kurriz. Disa tekste e tregojnë atë duke deleguar mësimet e tij te dishepujt kryesorë për shkak të nevojës së trupit të tij për më shumë pushim. Megjithatë, Buddhi vazhdoi të mësonte deri në moshën e vjetër.

Një nga ngjarjet më të vështira gjatë pleqërisë së Buddhit ishte shkizma e Devadattës. Burimet e hershme flasin se kushërinji i Buddhit, Devadatta, përpjeksi të merrte udhëheqjen e rendit dhe pastaj la saṅghën duke formuar një sekt kundërshtar. Thuhet se ky sekt u mbështet nga Mbreti Ajatashatru.Tekstet paliane tregojnë Devadattën duke planifikuar të vrasë Buddhin, por këto plane të gjitha dështuan. Ato tregojnë se Buddhi dërgoi dy dishepujt kryesorë (Sariputta dhe Moggallana) te ky komunitet shkismatik për të bindur murgërit që u larguan me Devadattën që të ktheheshin.

Të gjitha tekstet kryesore të Vinayasë budiste paraqesin Devadattën si një figurë ndarëse që përpjeksi të ndante komunitetin budist, por nuk pajtohen në çështjet me të cilat ai nuk ishte dakord me Buddhin. Tekstet e Sthavirave përqendrohen kryesisht në "pesë pikat" që shihen si praktika askeze e tepruar, ndërsa Vinaya e Mahāsaṅghikave flet për një mosmarrëveshje më të gjerë, ku Devadatta ndryshon diskursin dhe disiplinën monastike.

Në kohën e skizmës së Devadattës, pati edhe një luftë midis Mbretërisë së Magadhës së Ajatashatru dhe Kosalas, e udhëhequr nga një mbret i moshuar, Pasenadi. Ajatashatru duket se ishte fitimtar, një ndodhi që Buddhi pretendohet të kishte penduar.

=== Ditet e fundit dhe Parinirvana ===
[[Skeda:Buddha's cremation stupa, Kushinagar.jpg|parapamje|Stupa ku Buda u shua]]
Përmbledhja kryesore e ditëve të fundit të Buddhit, vdekjes dhe ngjarjeve pas vdekjes së tij gjendet në Mahaparinirvana Sutta dhe variantet e tij në sanskritisht, kinezisht dhe tibetisht. Sipas Anālayo-s, këto përfshijnë Dirgha Agama 2 në gjuhën kineze, "fragmentet sanskrite të Mahaparinirvanasutret", dhe "tre tregime të ruajtura si përkthime të veçanta në gjuhën kineze".

Mahaparinirvana sutta tregon vitin e fundit të Buddhit si një kohë luftërash. Fillon me vendimin e Ajatashatruit për të luftuar Lidhjen Vajjika, duke e dërguar një ministër të kërkojë këshillë nga Buddhi. Buda përgjigjet duke thënë se Vajjikas mund të pritet të përparojnë sa kohë që bëjnë shtatë gjëra dhe pastaj i aplikon këto shtatë parime në Sangha budiste, treguar se ai është i shqetësuar për mirëqenien e saj të ardhshme.

Buddhi thotë se Sangha do të përparojë sa kohë që "të mbajë mbledhje të rregullta dhe të shpeshta, të takohen në harmoni, të mos ndryshojnë rregullat e trajnimit, të nderojnë superiorët e tyre që janë ordenarë përpara tyre, të mos bien pre e dëshirave tokësore, të qëndrojnë të përkushtuar ndaj banoreve të pyjeve dhe të ruajnë vetëdijen e tyre personale". Pastaj ai jep listat e mëtejshme të virtyteve të rëndësishme që duhet të mbajë Sangha.

Tekstet e hershme tregojnë se dy nxënësit më të rëndësishëm të Buddhit, Sariputta dhe Moggallana, vdiqën pak para vdekjes së tij. Mahaparinirvana tregon se Buddhi përjetoi sëmundje gjatë muajve të fundit të jetës së tij, por fillimisht u shërua. 

