Kisha Anglikane
Kisha Anglikane (ang. Church of England) është emërtim për kishën shtetërore të krishterë të Anglisë, "kisha amë" e Bashkësisë Anglikane dhe në mbarë botën dhe më e vjetra ndër dyzet kishat e pavarura kombëtare. Kisha Anglikane lindi si rrjedhojë e ndarjes së saj nga Kisha katolike romake në qindvjeçarin e XVI nën mbretërimin e Henrit të VIII. Doktrina e Kishës Anglikane bazohet në 39 nenet e fesë.
Kisha e Anglisë ka rreth 25.000.000 besimtarë dhe është kisha më e madhe anglikane.
Kryesisht këto kisha shtrihen në territorin e ish-perandorisë Britanike dhe paria (peshkopët) e këtyre kishave mblidhet çdo dhjetë vjet në tubimin e quajtur Konferenca Lambeth.
Më 11 nëntor 1992 Kisha Anglikane u ka dhënë grave të drejtën për tu bërë priftëresha.
Përmbajtja
Historia[redakto | redakto tekstin burimor]
REFORMACIONI NË ANGLI
Doktrina protestante erdhi për herë të parë në Angli nëpërmjet fretërve agostinianë (urdhri i Luterit) në Kembrixh, ndër të cilët më i njohuri ishte Koverdejl (përkthyes i Biblës). Bilni dhe Latimeri mblidheshin në pijetoren «Kali i bardhë« për të diskutuar teologjinë gjermane, më 1520. Kur grupi u nda më 1525, këta radikalë u zhvendosën ngadalë në Gjermani, ose në Zvicër, për të studiuar, ose për të hartuar planet për Reformacionin në Angli. Anglezët e tjerë me mendimin e ngjashëm në Evropë gjatë mbretërimit të Henrikut VIII ishin: Barnsi (i djegur më 1540), Tindejli (përktheu Besëlidhjen e Re në anglisht në Vorms më 1525-6, i djegur në Bruksel më 1536), Koverdejli (përktheu Biblën në anglisht më 1535 në Zyrih). Lëvizja e re pas pak gjeti dishepuj ndër laikët, posaçërisht tregtarët, por edhe ndër lolardët e mëparshëm në krahinën e Londonit dhe në krahinën juglindore. Faktori i rëndësishëm në përhapjen e këtyre ideve ishte Dhiata e Re e përkthyer nga Tindejli. Egzemplarë u futën si kontrabandë me mijëra falë tregtarëve englezë dhe gjermanë që banonin në Londër dhe në Antverp: ata jo vetëm që përkrahën financiarisht veprimtarinë e Tindejlit dhe përkthyesve të tjerë, por futën kontrabandë edhe veprat e Luterit.
SFONDI POLITIK: Reformacioni në Angli ishte në thelb revolucion politik, përfundimet e të cilit i kundërshtoi egërsisht Henriku VIII. Ai ishte në shumë mënyra sundimtar tipik i Rilindjes – dinak, i egër dhe me dëshirë të fort për fuqi dhe pasuri. Ai mbeti katolik në doktrinë gjithë jetën dhe gjatë sundimit të tij shumë protestantë vdiqën për fenë e tyre. Henriku ishte kundërshtar i njohur i Luterit dhe më 1521 kishte shkruar një traktat në të cilin ai mbronte fenë katolike, dhë në të cilin Luteri i ishte përgjigjur. Për këtë «veprim fisnik», papë Leoni X e kishte emëruar «Mbrojtës të fesë» (Fidei Defensor). Luterin madje e kishte quajtur «shlligë helmuese dhe ujk nga ferri». Sipas traditës, Anglia kurrë nuk kishte qenë anti-papnore: ishte gjithnjë shumë konservative, me një të tretën e tokave në duart e kishës. Mbreti nuk mund të sundonte me efikasitet po të mos përdorte pushtetin e papës për ta kontrolluar klerin. Pak para reformacionit, Kardinal Uolsi, bashkonte një pozitë të lartë pas tjetrës me atë të pozitës së tij kishtare dhe me pushtetin papnor. Më 1518-29 ai e sundoi Anglinë si përfaqësues i mbretit dhe njëkohësisht edhe i papës. Mungesa e popullaritetit të tij, sidomos në lidhje me taksat, shkaktoi shumë antiklerikalizëm. Lirimi nga pushteti i papës u bë synim i shumëkujt në Angli.
Henriku ishte martuar me Katarinën e Aragonit, princeshë spanjolle, për të forcuar një aleancë politike me Spanjën, të cilën e kishte përfunduar i ati, Henriku VII më 1503. Katarina ishte vejusha e vëllait më të madh të Henrikut, Arturit, megjithëse të dy kishin qenë shumë të rinj në kohën e martesës. Sipas librit të Levitikut (Kodit Priftëror), në qoftë se burri martohet me gruan e të vëllait, martesa nuk quhet dhe qifti do të mbetet pa fëmijë. Prandaj Henriku u desh të fitonte një përjashtim papnor për t'u martuar me Katarinën. Me këtë qëllim, papa Juli II kishte nxjerrë një bulë përjashtimi. Me kalimin e kohës, Katarina i kishte lindur Henrikut 6 fëmijë, megjithëse vetëm njëri prej tyre, princesha Mari, kishte mbijetuar. Pasi të dy ishin në moshë (Henriku ishte 37 vjeçar, kurse Katarina 42), Henriku shqetësohej gjithnjë e më shumë, sepse nuk kishte asnjë princ trashëgimtar. Ai filloi të dyshonte (sepse kjo i ndreqte punë) për vlerësinë e martesës së tij. Tani dyshohej për të drejtën e papës që t'i bënte këtë përjashtim, sepse Levitiku ishte ligj i Zotit. Tani deshi ta detyronte papën, Klementin VII, që ta pranonte se përjashtimi i nxjerrë nga një prej paraardhësve të tij, ishte i pavlerë. Kjo do të thoshte se martesa e Henrikut kurrë nuk ishte e vlefshme dhe se ajo duhej të zgjidhej. Në polemikën rreth ndarjes, Henriku dhe papa citonin të dy rreshta të ndryshme nga Bibla për t'i përkrahur mendimet e tyre: Henriku citonte nga Levitiku 20,21, kurse papa nga Ligji i përtërirë 25,5 (rreth ligjit të leviratit). Kranmeri, siç do të shohim, zgjodhi interpretimin e Henrikut dhe kështu ia siguroi vetes një karrierë të suksesshme. Por Uolsi kishte përfunduar ndërkohë një aliancë midis Anglisë dhe Francës kundër perandorit, Karlit V, i cili ishte rastësisht nipi i Katarinës së Aragonit! Përveç kësaj, më 1527 trupat perandorake që luftonin në Itali kishin plaçkitur Romën dhe papa gjendej në mëshirën e perandorit. Kështu kishte shumë pak mundësi që Karli V do t'i lejonte papës t'ia bënte këtë përjashtim Henrikut VIII. Kjo e vuri Uolsin në një pozitë të