Shihni burimin për Lahuta e Malcís

[[Skeda:Lahuta_e_Malcis.jpg|parapamje|Kopertina e librit ''{{Lang|sq|Lahuta e Malcís}}''(1937)]]
{{Infobox book
| name = Lahuta e Malcís
| author = [[Gjergj Fishta]]
| language = [[Gjuha shqipe|Shqip]]
| country = {{ALB}}
| genre = Këngë epike
| published = 8 prill 1937
}}
'''''Lahuta e Malcís''''' (në [[Gegërishtja|gegërisht]], gjuha origjinale dhe standarde e kohës; në [[Gjuha shqipe|shqipen]] [[Gjuha standarde|standarde]]: ''e Malësisë'') është [[Poezia epike|poema epike]] kombëtare [[Shqipëria|shqiptare]], e plotësuar dhe e botuar nga frati dhe [[poeti]] [[Shkodra|shkodran]] [[Gjergj Fishta]] në vitin 1937. Ajo përbëhet nga 30 këngë dhe mbi 17 000 vargje.<ref name="Elsie2005">{{Cite book |last=Robert Elsie |url=https://books.google.com/books?id=ox3Wx1Nl_2MC&pg=PA236 |title=Albanian Literature: A Short History |publisher=I.B.Tauris |year=2005 |isbn=978-1-84511-031-4 |page=236 |access-date=29 maj 2012}}</ref> U botua nga Shtypshkronja Françeskane në Shkodër dhe ka rreth 700 faqe.

''{{Lang|sq|Lahuta e Malcís}}'' u frymëzua shumë nga vargjet gojore të Shqipërisë së Veriut të kompozuara nga [[Eposi i kreshnikëve|cikli tradicional i këngëve epike]] dhe nga ciklet e vargjeve historike të shekullit të 18-të. Ajo përmban elemente të [[Besimet folklorike shqiptare|mitologjisë shqiptare]]. Në poemë lufta kundër Perandorisë Osmane u bë dytësore<ref name="Fishta">{{Cite web |last=Elsie |first=Robert |author-link=Robert Elsie |title=Gjergj Fishta, The Voice of The Albanian Nation |url=http://www.albanianliterature.net/authors_classical/fishta.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110605084332/http://www.albanianliterature.net/authors_classical/fishta.html |archive-date=5 qershor 2011 |access-date=5 prill 2011 |quote=Fishta was not uninfluenced or unmoved by the literary achievements of the southern Slavs in the second half of the nineteenth century... the role played by Franciscan pater Grga Martic whose works served the young Fishta as a model... by the writings of an earlier Franciscan writer, Andrija Kacic-Miosic ...by the works of Croatian poet Ivan Mazhuranic... the Montenegrin poet-prince Petar Petrovic Njegos... His main work, the epic poem, {{Lang|sq|Lahuta e Malcís}}(The highland lute), ... propagates anti-Slavic feelings and makes the struggle against the Ottoman occupants secondary.}}</ref> dhe si temë qendrore u zëvendësua me luftën kundër sllavëve ([[Serbët|serbëve]] dhe [[Malazezët|malazezëve]]),<ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=fhZhAAAAMAAJ |title=Irish Slavonic Studies |publisher=Irish Slavonic studies |year=1987 |page=172 |quote=Highland Lute, about the North Albanian tribesmen's wars with Montenegro, is under disapproval in Albania and Yugoslavia alike. This inclusiveness means that Elsie is very sparing in his critical judgements, ...}}</ref><ref>{{Citation |last=Detrez |first=Raymond |title=Developing cultural identity in the Balkans: convergence vs divergence |url=https://books.google.com/books?id=TRttHdXjP14C&pg=PA221 |page=220 |year=2005 |place=Brussels |publisher=P.I.E. Peter Lang S.A. |isbn=90-5201-297-0 |quote=... substitution of the central motif of the fight against the Turks by that of the fight against Slavs. |last2=Plas |first2=Pieter}}</ref> të cilët ai i shihte si më të dëmshëm pas [[Krimet kundër shqiptarëve në Luftërat Ballkanike|masakrave]] dhe [[Dëbimi i shqiptarëve 1877-1878|dëbimeve]] të fundit të shqiptarëve nga ta.<ref name="KoliqiRrahmani2003">{{Cite book |last=Ernesto Koliqi |title=Vepra |last2=Nazmi Rrahmani |publisher=Shtëpía Botuese Faik Konica |year=2003 |page=183}}</ref> Vepra u ndalua në Jugosllavi dhe në Shqipërinë komuniste<ref name="Elsie1996">{{Cite book |last=Robert Elsie |url=https://books.google.com/books?id=EJCAAAAAIAAJ |title=Studies in modern Albanian literature and culture |publisher=East European Monographs |year=1996}}</ref> për shkak të retorikës antisllave.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=_a4aAQAAMAAJ |title=Transition |publisher=Open Media Research Institute |year=1998 |page=33 |quote=The first issue of the first opposition newspaper Rilindja Demokratike in January 1991 carried the scholar Aurel Plasari's reassessment of Gjergj Fishta (1871 — 1940), the author of the epic poem "The Highland Lute." Because of Fishta s fierce anti- Slav nationalist rhetoric, the Communists prohibited his works soon after the war, during a stint of official Albanian- Yugoslav friendship; the ban remained in place for more than 40 years. Fishta was surrounded with the aura of the forbidden ...}}</ref> Vepra u cilësua si "shoviniste" dhe "antisllave" në ''Enciklopedinë e Madhe Sovjetike'' (1950), ndërsa Fishta quhej "spiun që bënte thirrje për luftë kundër sllavëve".<ref name="BoeckhRutar2017">{{Cite book |last=Katrin Boeckh |url=https://books.google.com/books?id=aIXgDQAAQBAJ&pg=PA84 |title=The Balkan Wars from Contemporary Perception to Historic Memory |last2=Sabine Rutar |date=10 janar 2017 |publisher=Springer |isbn=978-3-319-44642-4 |page=84}}</ref>