Më pas ai hyri në meditimin e tij të fundit dhe vdiq, duke arritur atë që njihet si parinirvana (nirvana e fundit, mbarimi i ringjalljes dhe vuajtjes që arrin pas vdekjes së trupit). Mahaparinirvana raporton se në meditimin e tij të fundit ai hyri në katër dhjana rradhazi, pastaj në katër arritje të pakuptueshme dhe në fund në qëndrimin meditativ të njohur si nirodha-samāpatti, para se të kthehej në katër dhjana të katërt në momentin e vdekjes.

== Preidkimet dhe mësimet ==
Një numër mësimet dhe praktikat vlerësohen si themelore për Budizmin, duke përfshirë: samyojana (zinxhirë, lidhje ose kufizime), që janë sankharas ("formacione"), kleshas (gjendje të pandershme mendore), duke përfshirë tre helmime, dhe āsavas ("rrjedhje, mizë"), që vazhdojnë saṃsāra, ciklin e përsëritur të bërjes; gjashtë bazat e ndjenjës dhe pesë agregatet, që përshkruajnë procesin nga kontakti i ndjenjës në ndërgjegjësi që çon në këtë skllavërim në saṃsāra; origjina e varësisë, që përshkruan këtë proces dhe kthimin e tij në detaje; dhe Mesatarja, me Katër Vërtetët dhe Njëzet Pesë udhëtimin e Shenjtë, që përcakton si mund të kthehet ky skllavërim.
Tekstit Theravada Pali dhe Sutra e Shkolles Mahasamghika Śālistamba ndajnë këto mësime dhe praktika themelore. Bhikkhu Analayo konkludon se Majjhima Nikaya e Theravada dhe Madhyama Agama e Sarvastivada përmbajnë kryesisht doktrinat kryesore të njëjta.[270] Poashtu, Richard Salomon ka shkruar se doktrinat e gjetura në Manuskriptet Gandharane janë "të konsistenta me Budizmin jashtë Mahayana, i cili vazhdon sot në shkollën Theravada e Sri Lankës dhe Azisë Juglindore, por që në kohët e lashta ishte përfaqësuar nga tetëmbëdhjetë shkolla të ndara."

==== Samsara ====
Të gjitha qeniet kanë lidhje të thella me samyojanat (lidhje, varreza ose prangat), që përbëhen nga sankharat (formacionet), kleshas (gjendje jofavorable mendore), duke përfshirë tre toksinat, dhe asavas (influx, canker), që perpetuojnë saṃsārën, ciklin e rilindjes dhe lindjes së re. Saṃsāra është një cikël i pafund, pa fillim të zbulueshëm, në të cilin qeniet udhëtojnë dhe shqyejnë, të ndaluar nga injoranca dhe të lidhura nga dëshira. Qëllimi i fundit nuk duhet të jetë lirimi nga ky cikël.

==== Dukkha ====
Saṃsāra është karakterizuar nga dukkha, zakonisht e konsideruar si "vuajtje". Dukkha është më saktësi një ndjesi e pafuqishme ose një pasiguri. Është ndjesia e pafuqishmërisë dhe pasigurisë që vjen me një jetë e udhëhequr nga përgjigjet automatike dhe egoizmi i habituar, dhe pasiguritë e pritjes për lumturi të qëndrueshme nga gjërat e pamundura, të paqëndrueshme dhe kështu jo të besueshme. Qëllimi i lartë dhe i adhurueshëm duhet të jetë çlirimi nga ky cikël.

==== Karma ====
Samsara ndikohet nga karma, që është një ligj natyror jo-personal, siç njëfarëfarë fara prodhon lloje të caktuara bimësh dhe frytash. Karma nuk është shkaku i vetëm i kushteve të një personi, pasi Buda renditi shkaqe të ndryshme fizike dhe mjedisore së bashku me karmën. Ndryshe nga mendimet jainiste dhe brahmane, në mendimin e Budit, karma është kryesisht qëllim mental (ndryshe nga veprimi kryesisht fizik ose veprimet rituale). Buda raportohet të ketë thënë "Me karmën unë do të thotë qëllim". Shpjegimi i Budit për karma është se "të gjitha mendimet, fjalët dhe veprat i marrin vlerën morale, pozitive ose negative, nga qëllimi që i përcjell ato."