pavolitshme, sepse ai nuk ishte vetëm kryetar i shtetit, por gjithashtu kardinal dhe përfaqësues i papës. S’kishte mundësi që të bëhej bashkëfajtor në ndonjë zgjidhje divorci që nuk e kishte prejardhjen në Romë. Katarina i bëri thirrje drejtpërdrejt papës. Kërkohej që Uolsi të jepte dorëheqjen dhe Henriku e zëvendësoi si kryetar i shtetit. Ndërkohë u emërua një këshill dijetarësh për të shqyrtuar aspektet ligjore të martesës. Pas një shqytimi trevjeçar, ata e parashtruan zgjidhjen: ata propozuan një teori të re për monarkinë – monarkinë perandorake të bazuar në konceptin që pranohej në perandorinë bizantine, ku perandori ishte, gjith- ashtu, kryetar i kishës dhe ku sëkishte papë (kishën e përfaqësonte këshilli kishtar). Akti i Apelimit (1533) shpalli që Anglia ishte që sot e tutje perandori! Një aliancë e mundshme me kishën ortodokse ishte shkaku i ftohtësisë ndaj propozimeve të reformatorëve gjermanë. Kranmeri (kryepeshkopi i Kanterberit) shpalli divorcin, prandaj tani Henriku ishte i lirë të martohej me Anën e Bolinit, e cila ishte simpatizuese e luteranëve. Vitin e mëpasshëm, Henriku përforcoi mospranimin e pushtetit të papës me nxjerrjen e një dekretligji (Akti i Supremacisë), duke shpallur veten kryetar suprem i kishës anglikane. Por kjo nuk do të thoshte se ai iu bankangjit revolucionit protestant që ndërkohë ishte zgjeruar në Evropë (brenda 15 vitesh). Në të vërtetë, ai e urrente «herezinë» protestante dhe donte ta mbante kishën angleze katolike. Por kjo nuk i pëlqeu shumicës së shtetasve të tij: as katolikëve e as protestantëve. Peshkopit të Roçesterit, Fisher, dhe Toma Morit iu prenë kokën, sepse ata nuk pranuan t'i nënshtroheshin supremacisë mbretërore. Toma Kromueli u ngarkua me kontrollin e kishave në tërë mbretërinë. Pasi anuluan pushtetin e papës dhe ia nënshtruan klerin këtij ligji të ri, Henriku VIII dhe Toma Kromueli tani filluan t'i mbyllnin manastiret. Ky veprim kishte për pasojë probleme shoqërore sepse të varfrit vareshin nga manastirët.
Personazhe të shquar në përkrahjen e reformës ishin Ana e Bolinit dhe Toma Kromueli, por, siç duket, të dy e bënin këtë për arsye politike dhe kulturore: ata mendonin se ky veprim ishte gjë e mirë dhe e ndritur. Ana e Bolinit ishte intelektuale dhe simpatizuese e luteranizmit. Ajo bëri që Besëlidhjet e Reja t'i fusnin kontrabandë në pallatin e saj në Angli nga Franca në dengje mëndafshesh. Për herë të parë kishte ndikim luteran në oborr. Siç duket ajo rilindi shpirtërisht dhe kështu u kthye në fenë biblike vetëm pak para ekzekutimit të saj.
Toma Kromueli ishte personazhi tjetër në oborr që ishte simpatizues i luteranizmit. Por cilësia e besimit të tij u zbulua vetëm me vonë kur, duke pasur frikë nga prerja e kokës, komplotoi kundër Anës së Bolinit dhe bëri që Anën ta paditnin për tradhti martësore me mbarë oborrin! Për këtë asaj ia prenë kokën. Pas martesës së dytë (nëse nuk llogaritet martesa me Katarinën e Aragonit!) të Henrikut me Gjejn Simorin, e cila vdiq pak pas lindjes së princit trashëgimtar, Toma Kromueli sajoi një martesë të tretë me Anën e Kleverit, motrën e princit luteran të moderuar. Pas pak edhe ai u dënua dhe iu pre koka, sepse shkoi shumë larg me përhapjen e mendimeve luterane të Kromuelit, gjë të cilën e bënte pas shpinës së Henrikut. Së pari ai kishte përkrahur vendosjen e Biblës angleze në çdo kishë. Gjithashtu ishte përpjekur të përkufizonte disa pika të fesë luterane. Kërkoi t'i bindte peshkopët të pajtoheshen rreth një kredoje për kishën e re anglikane. Por, sipas mendimit të Henrikut, ai po e tepronte. Henriku ishte konservator dhe nuk donte asnjë ndryshim doktrinar. Më 1540 Toma Kromueli kishte rënë në bela, sepse e përparonte reformacionin prapa shpinës së Henrikut. Atij iu pre koka, sepse Henriku kishte ardhur në përfundimin se Kromueli ishte «protestant i rrezikshëm». Katarina Parr, gruaja e tij i fundit, e shndërroi rezidencën e mbretëreshës në qendër të reformës fetare brenda oborrit dhe kështu u hapi rrugën reformave të tjera në mbretërinë e Eduardit VI. Toma Kranmeri (1486-1556) ishte gjithashtu personazh me rëndësi në reformacionin anglez. Henriku e kishte dërguar Kranmerin në Evropë për të shqyrtuar zgjidhjet e mundshme për dilemën e vet. Ai u emërua ambasador në oborrin e perandorit Karli V. Në kohën sa ishte në Nyrnberg, Kranmeri u martua me bijën e një teologu luteran. Ai u emërua më vonë kryepeshkop i Kanterberit, sepse Ana e Bolinit e kishte rekomenduar. Ai ishte thelbësisht dijetar i qetë dhe i kushtoi vetëm një të katërtën e kohës së tij kryepeshkopatës.
Për shkak të qetësisë dhe besnikërisë së tij, ai arriti të mbijetonte të përpjeta e të tatapjeta të mbretërimit të Henrikut. Më 1539 Akti shtypës i gjashtë Neneve kërkoi t'i jepte të drejtë fesë katolike të mbretit duke dekretuar ndëshkime të egra për mohimin e transsubstantiacionit, meshave private, rrëfimit privat dhe beqarisë së klerit. Peshkopët që ishin simpatizues me reformaconin, u shkarkuan nga pozitat. Madje edhe më 1543 Kranmeri pranonte doktrinën e transsubstantiacionit, kurse Lutjesorja e vitit 1549 që ai redaktoi, përmbante lutjet drejtuar Zonjës së shenjtë, si dhe lutjet për të vdekurit! Pothuajse i vetmi kontribut i tij ndaj protestantizmit para vdekjes së Henrikut ishte shkri- mi i parathënies së Biblës, që u lejua të lexohej vetëm nga kleri, bujarët, fisnikët dhe tregtarët. Pas arrestimit të tij në kohën e mbretëreshës Maria, ai mohoi hapur fenë protestante, por pak para ekzekutimit të tij, e mori mbrapsht mohimin.