Përkthimi në anglisht i ''Lahutës së Malcís u'' botua në 2005 nga [[Albanologjia|albanologët]] kanadezë [[Robert Elsie|Robert Elsi]] dhe Janisë Mati-Hek.

Vargjet e para të ''Lahutës së Malcís'':

Ndihmo, Zot, si m'ke ndihmue!

Pesqind vjet kishin kalue,

Se të bukren ket Shqypni

Turku e mbate në robni,

Krejt tue e la t' mjeren në gjak,

Frymen tue i zanun njak,

E as tue e lanë, jo, dritë me pa:

Kurr të keqen pa i a da:

Rrihe, e mos e len me kja:

Me i u dhimtë, po, minit n'mur,

Me i u dhimtë gjarpnit nen gur!

== Analiza ==
Më 1905 u botua në Zara të Kroacisë Bleni I i veprës, me pesë këngë me paratë që i kishte dërguar [[Faik Konica]]. Një vit më vonë u botua Bleni II, me katër këngë dhe kështu me rradhë, deri në botimin përfundimtar me 30 këngë.

Autori në variantin përfundimtar krijoi një renditje të këngëve për të sugjeruar një kronologji të ngjarjeve që perfshijnë ndodhitë shqiptare nga gjysma e shekullit të 19-të deri në pavarësinë e Shqipërisë dhe Konferencën e Londrës më 1913. Vepra mbështetet në tre lloje këngësh:<ref>{{Cite book |last=Hamiti |first=Sabri |title=Letërsia moderne shqipe |publisher=Uet press |year=2013 |isbn=9789995639457 |location=Tiranë |pages=14-16 |language=sq |authorlink=Sabri Hamiti}}</ref>

# ''historike'', si "Vranina", "Kongresi i Berlinit", "Lufta e Balkanit", "Konferenca e Londonit" - ku i referohet këngëve historike;
# ''kreshnike'', me shpërthimet krijuese imagjinative që i referohen Ciklit të Kreshnikëve dhe baladave:
# ''autoriale'', si "Pater Gjoni" dhe "Tringa", që japin me detaje imagjinatën e poetit edhe kur mbështeten te paratekstet e baladave, duke i transformuar në stilin vetjak.

