Kantianizmi

Portreti i Emmanuel Kantit

Kantianizmi, njohur gjithashtu si filozofia Kantiane ose etika Kantiane, i referohet sistemit filozofik të zhvilluar nga filozofi i ndikshëm gjerman Emmanuel Kanti në fund të shekullit të 18-të. Si një nga figurat më të rëndësishme në filozofinë perëndimore, Kanti synonte të pajtonte traditat racionaliste dhe empiriste duke zhvilluar fushën e etikës.

Korniza filozofike e Emmanuel Kantit, e paraqitur kryesisht në veprën e tij kryesore "Kritika e arsyes së pastër", synonte të vendoste kufijtë dhe mundësitë e njohurisë humane. Kanti argumentonte se njohuria nuk është një pasqyrë e objektivitetit të botës reale, por një ndërtesë e mendjes së njeriut në bashkëveprim me perceptimin e tij.

Në fushën e etikës, Kantianizmi theksonte domosdoshmërinë e vlerave morale absolute dhe respektin ndaj vlerave universale të lirisë, detyrës morale dhe vullnetit të lirë të individit. Kjo përqasje etike u shpreh në konceptin e "imperativit kategorik", që u bë thelbësor në sistemin etik të Kantit.

Kantianizmi ka pasur një ndikim të madh në filozofinë dhe etikën moderne, duke shërbyer si një pikë referimi themelore për shumë teoritë filozofike dhe diskutime të mëtejshme. Për më shumë se dy shekuj, mendimi i Kantit ka provokuar debat dhe zbulime intelektuale, duke lënë një trashëgimi të madhe në historinë e filozofisë.

Etika

Sistemi etik i Kantit është deontologjik, çka do të thotë se fokusohet në vlerën thelbësore të veprimeve vetë, në vend që të konsiderojë pasojat e tyre. Kjo e ndan Kantin nga filozofët konsekuencialistë si Jeremy Bentham ose John Stuart Mill, të cilët vënë në prioritet pasojat e veprimeve në përcaktimin e vlerës morale. Ajo bazohet në ideologjinë e tij filozofike dhe konsiderohet si një ndër ndërtesat kryesore të teorive etike moderne.

Kantianizmi, në fushën e etikës, vendos theksin në normat morale absolute dhe vlerat universale të lirisë, detyrës morale dhe vullnetit të lirë të individit. Kanti argumenton se aksioni etik vlen vetëm nëse ndërmerret për shkak të detyrës morale dhe jo për shkak të rezultateve ose interesave personale.

Centralja e etikës Kantiane është "imperativi kategorik", një rregull moral absolut që duhet zbatuar pa marrë parasysh situatat konkrete ose qëllimet individuale. Kanti thekson se individët duhet të veprojnë në përputhje me rregullin e moralitetit të përgjithshëm që ata dëshirojnë të aplikohet në mënyrë të përgjithshme.

Një tjetër koncept i rëndësishëm në etikën Kantiane është "persona si qëllim", që nënkupton se individët duhet të trajtohen si qëllime dhe jo si mjetë për arritjen e qëllimeve të tyre. Kjo kërkon respekt ndaj vlerës së të tjerëve si individë të lirë dhe pavarës.

Për më tepër, etika Kantiane synon të promovojë veprimin e pastër dhe të bazuar në vlera morale, duke u fokusuar në detyrën morale dhe vendosjen e vlerave të përgjithshme mbi interesat e individit. Është një qasje e thjeshtë dhe e rreptë, që kërkon vullnet dhe përgjegjësi për të vepruar sipas rregullave morale pa u bazuar në konsekuencat apo qëllimet e individit.

Etika Kantiane ka qenë një pikë referimi e rëndësishme në diskutimet etike dhe ka lënë ndikim të thellë në teoritë e mëtejshme etike. Kritikat dhe zgjidhjet që ofron kanë ndikuar në zhvillimin e shumë shkollave të tjera etike dhe kanë lënë një trashëgimi të madhe në fushën e filozofisë morale.