==== Gjashtë bazat e ndjenjave dhe pesë grumbujt ====
Ata përshkruajnë se si kontakti i ndjenjave çon në lidhje dhe dukkha. Gjashtë bazat e ndjenjave janë syri dhe pamja, veshi dhe tingulli, hunda dhe aroma, gjuha dhe shija, trupi dhe prekja, dhe mendja dhe mendimet. Së bashku ata krijojnë të dhënat nga të cilat krijohet botë apo realiteti ynë, "të gjitha". Ky proces ndodh përmes pesë grumbujve, "grupet" ose "kombet" pesë grupesh të proceseve fizike dhe mendore, të cilat përfshijnë formën (ose imazhin material, ndikimin), ndjenjat (ose ndjesitë, të marrura nga forma), perceptimet, aktivitetin mendor ose formacionet, dhe ndërgjegjen.

==== Mësimi i Mesëm ====
Mësimi i Mesëm përfshin katër së vërtetave të Nobiles dhe Njëzetfishtën e Nobiles. Së vërteta e parë është së vërteta e vuajtjes, që thekson se jeta është e lidhur me vuajtje dhe mospërmbushje. Së vërteta e dytë është së vërteta e arsyes, që përfshin shkakun e vuajtjes, i cili është dëshira dhe prirjet tona të pandërprera. Së vërteta e tretë është së vërteta e ndalimit, që thotë se vuajtja mund të ndalet duke ndaluar dëshirat dhe prirjet tona të pandërprera. Së vërteta e katërtë është së vërteta e rrugës, e cila paraqet ëmbëlsinë e mesme, rrugën që çon drejt çlirimit nga dukkha.

==== Anatta (Anatman) ====
Anatta, ose "pa-vetë," është një nga mësimet themelore të Budizmit. Buddha e pa analizën e tij mbi origjinën e varur nga kushtet si një "Mes të Rrugës" midis "eternizmit" (sassatavada, ideja se një esencë ekziston përjetësisht) dhe "anihilizmit" (ucchedavada, ideja se ne shkojmë plotësisht jashtë ekzistencës në vdekje). Në këtë pikëpamje, personat janë vetëm një seri kauzale elementësh psiko-fizikë të përkohshëm, që janë anatta, pa një vetë të pavarur ose të përhershëm. Buddha mbajti mend se të gjitha gjërat në botën e përvojës sonë janë të përkohshme dhe që nuk ka asnjë pjesë të pandryshueshme për një person. Sipas Richard Gombrich, qëndrimi i Buddha-s është thjesht se "çdo gjë është proces".
Argumentet e Buddha-s kundër një vetie të pandryshueshme bazohen në skemën e pesë skandhaveve, siç mund të shihet në Anattalakkhaṇa Sutta në Pali (dhe paralelet e tij në gandhari dhe kinezisht). Në tekstet e hershme Buddha mëson se të gjitha pesë grupet, përfshirë ndërgjegjen (viññana, e cila nga brahmanët mbahet për të qenë e përjetëshme), dalin si rezultat i origjinës së varur nga kushtet. Pasi që të gjitha ato janë të përkohshme, nuk mund të konsiderohen ndonjëra nga proceset psiko-fizike si një vetie të pandryshueshme.Edhe proceset mendore si ndërgjegja dhe vullneti (cetana) shihen si të origjinuara varësisht dhe të përkohshme dhe kështu nuk kualifikohen si një vetie (atman).

