Epiri i Ri

Epiri i Ri (latinisht: Epirus Nova) ishte një ndarje e re administrative që krijuan romakët pas pushtimit të territorit të sotëm shqiptar. Ai bënte pjesë në provincën romake të Maqedonisë.

Epiri i Vjetër (Blu) dhe Epiri i Ri (i verdhë)

Perandoria Romake pasi pushtoi Greqinë dhe Ilirinë, krijoi Epirin e Ri (Epirus Nova) i cili shtrihej nga Vlora (më saktë nga Llogaraja) e deri në Kukës. Mendohet se kjo ndarje ndodhi nën pushtetin e perandorit Diolecian. Kryeqyteti i kësaj pronince ishte Durrësi.

Ndërsa Epiri i Vjetër (latinsht: Epirus Vetus) shtrihej nga Vlora e poshtë dhe kishte kryeqytet Nikopolin. Shqiptarët janë quajtur epirotë pikërisht prej Epirit të Ri dhe nuk kanë aspak lidhje me Epirin e Vjetër që në burimet më serioze të huaja konsiderohet si mbretëri greke dhe fiset mollose, kaone dhe thesprote, përsëri enciklopedia britanike i konsideron greke. Shqiptarët kanë zbritur në Epirin e vjetër gjatë Mesjetës së hershme dhe shkaqet kanë qenë presionet bullgare e serbe, pa përjashtuar edhe shkaqe të tjera. Shqiptarët me emrin epirotë u njohën më shumë kur i përkisnin Epirit të Ri, dhe gjuha shqipe është quajtur gjuhë epirote pikërisht për këtë fakt. Autori mesjetar shqiptar Frang Bardhit krijoi fjalorin e parë shqip latino-epiroticum. Skënderbeu është mbiquajtur 'princ i Epirit' pikërisht për këtë fakt, dhe e quante veten pasardhës të Pirros, sepse nuk ishte në dijeni që ka pasur dy Epire, Skënderbeu nuk i ka pasur kurrë nën zotërim tokat e Epirit të Vjetër. Madje edhe Durrësi më shumë ka qenë nën sundimin venedikas. Epiri i Ri u zhduk si koncept në zonën e Shqipërisë kur u krijua për herë të para Principata e Arbanonit (Arbërisë) në 1190.

Etimologjia

Gjuhësia zyrtare botërore pranon që emri antik “Epir” ka kuptimin “kontinent” (më saktë i përgjigjet fjalës angleze "mainland", sesa kontinentit të mirëfilltë). Ky emër po njësoj përkthehet edhe në greqishten e sotme. Në dialektin grek atik dhe jonik, Epiri shkruhej Ἤπειρος, dhe në lashtësi lexohej Ḗpeiros (sot Ipiros). Në dialektin dorik shkruhej Ἄπειρος dhe lexohej Ápeiros, ndërsa në atë eolik thuhej Aperros. Po ta ndajmë fjalën Apeiros më tej, ajo përbëhet nga parashtesa A- që ka kuptimin “pa” (si te fjala a-teist = pa zot) dhe pjesa tjetër -PEIROS dmth “fund”. Pra fjalë për fjalë emri Epir ka kuptimin “e pafund” duke iu referuar një toke që nuk i dihet fundi, pra kontinentit, e kundërta e ishullit të cilit i dihej fundi. Edhe në greqishten moderne pafundësisë i thonë “Apeiro”. Në lashtësi njerëzit nuk dinin se sa e madhe është toka apo kontinenti, lëvizjet ishin të kufizuara. Studiuesit thonë se grekët e lashtë me emrin Epir i referoheshin tokës përballë ishujve, prandaj mendohet se ishin banorët e lashtë të ishullit të Korfuzit që tokës (së pafund) përballë tyre ia vunë emrin Epir. Mbase me këtë emërtim më herët i referoheshin një territori akoma më të gjerë sesa Epiri real, por që më vonë është ngushtuar si koncept.