Veprat etike të Kantit

1. "Kritika e Arsyes Praktike" (Kritik der praktischen Vernunft): Ky veprim paraqet një analizë të arsyes praktike dhe krijon themelin e etikës së Kantis. Në këtë veprim, ai shpalos kategoritë etike si detyra, liria, moraliteti dhe ligji moral. Kjo veper edhe ërshkruan detyrat morale dhe thelbin e moralitetit.
2. "Themelimi i Metafizikës së Morals" (Grundlegung zur Metaphysik der Sitten): Ky veprim është një traktat i shkurtër që synon të themelojë etikën në një bazë racional. Kantis paraqet konceptin e detyrës morale dhe imperativin kategorik si parime themelore etike.
3. "Metafizika e Morals" (Metaphysik der Sitten): Ky veprim është një trajtati më i gjatë që zbaton konceptet etike të Kantis në mënyrë më të gjerë. Ai përshkruan sistemin e moralitetit në mënyrë të detajuar, duke përfshirë kategoritë e detyrës, vlerën morale dhe rëndësinë e qëllimeve morale.
4. "Religjioni brenda kufijve të vetë-arsyemit" (Die Religion innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft): Në këtë veprim, Kantis trajton lidhjen midis etikës dhe besimit. Ai shqyrton marrëdhënien midis arsyes dhe besimit të moralshëm dhe tregon si besimi mund të përdoret për të forcuar etikën.

Këto vepra janë vlerësuar si kontributet me te madhe te Kantit per etiken.

Epistemologjia Kantiane

Idealizmi transcendental

Kjo është një koncept Kantian që i referohet natyrës së dijes dhe perceptimit të botës. Sipas Kantit, idealizmi transcendental është qëndrimi filozofik sipas të cilit dijet dhe perceptimet tona nuk paraqesin objektin në vetvete, por janë produkti i ndikimit të aftësisë perceptuese të mendjes njerëzore mbi materien e jashtme. Kanti shpalosi këtë koncept në veprën e tij kryesore "Kritika e arsyes së pastër". Idealizmi transcendental i Kantit kundërshtohet me shumë mënyra nga filozofitë e tjera, duke përfshirë realizmin, empirizmin dhe dogmatizmin.

Për të qenë më specifik, në kapitullin e parë të "Kritikës së arsyes së pastër", titulluar Estetika transcendente, Kanti analizon perceptimin e kohës dhe hapësirës si forma të paracaktuara të perceptimit njerëzor. Ai arsyeton se koha dhe hapësira nuk janë vetëm karakteristika të botës së jashtme, por janë struktura a priori të mendjes sonë. Sipas tij, kjo strukturë formon baza për perceptimin e dukurive sensoriale dhe krijon kufizimet e njohjes sonë.

Koncepti i idealizmit transcendental i Kantit është kontrovers për shkak të idesë se njerëzit nuk mund të njohin gjërat ashtu siç janë në vetvete, por vetëm si dukuri që paraqiten në perceptimet e tyre. Kjo është e vështirë për t'u pranuar për shkak të perceptimit tonë të zakonshëm të botës që na rrethon. Për shembull, në jetën tonë të përditshme shohim objekte solide dhe të qëndrueshme që perceptohet si gjëra në vetvete. Por sipas Kantit, këto objekte janë vetëm dukuri sensoriale të perceptuara nga mendja jonë, dhe ne nuk mund të dimë se si janë ato në vetvete jashtë perceptimit tonë.