Eduardi VI Më 1547 Henriku vdiq, dhe më në fund fraksioni reformues kishte liri të plotë për t'i zbatuar reformat. Vëllai i Jejn Simorit, xhaxhai i Eduardit, u emërua regjent dhe kujdestar i mbretit që atëherë ishte ende i mitur. Pas pak mori edhe titullin e dukës së Sumersetit. Ai donte që Reformacioni të përparonte edhe më. Si pasojë ai shfuqizoi Aktin e gjashtë Neneve. shtatoret u larguan nga kishat, traktatet u shtypën, lejohej kungimi me dy elemente dhe beqaria e klerit u anulua. Më 1549 u botua Lutjesorja që i pasyronte pjesërisht këto reforma. Libri ndiqte parimin luteran që zakonet duhen ndryshuar vetëm atje ku kërkohet nga Bibla. Mesha latine u anulua dhe liturgjia e re, e modeluar në parimet luterane, hyri në fuqi. Laikët u bënë pjesëmarrës aktivë në liturgji. Ndikimi i Bucerit ishte i qartë. U mohua ideja e flijimit të vazh- dueshëm. U mbajtën disa liturgji nga Mesjeta.
Tani shtrohej pyetja: a ishte realist parimi luteran i kompromisit. Madje edhe më 1548 mendimi i Kranmerit ishte ende në zhvillim e sipër: dalëngadalë po bindej nga mendimet e reformatorëve zviceranë, falë ndikimit të reformatorëve të tjerë që banonin në Angli, si Ridliu (anglez), Buceri (gjerman), Pjetër Martiri Vermigliu (italian) dhe Jan Laski (polak). Buceri ishte komprometues, kurse Martiri dhe Laski ishin partizanët e Cvinglit. Buceri ishte profesor i teologjisë në universitetin e Kembrixhit, kurse Martiri profesor në Oksford. Botimet e ndryshme të Lutjesores janë dëshmitarë për zhvillimin e mendimit të reformatorëve anglezë.
Pastaj erdhi në fuqi Gjon Dudli, që u bë duka i Northumberlandit. Nën mbikëqyrjen e tij, reformacioni përparoi edhe më dhe u botua Lutjesorja e dytë, më 1552, e redaktuar nga Kranmeri. Kjo kishte liturgji të thjeshtëzuar në anglisht, doktrinën zvicerane të eukaristisë, tryezën e kungimit (altarët u anuluan për shkak të lidhjes priftërore), dhe skicën e doktrimave themelore që përbëhej nga 42 nenet e besimit, të hartuar sipas modelit të teologjisë zvicerane. Përveç kësaj, tani peshkopët i sundonte këshilli i shtetit. Me vdekjen e Eduardit, Dudli arriti të martonte të birin me një adoleshent protestante me emrin Gjejn, e cila ishte trashëgimtar i fronit. Ajo mbretëroi vetëm nëntë ditë, kur ia pritën kokën për tradhti kundër Marisë katolike (prindërit e saj kishin organizuar një rebelim për ta shfajësuar, por më kotë). Lejdi Gjejn dhe i shoqi ishin të dy adoleshentë, por viktimët e komplotimit të prindërve.
Deri më 1553 reformimit anglez ishte ende çështje e jashtme për shumicën e popullit; ende ishte çështje legjislacioni. Anglia ende nuk ishte vend protestant, por u bë i tillë vetëm më vonë për shkak të perseku- timeve nën mbretëreshën Mari: gjaku i martirëve u bë fara e reformacionit.
Maria Tudor Mbretërimi i Marisë (1553-8) përfaqësonte pothuajse kthim në fillim. Ajo hipi në fron në moshën 37 vjeçare, kur ishte tashmë beqare e acaruar. Ajo ishte gjysmë-spanjolle, bija dhe konfidante e Katarinës së Aragonit. Martesa e saj me birin e Karlit V ishte dështim dhe nuk lindi princ trashëgimtar. Që nga fillimi i mbretërimit të saj, qëllimi i Marisë ishte rithkimi i kishës katolike në gjendjen që ishte para divorcit të prindërve të saj. Ajo ishte plotësisht e bindur se shtetasit e saj ishin të një mendimi me të. Por ajo gaboi: shumica e popullsisë gjendjen që ekzistonte në kohën e vdekjes së Henrikut VIII (d.m.th. katolicizmin, por pa pushtetin e papës). Pushteti i papës u rikthye me seancën e parë të Parlamentit, më 1554, dhe u miratua një dekret për shtypjen e heretikëve. Përfaqësuesi i papës vizitoi Anglinë për t'u dhënë falje kryengritësve. Përveç kësaj, u risoll në fuqi një akt i parlamentit që datohej nga viti 1401, që kishte të bënte me djegien e heretikëve (atëherë lolardëve). Deri atëherë ajo parapëlqente t'i bindte protestantët për gabimet e tyre, por në shkurt të vitit 1555 filloi një valë e tmerrshme persekutimi; nga fundi i mbretërimit të saj rreth 300 individë u dogjën për herezi, që lëviznin nga fshatarët analfabetë në kryepeshkopin Kranmer. Ndikimi në mendimin e popullit ishte katastrofal. As ajo e as këshilltarët e saj nuk e kuptonin se protestanizmi ishte lëvizje fetare e vërtetë, ose se protestantët ishin gati të vdisnin për fenë e tyre. Ajo supozoi se protestantizmi ishte,në të vërtetë, një maskë për të mbuluar një komplot politik për përmbysjen e mbretërisë. Ajo i bëri llogaritë gabim. Ajo i sfidoi protestantët, por ata nuk pranuan ta mohonin fenë e tyre dhe u dogjën. Kur ajo e kuptoi llogaritjen e saj të gabuar, ishte tepër vonë: ajo nuk mund t'i merrte mbrapsht parimet e saj.
Elizabeta I Më 1558 Elizabeta hipi në fron. Mendimet e saj zbulohen me vështirësi, por ajo la të kuptohej njëherë se donte kthim në gjendjen që ekzistonte nën mbretërimin e Henrikut VIII: katolicizmi pa papë, kisha e dominuar nga shteti, kleri beqar dhe prania trupore e Krishtit në eukari- sti. Por, për arsye politike, ajo vendosi për një kompromis. Anglia ende ishte dy të tretat katolike (posaçërisht në veri), dhe ajo mori anën e Filipit II (mbretit spanjoll) kundër Francës. Më 1559 u botua, sipas Aktit të parë të Njëtrajtshmërisë (së liturgjisë), Lutjesorja e vitit 1552, por me disa ndryshime në drejtim katolik. Qëllimi i aktit ishte pajtimi i fraksioneve kalviniste (puritanët) dhe atyre me prirje katolike (papistëve) brenda kishës anglikane. 42 nenet e besimit që pasqyrojnë teologjinë luterane, u kufizuan në 39, me përjashtimit të neneve rreth eshatologjisë. Në fillim 42 nenet pasqyronin marrjen e qëndrimit të kishës anglikane kundër katolikëve dhe anabaptistëve. Për fat të keq, as njëri e as tjetri nuk ishte i kënaqur. Kryepeshkopi Parker u ngarkua me zbatimin e këtij rregulli. Disa u larguan nga kisha kombëtare (anglikane) për të formuar një kishë të pavarur. Papa Pi V e shkishëroi Elizabetën më 1570. Nenet e Lambethit e vitit 1589 që përkrahnin doktrinën kalviniste të paracaktimin të dyfishtë, nuk i pranoi kisha anglikane. Më vonë, më 1615, kisha anglikane irlandeze përpiloi një listë me 104 neve!! Në shek. XVIII metodistët i pakësuan nenet në 24 duke përjashtuar nenen e 17-të rreth paracaktimit të besimtarëve.
