Katedralja e Krishtit shpëtimtar
Kisha ose Katedralja i Krishtit Shpëtimtar (serbisht: Саборни храм Христа Спаса у Приштини Saborni hram Hrista Spasa u Prištini, apo "Katedralja Tempulli i Krishtit Shpëtimtar në Prishtinë") është një kishë e krishterë ortodokse sërbe e papërfunduar, e cila filloi ndërtimin në 1992. Ndërtimi, i cili duhej të përfundonte në vitin 1999 në kampusin e Universitetit të paraluftës në Prishtinë, u ndërpre për shkak të luftës në Kosovë.
Katedralja Tempulli i Krishtit Shpëtimtar është një ndërtesë me një kube të vetme me planin tokësor në formën e një kryqi të gdhendur dhe një trekëndëshi. Përcaktimi i tij tipologjik, një ndërtesë e tipit qendror, ishte e njohur tashmë në periudhën më të hershme të mesjetës, veçanërisht gjatë epokës bizantine. Autori i projektit është Spasoje Kruniq. Themelet e kishës së Krishtit shpëtimtar, që nga kohërat e mbretit të shenjtë Llazar, u përdorën për ndërtimin e Xhamisë Pirinez në Prishtinë.
Histori[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Kisha e vjetër ortodokse serbe e Krishtit, Shpëtimtarit është ndërtuar në shekullin XIV në pjesën e vjetër të qytetit të Prishtinës.
Në shekujt XIII dhe XIV mbretërit serbë ngritën 12 kisha dhe manastire të tjera ortodokse në Prishtinë ku ekzistonte edhe një gjykatë mbretërore e përdorur nga monarkët serbë. Me ardhjen e okupimit osman kisha e Krishtit Shpëtimtari u rrëzua (si dhe faltoret e tjera të krishtera) dhe materiali i saj u përdor për ndërtimin e Xhamisë Pirinez (një nga xhamitë kryesore të Prishtinës sot). Vetëm në shekullin e 19-të serbët u lejuan të ndërtojnë kishën e tyre të parë në Prishtinë pas katër shekujsh. Kjo ishte një kishë e vogël e Shën Kollit. Megjithatë me rritjen e popullsisë serbe të Prishtinës, serbët vendosën të ndërtojnë një kishë të re pas Luftës së Dytë Botërore. Autoritetet komuniste refuzuan me forcë të japin lejen e tyre dhe madje konfiskuan të gjithë pronat e kishës në qytet. Vetëm pas vitit 1989 u mor përfundimisht parcela e tokës dhe leja e ndërtimit të autoriteteve. Ndërtimi i kishës filloi në vitin 1993. sipas projektit të Prof. Spasoje Kruniq dhe Prof. Ljubisa Foliq. Kryqi i artë u vendos në majë të kubeve në 1999, kur ndërtesa duhej të ndalohej për shkak të kryengritjes së U KK-së në Provincë dhe bombardimeve të NATO-s të Serbisë. Kisha mbeti e papërfunduar dhe pas tre vjetësh mbrojtje të vazhdueshme të KFOR-it tani mbetet e rrethuar vetëm me tela me gjemba. Ekstremistët shqiptarë të Kosovës ndezën zjarr në kishë në 13 korrik 1999 dhe disa javë më vonë një shpërthim tronditi ndërtesën. Teli me gjemba rrethon ende kishën e vetmuar.
Statusi autonom i Kosovës në Federatën Jugosllave u hoq nga Presidenti i Serbisë, Sllobodan Millosheviq, në 1989, dhe kontrolli i drejtpërdrejtë u vendos nga Beogradi. Qyteti i Prishtinës, nën kontrollin e Beogradit, mori një ngastër të vogël toke që i përkiste Universitetit të Prishtinës dhe ia dhuroi Kishës Ortodokse Serbe (KOS). Kisha Ortodokse Serbe planifikoi një katedrale tempull ortodoks në tokën universitare në qendër të qytetit, dhe ndërtimet filluan në 1992 si pjesë e politikës së nacionalizmit serb. Themelet e tij u vendosën në kampusin e Universitetit të Prishtinës në një kohë kur studentët dhe profesorët shqiptarë u dëbuan nga ndërtesat e universiteteve dhe një fushatë e gjerë e Serbizimit po zhvillohej në Kosovë. Puna në ndërtesë u ndal për shkak të shkurtimeve të fondeve dhe filloi në mars 1995. Struktura e jashtme ishte përfunduar në 1998, por mjedisi i përkeqësuar i sigurisë në Kosovë çoi në pezullimin e ndërtimeve. Ndërtimi i ndërtesës nuk u mirëprit nga popullata kryesisht myslimane e Kosmetit.