Kanti argumenton se kjo kufizim në njohjen tonë vjen nga natyra e perceptimit dhe aftësisë së perceptimit të mendjes njerëzore. Ai thotë se perceptimet tona janë të formuara nëpërmjet shpjegimit të intuitiv dhe koncepteve tona të perceptimit, të cilat ne i aplikojmë në perceptimet tona për të formuar kuptimin dhe kuptimin e gjërave. Sidoqoftë, kjo përpunim perceptimi është i kushtëzuar nga karakteristikat e perceptimit tonë dhe ndikimet e perceptimit, duke na detyruar të perceptojmë gjërat sipas kategorive dhe modeve të perceptimit të mendjes sonë.

Ky koncept kontrovers është kundërshtuar nga disa filozofë dhe shkolla të tjera, të cilat besojnë se është e mundur të njohim gjërat në vetvete nëpërmjet perceptimeve tona. Një kritikë e Kantit është se ai e kufizon mundësinë e njohjes objektive dhe të vërtetësisë absolute të gjërave. Megjithatë, për disa, idealizmi transcendental i Kantit ka rëndësi të madhe në thellësimin e kuptimit të perceptimit dhe natyrës së dijes njerëzore.

Interpretimi i dy objekteve

Kanti formulon interpretimin e dy objekteve, që është një mënyrë e interpretimit të filozofisë së tij transcendental idealiste. Ky interpretim i bazohet në ndarjen e perceptimit në dy objekte: objekti i dukshëm dhe objekti i panjohur.

Në këtë interpretim, Kanti argumenton se perceptimi ynë i botës është i kufizuar në perceptimin e dukshëm, në të cilin ne perceptojmë vetëm fenomenet ose dukjet e gjërave. Ne nuk kemi qasje direkte në objektin e panjohur, që është realiteti i vërtetë jashtë dukjes. Ai thekson se perceptimi ynë është i formuar nga format e perceptimit të mendjes sonë, siç janë koha dhe hapësira, dhe këto forma na japin perceptimin e dukshëm të dukjeve.

Kanti argumenton se ky kufizim në njohjen tonë vjen nga natyra e perceptimit dhe aftësisë së perceptimit të mendjes njerëzore. Ne jemi të varur nga perceptimi i dukshëm për të kuptuar botën, dhe ky perceptim është subjektiv dhe i kushtëzuar nga karakteristikat tona perceptuese. Prandaj, nuk mund të kemi njohuri të saktë dhe të përsosur të realitetit objektiv jashtë perceptimit tonë.

Ky interpretim ka qenë objekt kontroversash dhe debatash në historinë e filozofisë. Disa kritikë kanë argumentuar se ky koncept i interpretuar si dy objekte është i vështirë për tu kuptuar dhe aplikuar në mënyrë të saktë. Megjithatë, ky interpretim ka lënë gjurmë të rëndësishme në filozofinë moderne dhe ka ndikuar në zhvillimin e teorive të tjera filozofike.

Vetëdija

Vetëdija është një koncept filozofik i cili lidhet me aftësinë e një individi për të ndërgjegjësuar dhe kuptuar veten si subjekt të ndarë nga objektet e tjera në botë. Në kontekstin e filozofisë, vetëdija për vete është një cilësi e veçantë e qenies së njeriut që i lejon atij të reflektojë mbi veten, të kuptojë perceptimin, mendimet dhe veprimet e veta.

Vetëdija për vete është thelbësore në filozofinë e Immanuel Kantit, i cili argumenton se kjo vetëdije është e nevojshme për të kuptuar natyrën e perceptimit dhe njohurisë njerëzore. Sipas Kanti, vetëdija për vete është e lidhur me aftësinë e mendjes për të vlerësuar dhe përcaktuar normat dhe principet e vetes. Ai vë në dukje se vetëdija për vete është ajo që na jep ndjenjën e lirisë dhe përgjegjësisë personale për veprimet tona.