PURITANËT ishin ata që vepronin ta pastronin kishën anglikane në drejtimin kalvinist, përtej kufijve të caktuar nga shteti. Ata donin t'i anulonin elementet dhe ceremonitë me ngjyrim katolik: përdorimin e kryqit te pagëzimi, rasën e priftit, gjunjëzimin te kungimi. Shumë puritanë i konsideronin peshkopët si jobiblikë. Shumica donin të futnin modelin e reformuar të administratës kishtare, me kryetarë dhe me sinode dhe me disiplinë kishtare të rreptë. Puritanët donin, gjithashtu, që Anglia të merrte pjesë në Luftën 30-vjeçare dhe të luftonte në anën e protestantëve.
Puritanët përfaqësonin gjeneratën e dytë të kalvinistëve. Theksi i tyre që binte në përjetimet vetjake, bëri që të modifikoheshin pikëpamjet e Kalvinit rreth sigurisë së shpëtimit. Sipas mendimit të tyre, siguria e shpëtimit nuk ishte më diçka që u bë realitet qysh nga pranimi i Shpirtit të shenjtë me rastin e kthimit në fe, por një përjetim që provohej më vonë, pas kthimit. Këtu mund të dallohet burimi i prirjes që u zhvillua më vonë nëpërmjet Ueslit në një teologji të «bekimit të dytë».
Si lëvizje, puritanizmi filloi nën mbretërimin e Elizabetës I, dhe pas pak u bë forcë agresive brenda kishës anglikane. Mbretëresha jo vetëm që nuk miratonte qëndrimin e tyre anti-katolik, por as mbledhjet e tyre private për lutje dhe për studim biblik. Por një fraksion i puritanëve që quheshin separatistët shkuan edhe më larg duke pohuar se të gjithë besimtarët duhet t'i shkëputin marrëdhëniet me kishat anglikane. Këtë fraksion të fundit e veçoi shteti për persekutim të veçantë. Kur Jakobi I (i biri i Marisë, mbretëreshës së skocezëve dhe lordit Darnli) erdhi në fuqi, puritanët kërkuan ta detyronin të reformonte edhe më tej kishën anglikane, por ata dështuan, sepse, në sy të Jakobit, anulimi i peshkopëve do të çonte në fund në anulimin e monarkisë. Megjithatë Jakobi autorizoi përkthimin e ri të Biblës, për të zëvendësuar Biblën e Gjenevës, sepse nuk i pëlqenin shënimet anti-katolike në të. Kjo u njoh si (i vetmi) përkthim i autorizuar (Authorised/King James Version) nga shteti: të gjitha përkthimet e tjera u shpallën të paligjshme. Përkthyesit nuk iu referuan të gjitha dorëshkrimeve në dispozicion. Njohuritë e tyre të hebraishtes ishin të dobta dhe përdorimi i përkthimeve të Koverdejlit dhe të Tindejlit bëri që gjuha e tyre të ishte e vjetëruar madje edhe në kohën e tyre. Përkthimi i tyre nuk u pranua menjëherë – madje edhe kryepeshkopi Lord përdorte gjatë predikimit përkthimin e Gjenevës. Në këtë kohë, separatistët vendosën të emigronin, së pari në Holandë dhe pastaj në ShBA. Në të vërtetë, Kromueli po mendonte të emigronte, kur iu drejtuan disa anëtarë të parlamentit për ta ftuar t'i udhëhiqte. Gjatë gjysmës së parë të shek. XVII, puritanët ishin veçanërisht të fortë në parlament dhe në universitetin e Kembrixhit, ku Toma Guduini dhe personazhet e tjerë të njohur po predikonin Fjalën e Zotit. Jakobin I e zëvendësoi Karli I që ishte martuar me një princeshë franceze (Henriette de France), dhe kjo nuk i hyri në zemër parlamentit. Gjatë kësaj periudhe (1629-40) Karli sundonte si despot pa parlamentin, i nxitur nga ministrat e tij, Bukinghami, Strafordi dhe kryepeshkopi Lord. Lordi dhe Uentuorthi ishin këshilltarët e tij gjatë fushatës anti-puritane. Ai përdori gjyqe të ndryshme jashtë parlamentit për të imponuar legjislacionin e tij. Praktikat katolike u rifutën dhe fajtorët damkoseshin ose gjobiteshin. Karli kërkoi pastaj që skocezëve t'u imponohej peshkopatizmin dhe Lutjesoren (1549), por skocezët nuk pranuan. Karli invadoi Skocinë, por u desh të tërhiqej. Ai thirri një mbledhje të jashtëzakonshme për të mbledhur fonde për t'i bërë ballë ushtrisë skoceze që rrezikonte të invadonte Anglinë. Parlamenti u mblodh, por ia refuzoi Karlit I paratë e kërkuara. Më këtë ai shpërndau parlamentin dhe dërgoi Bukinghamin t'i arrestonte të gjithë anëtarët. Parlamenti nguli këmbë që Bukinghami të paditej për tradhti për këtë veprim. Karli I u desh të binte dakord dhe Bukinghami u ekzekutua. Atëherë parlamenti dërgoi një delegacion të përbërë nga anëtarët e parlamentit për të zhvilluar bisedime rreth uljes së fuqive të mbretit dhe rritjes së fuqive të parlamentit. Mbreti nuk i kushtoi vëmendje dhe kërkoi t'i arrestonte anëtarët e delegacionit parlamentar (një prej tyre ishte Oliver Kromueli). Parlamenti e kundërshtoi dhe Karli shpërndau përsëri parlementin. Në fund parlementi i dominuar nga puritanët i shpalli luftë mbretit dhe filloi lufta civile. Kjo luftë nuk ishte një luftë thjesht fetare, por luftë rreth kushtetutës. Në një seri përleshjesh, puritanët mundën anën e mbretit. Lordi, pasi u burgos më 1641, në fund u ekzekutua më 1645, sepse kishte kërkuar të përmbyste fenë e reformuar të Anglisë dhe kishte kërkuar ta pajtonte kishën anglikane me atë katolike. Karli ishte burgosur më 1645, pasi humbi betejën e Nejsbit. Më 1647 ai u përpoq të zhvillonte bisedime me skocezët dhe të tjerët, që ushtritë e tyre të ndërhynin për ta rivendosur në fron. Kur u zbuluan këto për- pjekje, e dënuan për tradhti, sepse kishte zhvilluar bisedime me papën për armë dhe para, dhe se kishte planifikuar t'i përdorte trupat irlandeze për të stypur parlamentarët anglezë dhe skocezë. Këto trupa katolike kishin masakruar mijëra protestantë në një kryengritje. Ushtria skoceze u mund në një seri betejash. Pas fitimit të luftës, Oliver Kromueli, në emër të parlamentit, vendosi një shtet puritan që zgjati 10 vjet (1649-59). Infrastruktura e shtetit ishte si vijon:
i) U formua Kuvendi i Uestminsterit që përbëhej nga përfaqësuesit e klerit dhe që vepronte si organ këshillimor për Dhomën e Përfaqësuesve. Jo vetëm puritanët u përfaqësuan, por edhe simpatizuesit e kishave të pavarura që kishin frikë se mos krijohej një formë e re tiranie (kalviniz- mi), që do ta zëvendësonte peshkopatizmin. Ishte ushtria (me simpati për kishat e pavarura) që komandonte të tjerët, megjithëse parlamenti ishte kryesisht puritan.