Gjithsesi emri i Epirit tradicional përmendet për herë të parë nga Hekateu i Miletit në shekullin VI pr.e.s, dhe që përshkruan pjesën që fillon nga qafa e Llogarasë (Vlorë) e deri në gjirin e Ambrakisë (Arta e sotme). Në lindje si kufi kishte lumin Vjosë. Homeri në veprën e tij Odisea e quan Epirin “Toka e Thesprotëve”, ku mbreti ishte Pheidoni. Thuhet se autorë të lashtë si Homeri, Herodoti, Helaniku, Isokrati etj, me emrin Epir i janë referuar në disa raste edhe Azisë së Vogël, pra me kuptimin “tokë e pafund” që nuk dihet ku mbaron. Grekët e lashtë nuk e dinin se ku përfundonte Azia. Këtë e konfirmon edhe gjuhëtari i madh hollandez, Robert S. P. Beekes, i cili ka shkruar një fjalor të madh të greqishtes antike, përfshirë edhe toponimet. Beekes ka punuar gjithashtu si profesor i gjuhësisë krahasuese të Indoeuropianistikës në universitetin e Leidenit.

Fjala Epir nuk ka lidhje me fjalën “Epër” të shqipes, siç fantazojnë amatorët e gjuhësisë, pasi kjo fjalë në greqishte shkruhej υπέρ (yper). Gjithashtu edhe fjala “Epi” që në greqisht ka kuptimin “mbi” (Sipër) shkruhet me E, ndryshe nga fjala Epir që në të tre dialektet kryesore greke shkruhej ose me A (alfa) ose me Ἤ (ita).

Kur shqiptarët zbritën në Epir dhe cila ishte përbërja etnike e Epirit mesjetar?

Për arsye të ndryshme, disa elemente të popullatës shqiptare, që ndoshta fillimisht ishte sedentare (e palëvizshme), filluan më pas, në fund të shekullit 13 dhe në fillim të shekullit 14, të emigronin. Një arsye ishte luftërat e vazhdueshme në rajon, që lindën nga pozicioni i saj strategjik, midis epirotëve, bizantinëve dhe anzhuinëve, serbëve, venecianëve, dhe përfundimisht turqve gjatë tre shekujve të fundit të Mesjetës. Një tjetër ishte shfrytëzimi kolonial i Shqipërisë nga anzhuinët dhe më pas nga venecianët që nxitën zotërit shqiptarë të shpronësonin fshatarësinë e tyre: si pasojë, ata emigruan drejt jugut në Greqi, por edhe në Dalmaci dhe Itali. Hierarkia katolike luajti gjithashtu një rol, duke u përpjekur të konvertonte ortodoksët në ritin latin, dhe duke nxitur kështu disa të emigronin. Një tjetër arsye është roli ushtarak i shqiptarëve në të gjithë ushtritë e gadishullit, që u mundësoi atyre të shpërndaheshin në të gjithë Ballkanin, të merrnin toka nga punëdhënësit e tyre, dhe përfundimisht të sundonin për vete territore që po pushtonin për të tjerët. Një arsye e fundit është Vdekja e Zezë e 1347-ës dhe kriza e përgjithshme demografike në Greqinë e shekullit 14 që u la vend të zbrazët shqiptarëve që ishin më pak të prekur sesa popujt e tjerë, meqë jetonin në vende malore, ndërsa epidemia preku më shumë zonat bregdetare.

Shqiptarët erdhën nga veriu në Epir por edhe nga Thesalia, ku disa fise ishin vendosur në dekadën e parë të shekullit 14, ndoshta të punësuar nga bizantinët në luftërat e tyre kundër Kompanisë Katalanase. Në 1334, tre familjet (fiset) e Malakasajve, Buave, dhe Mesaritajve raportoheshin në Thesali. Është interesante të vëresh që këto tri familje do të ishin më vonë të pranishme në Epir. Në 1337, shqiptarët e Epirit të Ri (Epirus Nova) zaptuan zonën e Beratit dhe u shfaqen për herë të parë në Epir, duke pushtuar kalanë e Skraparit, Tomorrit, dhe Këlcyrës (kjo e fundit njihet me emrin bullgar Klisura). Por mercenarët turq të ushtrisë bizantine i mundën ata, duke i detyruar të tërhiqeshin. Gjatë të njëjtës fushatë, ushtria bizantine nënshtroi gjithashtu shtetin separatist të Epirit, i cili më pas u bë, për një kohë të shkurtër, pjesë e Perandorisë Bizantine. Në 1341, filloi lufta civile bizantine, dhe kësaj here, një dyndje e re shqiptare pushtoi me sukses Pogonianin dhe Livisdën.