Nëpërmjet vetëdijes për vete, individët mund të kuptojnë dhe të vlerësojnë identitetin e tyre, vlerat, qëllimet dhe qasjet e tyre ndaj botës. Ky koncept ka rëndësi të veçantë edhe në kontekstin e etikës Kantiane. Kanti argumenton se vetëdija për vete dhe aftësia për të vlerësuar veprimet tona në përputhje me ligjin moral janë thelbësore për të zhvilluar etikën dhe për të vepruar në mënyrë të drejtë dhe morale.

Në përputhje me Kantien, vetëdija për vete është cilësi e veçantë njerëzore që na bën të ndjehemi të ndryshueshëm nga objektet e tjera dhe të ndjehemi të vetëdijshëm për praninë dhe rolin tonë në botë. Ajo na lejon të kuptojmë se ne nuk jemi thjesht objekte të perceptimit, por subjekte me vetëdije të ndara dhe qëllime të veta.

Kushtet per vetedijen

Kushti i parë i vetëdijes për vete sipas Kantis është aftësia për të dalluar mendimet dhe ndjenjat e veta nga bota e jashtme dhe për të kuptuar qëndrueshmërinë e subjektit ndaj objekteve.

Kushti i dytë është që vetëdija për vete kërkon që unë të përfaqësoj një botë objektive të dallueshme nga përfaqësimet subjektive – pra, të dallueshme nga mendimet dhe ndjenjat e mia rreth asaj bote objektive. Kanti përdor këtë lidhje midis vetëdijes për vete dhe objektivitetit për të vendosur kategoritë në argumentin e tij.

Që të jem vetëdij, nuk mund të jem i përfshirë në përmbajtjen e perceptimeve të mia, por duhet të dallohem nga pjesa tjetër e botës. Por nëse vetëdija për vete është arritje e mendjes, atëherë si arrin mendja këtë ndjenjë se ka një dallim mes unës që perceptoj dhe përmbajtjes së perceptimeve të saj? Sipas Kantis, mendja arrin këtë ndjenjë duke dalluar përfaqësimet që përbëjnë një pjesë të nevojshme dhe përfaqësimet që nuk janë të nevojshëm të lidhura, por janë thjesht të lidhura në mënyrë të rastësishme. Mendojmë për shembullin e Kantis për perceptimin e një shtëpie (B162):

Imajino një shtëpi që është shumë e madhe për të qenë e përfshirë në fushën vizuale nga pikëpamja juaj pranë derës së saj. Tani imagjino që po ecësh rreth shtëpisë, duke perceptuar sukcesivisht secilën prej anëve të saj. Më në fund e perceptoni tërësisht shtëpinë, por jo në të njëjtën kohë, dhe gjykojë që secili prej përfaqësimeve tuaja të anëve të shtëpisë duhet të lidhen së bashku (si anët e një shtëpie) dhe se çdokush që e mohon këtë do të ishte gabim. Por tani imagjino që ti je rritur në këtë shtëpi dhe lidh një ndjenjë nostalgjie me të. Nuk do të gjykosh që përfaqësimet e kësaj shtëpie janë lidhur domosdoshmërisht me ndjenjën e nostalgjisë.

Pra, nuk do të mendosh që të tjerët që shohin shtëpinë për herë të parë do të ishin gabim nëse mohojnë se ajo është e lidhur me nostalgjinë, sepse ti e njeh që kjo shtëpi është e lidhur me nostalgjinë për ty, por jo domosdoshmërisht për të gjithë. Megjithatë, ti dallon këtë lidhje thjesht subjektive nga lidhja objektive midis anëve të shtëpisë, e cila është objektive sepse anët e shtëpisë ndërlidhen domosdoshmërisht "në objekt", sepse kjo lidhje vlen për të gjithë universalisht dhe sepse është e mundur të gaboheni rreth saj. Pika këtu nuk është që ne duhet të identifikojmë me sukses cilat përfaqësime duhet të lidhen domosdoshmërisht bashkë dhe cilat janë thjesht të lidhura në mënyrë të rastësishme, por më tepër që për të qenë vetëdij duhet të bëjmë të paktën këtë dallim të përgjithshëm midis lidhjeve objektive dhe thjesht subjektive të përfaqësimeve.