ii) Kredoja e Uestministerit u përgatit për kishën anglikane dhe u fut administrata kishtare kalviniste. Lutjesoren (Book of Common Prayer) e zëvendësoi Libri i udhëzimeve për adhurimin publik të Zotit (Directory for the Public worship of God), kurse Kredonë me 39 Nene e zëvendësoi Kredoja e Uestminsterit. Kjo kredo përfaqëson një formë më të rreptë të kalvinizmit se ajo që mësoi Kalvini. Ajo karakterizohej nga: 1) Teologjia e besëlidhjes, 2) Pajtimi i kufizuar, 3) Siguria e shpëtimit është diçka tjetër nga besimi që shpëton. Kishat e pavarura (baptistët e të tjerët) lejoheshin të përdornin si vend mbledhjeje disa nga katedralet.
iii) Nën regjimin e Kromuelit, baptistët dhe kongregacionalistët u bënë kisha tipike të jetës fetare të Anglisë.
iv) Nën regjimin e Kromuelit u fuqizuan shumë legjislacione me bazë biblike, në të vërtetë më shumë se në ndonjë kohë tjetër të historisë së kombit. Nën Kromuelin reformacioni ndikoi në ligjet e kombit.
v) U botua shumë letërsi puritane. Me Kromuelin ishin lidhur shumë autorë puritanë të njohur, si Gjon Miltoni (ministri i propagandës!), Gjon Oueni dhe Gjon Bunjani, i cili, megjithëse ishte një kalajxhi i përulur, luftoi në anën e Kromuelit. Shkrimet puritane të njohura të shek. XVII ishin: Rruga e shtegtarit, Hiri që shkon duke u rritur dhe Lufta e shenjtë (nga Gjon Bunjani); I krishteri me armët e Zotit (nga Uiliam Gurnali); Pushimi i përjetshëm i besimtarit (nga Riçard Baksteri); Komentari biblik në një vëllim (nga Mate Henri).
Periudha e sundimit të Kromuelit ishte ajo e rrëmujës së madhe fetare dhe politike. Për shembull ithtarët e mbretërisë së pestë pritnin vendos- jen e mijëvjeçarit në të cilin do të sundonin. Ata e caktuan datën e arritjes së tij më 1666. Lëvizjet e tilla karakterizoheshin nga: refuzimi i paracaktimit, milenarianizmi, antiklerikalizmi, leximi i Biblës, pavdekësia e kushtëzuar, antitrinitarianizmi, dyshim për teologji.
Më 1660 Karli II u kthye, hipi në fron dhe i imponoi kishës peshkopët dhe Lutjesoren. Ai filloi të përndiqte jo vetëm separatistët dhe puritanët, por, me anë të Aktit të dytë të Njëtrajtshmërisë së liturgjisë (pjesë e legjislacionit anti-puritan e klasifikuar si Kodi i Klarendonit, i emëruar sipas ministrit që e ngriti) i detyroi puritanët që ishin ende brenda kishës anglikane, t'i nënshtroheshin gjithçkaje në Lutjesore dhe të pranonin shugurimin e klerit nga një peshkop i autorizuar. Rreth dy mijë pastorë nuk pranuan dhe u dëbuan. Këta iu bashkangjitën kishave të pavarura që kishin fituar miratimin nga regjimi i Kromuelit. Shumë prej tyre u burgosën – midis tyre edhe Gjon Bunjani, sepse refuzuan të hiqnin dorë nga predikimi.
Nën regjimin e Jakobit II (katolik), në Skoci shpërtheu një luftë e ashpër me kalvinistët, për shkak të mospranimit të liturgjisë anglikane. Kur u bë e qart se Jakobi II synonte ta bënte Anglinë më shumë katolike, më 1688 parlamenti ftoi Uiliam Oranje për t'u bërë mbret i Anglisë. Akti u nxor nga parlamenti që ndalonte ndonjë monark të kthehej në katoli- cizëm, ose të martohej me një katolik. Kështu doli se nën regjimin e Uiliamit dhe Marisë, reformat e Kromuelit dhanë fryt, pasi ishin dalë kotë nën Karlin II dhe Jakobin II. Që tani e tutje, në Angli kishte liri fe- tare për të gjithë.
METODIZMI DHE RIZGJIMI UNGJILLOR I SHEK. XVIII
Kisha anglikane e shek. XVIII kishte shumë dobësi: mungesa e kujdesit baritor, shtangësia e sistemit të famullive dhe moskokëçarje për qytetet e reja. Rizgjimi filloi, sipas Ueslit, kur disa pastorë të kishës anglikane filluan t’u bënin thirrje njerëzve për pendim. Rizgjimi i shek. XVII në Angli ishte pa dyshim vepër e Shpirtit të shenjtë. Megjithëse duhet vërejtur se ai u zhvillua nëpër disa rryma. Kishte misionin moravas nën udhëheqjen e Inghamit dhe Senikut. Kishte misionin kalvinist nën udhëheqjen e Uitfildit. Kishte misionin e Ueslit që u zhvillua më vonë në kishën metodiste. Kishte edhe «rizjimin e dytë» brenda kishës anglikane që lindi fraksionin ungjillor që mbeti në kishë pas largimit të metodistëve. Gjon dhe Çarls Uesli themeluan «klubin e shenjtë» në universitetin e Oksfordit. Ata dhe disa të tjerë (duke përfshirë edhe Uitfildin) kishin të përbashkët parimin që vijon: «Rrini të mirë dhe bëni të mirë». Shumica ose madje edhe të gjithë nuk e dinin aspak rrugën e shpëtimit – besimin te vepra pajtuese e Krishtit. Duhet vërejtur se Gjon Uesli dhe Uitfildi ishin anglikanë, dhe kjo shpjegon përse joanglikanët duke përfshirë edhe baptistët, i shihnin me njëfarë rezerve. Gjoni mbeti si pedagog universiteti dhe si pastor i shuguruar në kishën anglikane deri në moshën 30 vjeçare. Prindërit e tij ishin anëtarë të kishës së lartë anglikane (d.m.th. fraksioni gati katolik), kurse gjyshi i tij kishte qenë puritan joanglikan. Më 1734 ai u nis (bashkë me Uitfildin) për në koloninë amerikane të porsathemeluar të Xhorxhisë për t’u marrë me misionin drejtuar indianëve.