Buddha pa besimin në një veti si rezultat i kapjes sonë dhe identifikimit me fenomene të ndryshueshme të ndryshme, si dhe nga mungesa e diturisë rreth se si gjërat janë në të vërtetë. Për më tepër, Buddha mbajti mend se përjetojmë vuajtje sepse mbajmë mendime të gabuara për veten.Siç shpjegon Rupert Gethin, për Buddha-n, një person është

... një rrjedhë komplekse fenomene fizike dhe mendore, por përjashtoje këto fenomene dhe shikoni pas tyre dhe nuk gjeni një vetë të pandryshueshme të që mund ta quaj veten time. Ndjenja ime e vetes është logjikisht dhe emocionalisht vetëm një etiketë që vendos mbi këto fenomene fizike dhe mendore si rezultat i lidhjeve të tyre.

Si pasojë e kësaj pikëpamjeje (quajtur anatman), mësimi i Buddha-s ishte i kundërt me të gjitha teoritë e shpirtit të kohës së tij, duke përfshirë teorinë jainiste të "jiva" (monada e jetës) dhe teoritë brahmanike të atman (Pali: ''atta'') dhe purusha. Të gjitha këto teori mbajnë mend se ka një esencë të përjetëshme dhe të pandryshueshme në një person, e cila është e ndarë nga të gjitha përvojat e ndryshme, dhe që transfiguron nga jeta në jetë. Përkundër qëndrimit kundër-esencialist të Buddha-s, ende ka një kuptim të vazhdimësisë përmes rinisjes, por është rinisja e një procesi (karma), jo një esencë si atman-i.

== Pozicionet e Budës ==

* Meditimi: Kjo është pozicioni më i njohur i Buddhas, i cili është i ulur në lotusin e gjunjëzuar. Kjo pozicion i ulur simbolizon qetësinë dhe meditimin. Buddha ka dorën e djathtë të vërejtur mbi dorën e majtë, duke treguar zgjuarsinë dhe dharmën.

* Shpërthimi i Dritës: Kjo është pozicioni kur Buddha është i shtrirë në krahët e tij, me duar të drejta ngjitur pranë trupit. Ky pozicion simbolizon momentin e shpërthimit të dritës dhe arritjen e zgjuarsisë. Buddha tregon se ka arritur zgjuarsinë dhe ka ndriçuar rrugën për të tjerët.

* Thirrja në tokë Ky është pozicioni kur Buddha është ulur me këmbët e kryqëzuara dhe duart e tij vendosur në krahë. Ky pozicion tregon qëndrimin e tij të vendosur dhe vendosmërinë për të thirrur njerëzit të ndjekin rrugën e zgjuarsisë. Simbolizon thirrjen për të zgjuarit dhe ndërgjegjësimin.

* Ngritja në këmbë Kjo është pozicioni kur Buddha është i ngritur në këmbë me krahët ngjitur në trup dhe duart që mbajnë një gur ose një çantë me suvenirë. Kjo pozicion simbolizon qëndrimin e tij të ngulitur dhe tregimin e mesazhit të tij në mënyrë aktive. Ai tregon mësimet dhe udhëzimet e tij për të tjerët.

* Ngushëllimi është pozicioni kur Buddha është i ulur në lotus me duart që mbajnë një çantë me suvenirë në këmbën e majtë. Kjo pozicion tregon një formë ngushëllimi dhe të dhënëshme për të tjerët. Ai simbolizon dhuntinë e dhembshurisë dhe dashurisë së Buddha ndaj të gjithë krijesave.

== Tre llojet e Budës ==
=== Samjaksambuda ===
Samyaksambuddha është një Buddha i plotësisht të zgjuar dhe të përmbushur që zbulon Dhammën (mësimet e vërteta) dhe e mëson atë për të gjithë. Ai është përherë i gjallë në botë dhe shfaqet për të udhëhequr dhe udhëzuar të tjerët drejt zgjuarsisë dhe lirisë së plotë. Samyaksambuddha është shumë i rrallë dhe shihet si manifestimi më i lartë i zgjuarsisë.