Pothuajse njëkohësisht, në 1342, guvernatori bizantin i Thesalisë pushtoi Epirin e jugut, për t’i dhënë fund revoltës së Artës. Me shumë mundësi ai punësoi shqiptarët e Thesalisë, të cilët ishin vendosur në zonën e Fanarit, afër me kufijtë e Epirit, dhe që ishin aleatët e tij. Kjo ishte arsyeja pse u vendosën shqiptarët në veri e në jug të Epirit në dekadat më pas, me qytetin e Janinës ende të lirë nga dominimi i shqiptarëve por të pambrojtur nga sulmet e tyre në të dyja anët.

Meqënëse Kronika e Janinës nuk përmend ndonjë dyndje të shqiptarëve pas vdekjes së krajlit Stefan Dushan, ky emigrim arriti kulmin ndërmjet 1341 dhe 1355, domethënë, gjatë pushtimeve të kësaj të fundit. Por edhe pse serbët i punësuan shqiptarët si mercenarë duke u dhënë atyre tituj, prona dhe privilegje, shpërngulja e shqiptarëve kishte nisur gjysmë shekulli përpara, dhe disa shqiptarë ishin tashmë në Epir para pushtimit serb, ndërsa pushtuesit me shumë gjasa shqiptarë të tjerë vasalë, të përfshirë në ushtritë e tyre pas pushtimit të Arbërisë (Shqipërisë). Proporcioni që kishte secila kategori fatkeqësisht nuk mund të përcaktohet. Rrjedhimisht, shpërnguljet e shqiptarëve nuk janë rrjedhojë e pushtimeve serbe (të paktën në këto shekuj): të dy fenomenet, sigurisht të lidhura midis tyre, janë pasojë e dobësisë greke, në fushat politike, ushtarake dhe demografike, një dobësi që arsyet e brendshme, më së shumti lufta e dytë civile bizantine e 1341-47 dhe Vdekja e Zezë, mund ta shpjegojnë gjerësisht.

Pas vdekjes së Krajl Dushanit në 1355, Nikefori II, i biri i Despotit të fundit të Epirit mori pushtetin në Thesali dhe Epir, dhe luftoi kundër shqiptarëve (arbërve), duke u përpjekur për t’i dëbuar ata nga Epiri. Por u mund dhe u vra prej tyre në 1359 në betejën e Akelousit. Simeoni, trashëgimtari i krajl Dushanit, mori përsëri Thesalinë dhe Epirin. Por qeverisja e Thesalisë ishte një detyrë mjaft e vështirë për të, dhe, siç thotë Kronika e Janinës, ai ua la Epirin shqiptarëve. Në fillimet e viteve 1360, Epiri në fakt u nda mes fiseve shqiptare, fisi i Pjetër Loshës mbajti Artën, dhe fisi i Muriki Bua Shpatës, mbajti Etolo-Akarninë, me Angjelokastron si kryeqytet dhe udhëheqësit e tyre mbajtën titujt bizantinë të Despotëve nga Simeoni. Vetëm qyteti i Janinës qeverisej ende nga grekët. Në veri dhe në perëndim të këtij qyteti, fiset e Malakasajve dhe të Mazarakajve, mbajtën një territor që nuk mund të përcaktohet me saktësi. Pastaj, fisi i Zenebishajve mbajti veri-perëndimin e Janinës, duke përfshirë Dryinopolin, Belan dhe Vagenetian. Janina ishte i vetmi qytet që nuk ra nën sundimin e shqiptarëve.

Përveç Kronikës së Janinës kemi dhe dëshmi të tjera për baninim e Epirit nga shqiptarët jo më herët se shekulli XII.