Disa ungjillorë anglikanë themeluan më vonë sektin e Klaphamit që u zhvillua nga e njëjta lëvizje rizgjimi. Uiliam Uilberforsi që ishte anëtar i kishës së Uitfildit, kryesonte një fushatë për anulimin e skllavërisë. Ungjillorët e tjerë anglikanë themeluan Shoqatën anglikane misionare (the Church Missionary Society, CMS), Shoqatën biblike britanike (the British and Foreign Bible Society) dhe Shoqatën fetare për shpërndarjen e traktateve (Religious Tract Society).
KISHA ANGLIKANE E SHEK. XIX
Gjatë kësaj periudhe ndodhi disa zhvillime me rëndësi në Angli. Këto ishin: a) rritja e rilindjes katolike brenda kishës anglikane. b) rritja e liberalizmit teologjik c) rritja e socializmit të krishterë. d) debati rreth shkencës dhe fesë. Pasojat e revolucionit francez ishin reagime konservatore dhe shtyrje e afatit për reformimin e kishës ose shtetit. Brenda kishës anglikane, s’kishte asnjë trazirë politike ose intelektuale në fillimin e shek. XIX. Për shembull, legislacioni kundër skllavërisë u vonua. Kisha anglikane ishte e ndarë në disa fraksione: a) partizanët e rilindjes katolike. b) ungjillorët, trashëgimtarët e reformacionit dhe rizgjimit ungjillor. c) liberalët (partizanët e teologjisë gjermane). Ungjillorët: individi më i shquar i lidhur me ungjillorët ishte Çarls Simeoni (1759-1836) ndikimi i të cilit rrezatonte nga universiteti i Kembrixhit. Shfaqje të tjera të asaj lëvizjeje ishin Sekti i Klaphamit (Venni, Thorntoni, Uilberforsi, Makorli, Stiveni). Ata ishin konservatorë dhe të disiplinuar mirë, të vetëdijshëm për përgjegjësinë e tyre para Perëndisë në përdorimin e dhuntive dhe kohës së tyre. Ata iu kushtuan veprave të mira dhe çështjeve fisnike, dhe para së gjithashtu anulimit të tregtisë së skllevërve. Ungjillorët themeluan gjithashtu disa shoqata ungjillore si ajo e shoqatës biblike britanike.
Rilindja katolike: Më 1830 liberalët erdhën në fuqi dhe filluan një program reformimi. Ata përfaqësonin fuqinë e borgjezisë. Kur erdhi përsëri në fuqi partia konservatore, u bënë rekomandime për reformimin e kishës anglikane (1835-1836). Lëvizja e Oksfordit lindi si protestim kundër reformimit të «kishës së shenjtë» nga ana e «paganëve përdhosës». Udhëheqësit e lëvizjes ishin Gjon Kibli, Njumani dhe Froudi. Ata queshin edhe traktarianët, sepse shkruan një seri «traktatesh bashkëkohore» kushtuar pikave të kredos dhe drejtuar «njerëzve të edukuar». Ata kërkuan të ritheksonin misterin dhe dinjitetin e kishës. Vetë më 1845 lëvizja filloi të merrej me bamirësi. Më 1845 Njumani e la lëvizjen për t’iu bashkangjitur kishës katolike dhe lëvizja mbaroi.
Liberalët: Farat e dyshimit që kishin mbledhur racionalistët e shek. XVII dhe që kishin ushqyer skeptikët dhe deistët e shek. XVIII, lulëzuan në shek. XIX. U vu në pyetje mbarë struktura e krishterimit. Liberalët iu drejtuan shkencës, filozofisë dhe historisë gjoja për të provuar se krishterimi nuk kishte asnjë mbështetje logjike. Fesë së krishterë iu bë sfidë nga tri drejtime: nga shkenca në trajtën e teorisë së evolucionit, nga filozofia në trajtën e këndveshtrimeve botërore alternative që gjoja bënin të vjetëruar besimin e krishterë, kurse nga historia në trajtën e kritikës biblike. Liberalët ishin i mendimit se po të vihej në pyetje vërtetësia e Biblës, atëherë nuk do të kishte më mbështetje për krishterimin. Në shek. XIX fesë i bihej me top nga ana e liberalizmit që u përhap nga Gjermani. Kolerixhi dhe Morisi ishin dy pararëndës në këtë drejtim. Me 1860 u botua një libër Ese dhe Vlerësime, nga shtatë bashkëpunës (Templi, Uiliamsi, Baden Poueli, Uilsoni e tj). Këto ese shërbenin për ta futur diturinë kritike gjermane në Angli. Kundërshtuesit që kuptuan drejtimin e këtyre argumentimeve, protestuan se autorët nuk duhet të rrinin në kishën anglikane, sepse nuk ishin më dakord me kredon e saj. Më vonë, më 1866, Uestkoti, Lajtfuti dhe Horti e quanin për detyrë të rekomandonin rrugën e mesme ndërmjet mendimeve të autorëve të Eseve dhe Vlerësimeve dhe tradicionalizmit. Megjithatë, asnjëri nuk iu përgjigj kritikës së DhV, sepse të gjithë ishin specialistët e DhR. Uestkoti merrej me çështjen pasi e largoi profecinë dhe mrekullitë si të pavlera. Lajtfuti hodhi poshtë teorinë e Bauerit dhe shkollën e Tybingenit (që datonte dokumentet e DhV në shek. II) duke treguar se dëshmia mund të interpretohej krejt ndryshe. Horti ishte dijetar i teksteve i cili hodhi poshtë Tekstus Receptus (varijantin e veçantë të tekstit të DhR). Më 1889 u botua shkrimi i titulluar Lux Mundi (Drita e Botës) që kërkoi të bashkonte pikëpamjet kritike dhe katolike për kohën e parë (më parë partizanët e rilindjes katolike kishin marrë anën e ungjilltarëve kundër liberalëve). Dokumentin e kishte redaktuar një grup teologësh me prirje katolike në universitetin e Oksfordit nën ndikimin e F.D. Morisit dhe T.H. Grinit. Redaktori ishte Çarls Gori. Edhe një dokument tjetër i ngjashëm i titulluar Themelet të cilin e redaktoi më vonë (më 1912) Striteri.