=== Pratjekabuda ===
Pratyekabuddha është një Buddha që arrin zgjuarsi dhe liri në mënyrë të pavarur, pa u bazuar në mësimet e një Buddha të mëparshëm. Ata gjejnë zgjuarsi vetë duke analizuar dhe kuptuar ligjet e natyrës dhe kaushalesitë e saj. Pratyekabuddha është i mbyllur dhe nuk predikon mësimet e tyre për të tjerët.

=== Sravakabuda ===
Sravakabuddha, ose arhat, është një person që arrin zgjuarsi duke ndjekur mësimet e një Buddha të mëparshëm, siç është Shakyamuni Buddha. Ata janë të treguarit dhe të udhëhequrit e Dhammës dhe Sanghës (komuniteti monastik) dhe janë në gjendje të zbulojnë dhe të përjetojnë lirinë nga cikli i pafund i lindjeve dhe vdekjeve.

== Budizmi dhe Fet ==

=== Hinduizëm ===
Shumë [[Hinduizmi|hinduistë]] pretendonin se Budai ishte hindu dhe përmendin besimin se Budai është avatar i nëntë i [[Vishnu|Vishnut]] për ta mbështetur këtë pretendim. Merrja e Budës si një inkarnacion filloi rreth të njëjtit kohë kur hinduizmi filloi të mbizotërojë dhe budizmi të zvogëlohet në Indi, dhe përfshirja në listën e avatarave shihet si një pjesë e përpjekjeve hinduiste për të dobësuar fuqinë dhe ndikimin e budizmit në Indi.

Megjithatë, mësimet e Budës mohojnë autoritetin e Vedave dhe konceptet e Brahman-Atman. Si rezultat, Budizmi zakonisht konsiderohet si një shkollë nāstika, në kundërshtim me gjashtë shkollat ortodokse të Hinduizmit.

=== Islami ===
Përkthyesi klasik sunnit [[Taberiu]] raporton se idhujt budistë u sollën nga Afganistani në Bagdad në shekullin e nëntë. Këto idhujt ishin shitur në tempuj budistë pranë një xhamie në Bukharë, por ai nuk diskuton më tej rolin e Budës. Sipas veprave mbi budizmin të Al-Birunit (973–1050 e.s.), pikëpamjet në lidhje me identitetin e saktë të Budës ishin të ndryshme. Për këtë arsye, disa e shihnin atë si inkarnatë hyjnore, të tjerët si apostull të engjëjve ose si një Ifrit dhe të tjerët si një apostull të Zotit i dërguar për racën humane. 

Në shekullin e 12-të, al-Shahrastani krahasoi madje Budën me Khidr, e përshkroi si një njeri ideal. Ibn Nadim, i cili ishte i njohur gjithashtu me mësimet manikeiste, shënjon Budën si një profet, që mësoi një besim për të "dëbuar Satanën", edhe pse nuk e përmend atë qartësisht.

=== Feja të tjera ===
Feja [[Bahaizmi|Bahai]] e konsideron Budën si një nga Shfaqjet e Zotit.

Disa [[Taoismi|taoistë]]-budistë të hershëm kinezë mendonin se Buda ishte një reinkarnim i [[Laozi|Laozit]].

Në sektin gnostik të Manikeizmit të lashtë, Buda është i listuar midis profetëve që predikuan fjalën e Zotit para Maniut.

== Shiko edhe ==
* [[Amitabha]]
* [[Budizmi]]
* [[Maitreja]]
* [[Nirvana Sutra]]
* [[Sidarta Gautama]]
* [[Hinduizmi]]

== Lidhje të jashtme ==
* {{en}} [http://www.aboutbuddha.org/english/index.htm Rreth Budës]
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20070707065257/http://www.buddhaslists.com/ Lista e Budave]
* {{en}} [http://www.meditateinlondon.org.uk/about-buddha.php Rreth Budës - Themeluesin e Budizmit.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070822020409/http://www.meditateinlondon.org.uk/about-buddha.php |date=22 gusht 2007 }}

[[Kategoria:Budizëm]]