Historiani i madh çek austro-hungarez, Kostandin J. Jireçek, në veprën e tij "nga Shkodra gjer në Vlorë, nëpër Shqipërinë mesjetare", na thotë se 'për sa i përket aspektit demografik, Dyrrahu (Durrësi) i shekullit të 13-të paraqitet një qytet kozmopolit, me ekzistencën e të paktën gjashtë etnive të ndryshme (shqiptarët, grekët, italianët, bullgarët, serbët dhe gjermanët, dhe kishte më shumë se 30 mijë banorë" (në atë kohë aq kishte edhe Roma). "Pa asnjë dyshim Durrësi ishte një nga vendbanimet më të mëdha të Perandorisë Bizantine", thotë Oliver Shmit, në veprën 'Arbëria Venedike'. Gjuha zyrtare siç dallohet qartë nga aktet noteriale të kohës ishte greqishtja dhe herë-herë latinishtja.

Sipas profesorit me origjinë shqiptare të lindur në Padova të Italisë, Zef (Giuseppe) Valentini, i cili ishte edhe prift, albanolog dhe bizantinist "në shekullin e 11-të emri <albanese> (shqiptar) duket se i ka përkitur vetëm banorëve të prapatokës së Durrësit, e më pas prej këtu të gjithë banorëve nga Vlora në Dokle (Podgoricë).

Doktori i shkencave historike të Kosovës, Gjon Berisha, në veprën e tij "Arbërorët ndërmjet kishës perëndimore dhe asaj lindore, gjatë shekujve XI-XV" na thotë: 'Në dokumentet greke të vitit 1192, me toponimin Dyrrah nuk identifikohej vetëm qyteti i Durrësit, por e gjithë provinca, nga Doklea deri në lumin Vjosa. Ishte koha kur e gjithë Arbëria njihej me emrin Dyrrahium'.

Albanologu më i vlerësuar i kohëve moderne, Robert Elsie, në veprën e tij “Historia e letërsisë shqiptare” (botuar në vitin 1997), shkruan:

"Shqiptarët nga ana e tyre, filluan të zbresin nga tokat malore e të zgjerohen në shekujt e njëmbëdhjetë e të dymbëdhjetë, së pari duke marrë plotësisht në zotërim bregdetin verior e qendror të Shqipërisë, dhe më tej në shekullin e trembëdhjetë duke u shtrirë në jug drejt asaj që tani quhet Shqipëri jugore (Epir) dhe Maqedoni perëndimore. Në mesin e shekullit të katërmbëdhjetë ata migruan madje edhe më në jug brenda Greqisë, në fillim në Epir, Thesali (1320), Akarnani dhe Etoli. Së andejmi ata vazhduan në drejtim të lindjes në Beoti (1350) dhe Atikë, ku më 1382 sundimtarët katalonjas të rajonit u dhanë leje për t'u ngulitur aty e për të punuar tokat, si dhe në drejtim të jugut nëpër gjirin e Korintit brenda në More (Peloponez). Manuel Kantakuzeni i Mistrës (sundoi më 13480-1380) i ftoi kolonët shqiptarë të nguleshin në krahinat pak të populluara të Arkadisë dhe Lakonisë e të shërbenin si mercenarë kundër principatave franke në jug. Më 1402 dhe 1425, edhe venedikasit, sundimtarë të Negropontit të Eubesë (Evisë) i nxitën kolonët shqiptarë të nguleshin në Eubenë e jugut . Deri aty nga mesi i shekullit të pesëmbëdhjetë, që shënon mbarimin e këtij procesi kolonizimi, shqiptarët ishin ngulur në mbi gjysmën e Greqisë."

Në lidhje me Himarën, Giuseppe Schiro, shkrimtar dhe prift katolik në Durrës, në misionin e tij në Himarë në vitin 1772, shkruan që Himara, Dhërmiu dhe Palasa janë të etnisë greke. Autori ishe arbëresh dhe nuk kishte arsye të gënjente apo të mos e kuptonte gjuhën që flitej atje.

Referenca