Socializmi i krishterë: Megjithatë, Morisi ishte gjithashtu i lidhur me socialistët e krishterë. Thuhet se Lëvizja Socialiste e Krishterë lindi nga kartizmi (parimet e lëvijës për reformin e parlamentit). Kartizmi i kishte bërë sfidë qëndrimit të përanshëm të Kishës që pohonte se gjithçka në rendin shoqëror ishte e dhënë nga Perëndia. Lëvija socialiste e krishterë (1845-54) kuptoi se ungjilli i Krishtit kishte diçka më të mirë t’u thoshte klasave punëtore angleze se ajo që thoshte Kisha. Ata kundërshtonin idenë kapitaliste të konkurrencës, duke pohuar se njerëzit duhet të bashkëpunojnë e jo të punojnë kundër njëri-tjetrit. Ata u takuan me kartistët dhe themeluan lëvizjen kooperative dhe shkollat e natës. Por kisha anglikane nuk e pranoi sfidën dhe përpiqej të fitonte kohë, duke i lënë lëvizjes së sindikateve vend për t’u zhvilluar veçan.
Shkenca dhe Feja: Ungjillorët e shek. XIX nuk i dhanë përgjigje të mjaftueshme teologjisë liberale e as polemikës rreth shkencës dhe fesë, sidomos në lidhje me teorinë darviniste të evolucionit. Sipërfaqësisht era viktoriane ishte ajo e nënshtrimit fetar borgjez, por nga poshtë ishte era e dyshimit dhe pasigurisë. Për çudi, shumica e mësuesve të erës ishin ose jobesimtarë ose joortodoksë në besimet e tyre të krishtera (Toma Karlajli, Gjon Stuart Milli, Xhorxh Elioti, Xhejms Antoni Froudi, Fransis Njuman, Gjon Morli, Mate Arnoldi, Lesli Steveni, Xhorxh Meredithi) – mësimi i të gjithëve këtyre emrave të fundit pashmangshmërisht do të çonte madje edhe në shkatërrimin e fesë së krishterë tradicionale. 297
Në vitet 1830-40 u botuan librat për gjeologji nga Sir Çarls Lajali dhe Dekan Buklandi, në të cilat pohohej se radha e shtresave gjeologjike provonte se bota ishte shumë më e vjetër se sa pranohej deri atëherë (p.sh. kryepeshkopi Usheri dha për datimin e krijimit vitin 4004 para Krishtit) Duke argumentuar kundër teorisë së katastrofave të parashtruar nga Kyvier. Lajali në librin e tij Parimet e Gjeologjisë parashtroi parimin e evolucionit si mjet për të interpretuar të kaluarën e Tokës, dhe futi uniformizmin si themel për mendimin gjeologjik. Kjo teori pohon se të gjitha proceset natyrore tokësore të kaluara ndodhin me të njëjtën shpejtësi si ato të tanishme. Disa teologë filluan të bënin kompromis duke pohuar se «ditët» e Zanafillës kap. 1 përfaqësojnë në të vëretetë periudha gjeologjike (në këtë kategori shkon teoria e «boshllëkut» – gjoja ka boshllëk midis rreshtit e parë dhe rreshtit të dytë të Zanafillës kap. 1). Më 1844, librin Gjurmat e Historisë Natyrore të Krijimit e botoi Robert «amersi. Ky libër nisi teorinë e uniformizmit. Sipas «amersit, s’ka mundësi që krijimi të ketë ndodhur siç pohohet në Bibël. Por shkencëtarët e kishin të lehtë ta hidhnin poshtë mendimin e tij, dhe rreth 1850 shumë pak shkencëtarë të njohur e pranonin teorinë e evolucionit. Më 1859 Darvini botoi librin e tij të njohur me titullin Prejardhja e Llojeve me anë të Seleksionimit natyror. Për herë të parë, pikëpamja evolucioniste ishte parashtruar me shumë të dhëna shkencore, të cilat gjoja provuan teorinë e evolucionit. Shumë njerëz e blenë librin, por në fillim mendimet e Darvinit nuk u pranuan gjerësisht. Në të vërtetë shumë shkencëtarë të njohur i dënuan hapur këto mendime. Ajo që ndërroi gjendjen ishte debati midis dy burrash në universitetin e Oksfordit: Toma Hukslit dhe peshkop Samuel Uilberforsit. Peshkopi nuk dinte për çfarë fliste dhe e qeshi Hukslin, dhe Huksli fitoi. Qysh atëherë, disa faktorë ishin në dobi të Darvinit: 1) Ai kishte parashtuar disa dëshmi të reja që, siç duket, përkrahnin teorinë e tij. 2) Njerëzit donin të besonin ndonjë gjë përveç Perëndisë. Kohë më parë njeriu kishte besuar në lindje spontane sepse ajo duhet të jetë e vërtetë – ndryshe ka Perëndi! 3) Kleri nuk gëzonte dashurinë e shumëkujt. 4) Një pjesë e madhe e kishës filloi ta përvetësonte teorinë, e jo ta kundërshtonte me të dhëna shkencore. 5) Uilberforsi kishte argumentuar nga një pikëpamje ekstreme që nuk ishte në përputhje me Biblën – se s’ka mundësi që të ketë evolucion brenda llojit (pikëpamja e Lineut). Përfundimet e pikëpamjes së Darvinit i kuptuan pas pak mendimtarët e krishterë – jo vetëm se krijimi po sulmohej, por edhe rënia e njeriut në mëkat, mëkati, shpëtimi dhe vdekja pajtuese e Jezusit. Ata nuk kuptuan se Darvini vendosi më përpara atë që donte të gjente, dhe pastaj renditi përkatësisht lëndën. Asnjë shkencëtar i krishterë nuk mori mundimin ta përballonte. Në të kaluarën kishte qenë njerëz si Kyvieri, Harvi dhe Pasteuri, që kishin kundërshtuar hapur njerëz të tillë si Lamarku dhe Stenon, por nuk ishte më kështu. Huksli ishte partizani më i zellshëm i evolucionit si pikëpamje që rivalizonte atë të krishterimit. Duke vepruar kështu, ai kishte futur fshehtësisht një filozofi materialiste për të mbështetur idetë e Darvinit dhe kështu bëri prej evolucionit një fe mashtruese. Ai themeloi klubin X në universitetin e Oksfordit dhe nisi një fushatë për propagimin e ateizmit militant, duke përdorur teorinë e evolucionit për të përkrahur pikëpa- mjen e tij ateiste.