Pas luftës dhe ndërhyrjes ushtarake ndërkombëtare në 1999, Kosmet u bë një protektorat nën administrimin e Kombeve të Bashkuara (UNMIK) dhe nuk arriti të përpiqet të shkatërrojë ndërtesën me eksploziv që i bëri shumë pak dëm strukturës. Shqiptarët e Kosovës dhe Metohisë, të cilët e panë ndërtesën si një simbol të sundimit të Millosheviqit, e vandalizuan atë pas luftës. Administrata e UNMIK-ut është e shqetësuar që Kisha Ortodokse mund të bëhet një objektiv për shkak të dhunës hakmarrëse, dhe ndërtesa është vendosur nën mbrojtje së bashku me kishat e tjera ortodokse në Kosmet. Në vitin 2003, ndërtesa u bë pjesë e diskutimeve publike për të ardhmen e saj.
Qyteti i Prishtinës, me një popullsi me shumicë shqiptare, u bë pjesë e institucioneve të sapokrijuara të qeverisë së përkohshme të Kosmetit dhe propozoi katër qëllime për ndërtesën: të ruajtura ashtu siç është, shkatërrohet, u shndërrua në një muze dhe u përdor për disa qëllime të tjera. Qyteti i kontrolluar nga Shqipëria i Prishtinës ishte hapur armiqësor ndaj ndërtesës. Me qendër në Graçanicë, Kisha Ortodokse Serbe ka thënë se kundërshton propozimet që i shohin ato si një sulm në një vend fetar dhe një përpjekje për të hequr praninë serbe nga Prishtina. Kisha Ortodokse Serbe ka përpiluar dokumente pronësie që vërtetojnë pronësinë e disa lokacioneve në Prishtinë, siç janë parlamenti i Kosovës, akomodimi i Universitetit të Prishtinës dhe biblioteka e tij. Për të kundërshtuar planet e qytetit, propozimi i KOS-it ishte që ato ndërtesa të kthehen në muze. UNMIK përfundimisht rrëzoi vendimet e Prishtinës në qëllimet e saj.
Gjatë trazirave të shqiptarëve të Kosovës kundër serbëve të vitit 2004, të cilat rezultuan në shkatërrimin ose dëmtimin e 35 monumenteve fetare, pothuajse të gjitha kishave ortodokse, ndërtesa në Prishtinë nuk u dëmtua. Midis 2005 dhe 2007, bashkësia ndërkombëtare kërkoi një zgjidhje politike për statusin e Kosmetit dhe krijoi planin e Ahtisaari, i cili përcaktonte pavarësinë e mbikëqyrur dhe një dispozitë për mbrojtjen e pronës së KOS-it. Në lidhje me ndërtimin e katedrales, çështja u interpretua përmes të drejtave të pronësisë mbi pronësinë e tokës dhe identifikimin e pronarit. Plani i Ahtisaarit u bë nga qeveria e Kosovës përmes Ministrisë së saj të Kulturës, e cila është përgjegjëse për mbrojtjen e pronës së Kishës Ortodokse Serbe, dhe një marrëveshje që kisha serbe nuk e njohu. Për të prishur ngërçin, përfaqësuesi special i Bashkimit Evropian në Kosmet ka zgjedhur një ndërmjetës asnjanës, Ambasadorin Moschopoulos të Zyrës Ndërlidhëse Greke, për të diskutuar çështje midis qeverisë dhe kishës. Pasi u krijua mekanizmi i komunikimit, u bënë përpjekje për të zgjidhur pronësinë e ndërtesës.
Pas shpalljes së njëanshme të pavarësisë së Kosovës, komunikimi midis qeverisë dhe Kishës Ortodokse Serbe nuk ekzistonte. Gjatë vitit 2009, Ministria e Kulturës e Kosovës kontaktoi Zyrën Civile Ndërkombëtare, e cila përmes Përfaqësuesit Special të BE-së kontaktoi SOC dhe organizatat neutrale ndërkombëtare të ndërmjetësuara midis dy palëve për të arritur një zgjidhje. SPC lëshoi dokumente pronësie që tregon zhvendosjen e sitit gjatë mesit të viteve 1990 dhe lejoi ndërtimin e ardhshëm në kantierin e ndërtimit. Deri në vitin 2011, debati publik dhe kufizimet administrative mbi ndërtesën kishin pushuar dhe KOS kishte kushtuar përpjekjet e saj për mbledhjen e parave për rinovimin dhe ndërtimin e ardhshëm të ndërtesës. Në vitin 2015, ndërtimi nuk ka vazhduar ende, dhe çështje të tjera administrative dhe juridike janë lindur, ndërsa ndërtesa është vandalizuar.