Në këtë pikë (për të paktën teksti i edicionit të dytë) Kanti prezanton pretendimin kyç se gjykimi është ai që na lejon të dalloni lidhjet objektive të përfaqësimeve që lidhen domosdoshmërisht bashkë nga asociacionet vetëm subjektive dhe të rastësishme: "[A] gjykimi nuk është asgjë tjetër veçse shumë."

Filozofia politike

Filozofia politike e Immanuel Kantit, siç është shprehur në esenë e tij Paqe e përjetshme (Zum ewigen Frieden), është një përpjekje për të ndërtuar një vizion ideal të organizimit politik ndërkombëtar. Në këtë ese, Kanti analizon idetë për një paqe të vërtetë dhe përgjithmonë mes shteteve.

Kanti propozon tre kushte kryesore që duhet të përmbushen për të arritur një paqe të qëndrueshme në arenën ndërkombëtare:

• Ligji i republikave: Kanti besonte se shtetet duhet të jenë organizuar në formën e republikave, ku qeverisja është e bazuar në vullnetin e përgjithshëm të popullit. Republikat kanë tendencë të jenë më të drejta dhe më të qëndrueshme se monarkitë dhe të jenë më pak të gatshme për luftë. Immanuel Kanti ishte republikan (ne kuptimin klasike) dhe mbështetës i organizimit politik në formën e republikave. Në shkrimet e tij politike, ai propozonte qeverisjen e bazuar në vullnetin e përgjithshëm të popullit, duke i dhënë rëndësi të veçantë pjesëmarrjes aktive të qytetarëve në procesin politik. Kanti besonte se republikat ishin më të drejta dhe më të qëndrueshme se monarkitë, duke i parë ato si formën e përshtatshme të organizimit politik. Ai konsideronte se republikat ishin më të përshtatshme për të promovuar lirinë dhe drejtësinë, dhe më pak të prirura për konflikte dhe luftëra. Ideja e ligjit të republikave ishte një nga pikat kryesore të filozofisë politike të Kantit.
• Bashkëpunimi i shteteve: Kanti promovon idenë e bashkëpunimit dhe ndihmës së shteteve në përputhje me interesin e përgjithshëm të paqes. Ai thekson rëndësinë e njohjes së pavarësisë së shteteve, respektimin e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare, si dhe zgjidhjen e mosmarrëveshjeve përmes negociatave dhe jo përmes luftës.
• Kushti i federatës së paqes: Kanti propozon krijimin e një "federate të paqes" midis shteteve, një organizatë ndërkombëtare që ka për qëllim të mbrojë paqen, drejtësinë dhe të drejtat e njeriut. Ky organizëm do të siguronte vendosjen e konflikteve përmes negociatave dhe zgjidhjen e mosmarrëveshjeve në mënyrë paqësore.

Filozofia politike e Kantit, siç shpresohet në esenë e tij "Paqe e përjetshme", thekson rëndësinë e ligjit, drejtësisë dhe bashkëpunimit për të ndërtuar një rend ndërkombëtar paqësor dhe të qëndrueshëm. Ai besonte në përpjekjet e përbashkëta të shteteve për të ndërtuar një botë paqeje dhe të respektojnë të drejtat e njeriut.