KISHA ANGLIKANE E SHEK. XX
Më 1835 në SHBA Fini filloi të bashkëpunonte me Dr Asa Mahanin në kolegjin e porsathemeluar të Oberlinit. Atje ata zhvilluan doktrinën e tyre për shenjtërimin. Atje, gjithashtu, W.E. Bordmani u ndikua nga ata dhe filloi «Lëvizjen e krishterë për jetën më të lartë.» Pas pak, Robert Piersall Smithi dhe gruaja e tij, Hana, iu bankangjitën lëvizjes. Më 1873 Bordmani dhe gruaja e tij udhëtuan në Angli, ku pas pak Piersall Smithi dhe gruaja e tij, shkuan t’i takonin. Ata filluan të bënin mbledhjet për reklamimin e «Jetës më të Lartë». Pak nga pak zotëri Piersall Smith u tërhoq në prapavijë, ndërsa gruaja e tij mori një rol udhëheqës. Ungjillorët anglezë, që kishin rënë në rrethana të këqija nën ndikimin e liberalizmit dhe rilindjes katolike, i kishte magjepsur kjo doktrinë e re. Më 1877 peshkopi Rajl botoi librin e tij me titullin Shenjtëria për ta kundërshtuar këtë doktrinë të shenjtërimit të menjëhershëm. Spurxhoni, gjithashtu, e kundërshtoi. Pas pak, Piersall Smithi themeloi Lëvizjen e Kezikut, pak para rënies së tij morale më 1875. Mësimet e kësaj lëvizjeje mund të përmblidhen si vijon: a) Lënia pas dore e doktrinës së rilindjes shpirtërore. b) Shenjtërimi, i ndarë nga shpallja e pafajësisë me besim, dhe i ngatërruar me të. c) Besimtari i krishterë paraqitet si palë pasive që pranon shenjtërimin. Shenjtërimi arrihet menjëherë «me besim». d) Nga kjo rrjedhë se përsosuria është e arritshme tashmë në këtë jetë. e) Pikëpamja për jetën e krishterë me dy nivele: niveli i ultë dhe niveli i lartë, besimtarët shpirtërorë dhe besimtarët joshpirtërorë. f) Kur kjo teori e shenjtërimit me dy nivele i imponohet Biblës, pasojat ekzegjetike janë të tmerrshme.
Zhvillime ungjillore të mëtejshme në Angli: Gjatë pjesës së parë të shek. XX, ungjillorët ishin në rënie. Ata u dëbuan në qoshe për shkak të dominimit të liberalizmit dhe të lëvizjes katolike brenda kishës anglikane. Në pjesën e dytë të shek. XX u bë rënie shumë e madhe e ndjekjes së kishës që ka ndikuar të gjitha konfesionet gjithkund në Angli. Ndjekja kishtare ra nga 45% e popullsisë më 1851 në 11% më 1985. Nga një anketë e bërë me një numër njerëzish doli se, 79% e të anketuarve pranuan se ka Perëndi, ndërsa vetëm 11% prej tyre shkonin në kishë. Kjo rënie mund t’u atribuohet disa faktorëve. 1. Pikëpamja shekullare e elitës, mendimet e së cilës dëgjohen pandërpre në television dhe lexohen në gazeta. 2. Pasojat e dy luftërave botërore që shkatërruan komunitete të tëra dhe shkaktuan çorientimin e madh shoqëror. 3. Mungesa e shpalljes së qartë dhe konsekuente të ungjillit nga ana e besimtarëve. Megjithatë, pas mbarimit të Luftës II Botërore, gjendja filloi të përmirësohej për çështjen ungjillore. Ndikimi i BSKS-ës në universitete, si dhe i fushatave të ungjillizimit nga Billi Grejam shërbyen si shtytës për rritjen e numrit të ungjillorëve. Ekzistonte, gjithashtu, një theks më i madh mbi diturinë ungjillore. Pohohet se rreth 25% e të gjithë famujve anglikanë kanë një shërbim ungjillor, kurse 25% e sinodit kombëtar të kishës anglikane është ungjillor. Gjysma e atyre që marrin një arsimim për t’u bërë pastorë janë ungjillorë, kurse një gjysma e atyre kandidateve për priftërinë janë gra. Megjithatë, kohët e fundit kisha anglikane ka kaluar nëpër kohë të vështira. Lejimi i liturgjive alternative, ose eksperimentale, është, sipas mendimit të shumëkujt, kapitullim ndaj lëvizjes katolike; kurse lejimi i pastoreve-gra si kapitullim ndaj liberalëve. Me shugurimin e pastorëvegra, 400 famulltarë braktisën kishën, kurse me lejimin e kanosur të peshkopëve-gra 900 famulltarë të tjerë! Kohët e fundit, kryepeshkopët kanë dalë zhgënjim për ungjillorët. Runsi ishte katolik «liberal», kurse Keri ungjillor «liberal». Rowan Uiliamsi ishte intelektual «liberal». Justin Welby është gjoja ungjillor, por kritikon ashpërisht ungjillorët në kishën e tij!! Dy faktorë kanë minuar unitetin e ungjillorëve në Angli. Faktori i parë ishte kërkesa e përfaqësuesve të kishave të lira që ungjillorët të linin kishën anglikane. Gjon Stoti, ungjillor i shquar, nuk pajtohej me këtë propozim. Kjo solli si rezultat përçarje midis organizatave që ishin më parë të bashkuara, si anglikanët, baptistët, vëllezërit dhe pentekostalët. Stoti kishte për qëllim të lartësonte reputacionin teologjike të ungjillorëve anglikanë, por mjerisht popullarizoi njëkohësisht edhe doktrinën e asgjësimit të jobesimtarëve pas vdekjes. Shkaku i dytë i përçarjes midis ungjillorëve ishte lëvizja karizmatike. Përçarja filloi në kishën anglikane ku 14% e të gjithë famujve janë tani karizmatikë – disa ungjillorë, kurse disa partizanë të rrymës katolike. Kisha anglikane ishte mjaft elastike për t’iu përshtatur kësaj përçarjeje, por kur lëvizja depërtoi në konfesione të tjera, u bë skizmë dhe solli lindjen e kishave shtëpiake. Përveç kësaj ka Kursin Alfa të përpiluar nga Niki Gumbeli, famulltar karizmatik i kishës anglikane Holy Trinity, Brompton, në Londër që ka përmbi 4.000 anëtarë. Këtë kurs i nxit besimtarët e rinj të kërkojnë dhuntinë e të folurve me gjuhë, por ka kurse të tjera që nuk e përkrahin një theks të tillë, si për shembull Christianity Explored.
DEBATI RRETH SHUGURIMIT TË GRAVE DHE HOMOSEKSUALËVE
Ky debat zhvillohet kryesisht në kishën anglikane dhe luterane, dhe jo në kishën katolike. Në kishën anglikane të sotme, 30% e klerit janë gra, kurse 50% e atyre që përgatiten për priftërinë janë gra. Priftërit homoseksualë tolerohen me kusht që nuk janë në marrëdhëni me një tjetër. Kur gratë u shuguran prift për herën e parë, 300 priftër kanë braktisur kishën dhe kur u njoftua që gratë do të shugurohen peshkopë, 600 kanë dalë nga kisha. Megjithatë sipas dekretit të parlamentit që u jap fuqi ligjore martesave homoseksuale kishës anglikane i ndalohet të martojë homoseksualët. Një përjashtim për t’u përmendur në këtë drejtim është kisha luterane e Latvisë, ku u anulua një vendim i mëparshëm për të shuguruar prift gratë dhe ku u refuzua martesa e homoseksualëve. Si pasojë kjo kishë është izoluar nga Këshilli luteran botëror dhe çdo ndihmë financuar i është tërhequr.
Në të gjitha këto zhvillime vetëm kisha katolike është mbetur konsekvente përsa i përket feminizmit dhe homoseksualizmit (shih encikli i papës Françesko Lumen Fidei – Drita e Fesë).