Ndikimi i Kantit

Filozofët që janë ndikuar nga Kanti nënkuptojnë:

1. Johann Gottlieb Fichte: Fichte ishte një nga filozofët kryesorë të idealizmit gjerman dhe u ndikua thellësisht nga filozofia e Kantit. Ai zhvilloi teorinë e subjektit transendental, duke vënë theksin në vetëdijen aktive dhe autonomine e vetëdijes.
2. Georg Vilhelm Fridrih Hegel: Hegel u ndikua nga Kanti dhe e zhvilloi më tej filozofinë idealiste. Ai u përqendrua në zhvillimin e vetëdijes historike dhe ideja e progresit të vetëdijes. Hegeli e konsideronte veten si zhvillimin e vazhdueshëm të mendimit Kantian.
3. Arthur Schopenhauer: Schopenhaueri, filozofi gjerman i njohur për pesimizmin e tij, u ndikua thellësisht nga Kanti. Ai mori elemente nga konceptet Kantiane të fenomenit dhe numenit dhe i zhvilloi ato nëpërmjet filozofisë së vullnetit. Arthur Schopenhauer kishte disa kritika ndaj Kanti dhe filozofisë së tij. Kritikat kryesore të Schopenhauer ndaj Kantit ishin se ai e konsideronte teorinë e fenomenit dhe numenit të Kantit si kontradiktore dhe të pafuqishme për të dhënë një përmbledhje të vërtetë të realitetit. Schopenhauer argumentonte se përqendrimi i Kantit te perceptimi i jashtëm dhe kufizimi i perceptimit tonë në fenomene të dukshme nuk mund të japë kuptim të vërtetë për natyrën e vërtetë të botës. Schopenhauer gjithashtu kritikonte etikën Kantiane të detyrës dhe morali të bazuar në rregulla universale. Ai e shihte këtë moral si të privuar nga ndjenjat dhe të perfeksionuar ndaj vullnetit individual dhe dëshirave. Schopenhauer theksonte rëndësinë e vullnetit për fuqi dhe dëshirën për të arritur qëllimet individuale, duke u kundërshtuar kështu moralit universal të detyrës të Kantit.
4. Fridrih Niçe: Niçe ishte një kritik i ashpër i Kantit, por gjithashtu e ndikoi filozofinë e tij. Ai e kundërshtoi moralin Kantian të detyrës dhe vlerësoi krijimtarinë individuale dhe vullnetin për fuqi dhe shpërblim.
5. Martin Heidegger: Heideggeri u ndikua nga Kanti në mënyrë të veçantë në shqyrtimin e pyetjes së ekzistencës dhe lidhjes së vetëdijes me botën. Ai vlerësoi konceptet Kantiane të kohës dhe hapësirës si mjet për të kuptuar përvojën e njeriut në botë.
6. Karl Marksi: Marx ndikua nga filozofia e Kantit në mënyrë të ndryshme. Ai e kritikoi aspektin idealist të filozofisë së Kantit, por gjithashtu mori prej tij koncepte si autonomia e individit dhe kërkesa për kritikën e marrëdhënieve shoqërore.
7. John Rawls: John Rawls, në veprën e tij të njohur "Theory of Justice" (Teoria e Drejtësisë), përdor koncepte dhe ide të përmendura nga Kanti, siç janë autonomia, drejtësia dhe respekti ndaj personave. Rawls zhvillon një teori etike bazuar në drejtësinë dhe përkushtohet ndaj ideve Kantiane të rregullave universale dhe të respektit për personin. Ai promovon idenë e "mbulesa e ignjorances" për të vlerësuar drejtësinë dhe e trajton personin si një qenie autonome me vlerë inherente.
8. Michel Foucault: Michel Foucault, nëpërmjet punës së tij në fushën e historisë së ideve dhe analizës së pushtetit, ka eksploruar ndikimin e Kanti në mendimin filozofik dhe politik. Foucault e vlerëson kontributin e Kantit në themelimin e ndërgjegjes moderne dhe në kritikën e pushtetit të institucionalizuar. Ai ka shqyrtuar edhe sfidat dhe kufizimet e filozofisë Kantiane në lidhje me përvojën njerëzore dhe praktikat sociale.

Shiko gjithashtu

• Përfaqësimi adaptiv
• Empirizmi Kantian
• NeoKantianizmi
• Arthur Schopenhauer
• Kritika e Schopenhauer-it për filozofinë Kantiane