''Lahuta e Malcís'' ka rreth 17 000 vargje dhe është quajtur nga shumë studiues shqiptarë si "[[Iliada]]" shqiptare. Megjithatë, librit i mungon një subjekt i vërtetë qendror rreth ngjarjeve, rrethanave, personazheve dhe imagjinatave. Nëse ka një "hero" në libër, ai është populli shqiptar. Historitë e përshkruara krijojnë së bashku një personazh shqiptar që do të ishte heroi anonim. Përmbajtja ndryshon gjithashtu nga ''"Skënderbeu i pafat"'' i [[Jeronim de Rada|Jeronim de Radës]] dhe nga ''"Historia e Skënderbeut"'' e [[Naim Frashëri|Naim Frashërit]]. Në ''Lahutën e Malcís'', fati i Shqipërisë qëndron në simbolin mitologjik “Koha e Shqipërisë”, dhe sipas gojëdhënave shqiptare, në këtë kohë, fiset, banderola, trojet, orët, shtëpitë dhe luftëtarët e malësisë ishin të gjithë të bashkuar për një kauzë. Së bashku kjo krijon një bashkësi simpatike personazhesh, mitologjikë ose jo, që përcjellin mesazhin e mbijetesës së shqiptarit dhe kombit të tij, edhe pse është i mbushur me tragjedi. Uniteti i veprës ndikon drejtpërdrejt në zanatin dhe mitologjinë, duke përfshirë zanat, dragonjtë, hardhucat dhe hijet. Poezitë kanë një hark kohor prej dy brezash, duke filluar nga viti 1858 kur Mali i Zi, i shtyrë nga [[pansllavizmi]] rus, kërkon të pushtojë territorin shqiptar. Poema përfundon kur shpallet pavarësia e Shqipërisë dhe Konferenca e Londrës ka vendosur të ndajë territoret përgjysmë duke i dhënë tokat Serbisë dhe Malit të Zi. Fishta kërkon të grupojë disa këngë, sipas kronologjisë historike të ngjarjeve që rezultojnë në disa cikle këngësh. Lexuesi shkëputet përkohësisht nga ngjarjet reale historike dhe më pas transportohet në sfera fantastike. Cikli fillon me këngën "[[Oso Kuka]]", duke vazhduar me këngën e "Dervish Pashës" dhe "Kuvendi i Berlinit". Dy këngët e fundit krijojnë atmosferën e zhvillimit të identitetit kombëtar shqiptar. Cikli tjetër fillon me Ligën Shqiptare të Prizrenit dhe i vetmi personazh qendror është [[Mark Milani]], i cili është [[Antagonisti|antagonist]] si në folklorin kosovar ashtu edhe në mesin e malësorëve të Malësisë së Madhe. Krahas Milanit shfaqet me nxitim edhe mbreti [[Nikolla I i Malit të Zi|Nikolla Petroviq]]. Cikli më pas strukturohet në nëncikle dhe i pari fillon me [[Çun Mula|Çun Mulën]], një kryetar fisi nga fisi i Hotit. Në vijim të ekspozitës së këngës “Kulshedra” vjen nëncikli me pesë këngë që sjell skena masive. Cikli i mëposhtëm përqendrohet rreth [[Zana e malit|Tringës]] para dhe pas vdekjes. Ngjarjet, pas një ndërprerjeje tjetër tridhjetëvjeçare, pasojnë kryengritjet e pavarësisë. Kënga e fundit, "Konferenca e Londonit", është në vend të epilogut të poemës.

Studiues të ndryshëm janë përpjekur të gjejnë përplasje midis "Lahutës së Malcís" dhe "Iliadës" së [[Homeri|Homerit]], veçanërisht në atmosferën e dy poezive. Ata kanë krahasuar personazhe që kanë tipare të përbashkëta, skena ngjarjesh etj. Përfundimi i tyre ishte se poema homerike, me përjashtim të modelit të largët mbi të cilin u bazua poeti, kishte të përbashkët përkatësinë ballkanike me poemën fishtiane. Konflikti kryesor në poemë, mes shqiptarëve dhe sllavëve, mes dy kombeve, justifikohet si një konflikt i natyrshëm, i gjenezës, në vargun e famshëm proverbial "''kemi humbur miq''". Megjithatë, poeti bën thirrje për shmangien e fatalitetit të pashmangshëm “''Zoti në qiell e në tokë, por gjithmonë vëllai dhe motra jonë''”. Sidoqoftë, ngjarjet janë jashtëzakonisht të tensionuara duke i dhënë ''Lahutës së Malcís'' formën e eposit dramatikisht origjinal nga epikat e kombeve të tjera me tregime kryesisht më pak intensive. Ka një urrejtje patologjike midis dy palëve, jo vetëm midis njerëzve, por edhe midis qenieve mitologjike përkatëse, midis natyrës, dukurive natyrore etj. Kjo e bën të pamundur që shpirti i secilës palë të pushojë ose të ndalojë së luftuari. Në ''Lahutën e Malcís'', urrejtja mes kampeve armike është plazma ngjitëse e poemës. Ajo bashkon grupet e personazheve. Poema udhëton mes fantazisë dhe realitetit duke grumbulluar personazhe imagjinarë dhe të vërtetë. Të dyja palët kanë të drejtë të padiskutueshme për të gjitha territoret, ngjarjet, për të luftuar, për të bërë paqe, etj. Realiteti qiellor nuk është asgjë më shumë se realiteti i jetës së përditshme dhe jo më tokësor se sa imagjinohet dhe fantazohet në një familjaritet malor, tërësisht natyror mes dy grupeve. Koha e Shqipërisë vendos një marrëdhënie krejtësisht njerëzore, thuajse prindërore, me [[Ali pashë Gucia|Ali Pashë  Gucinë]] kur çasti luhet me fatin e kombit. Zana e madhe është motra e përjetshme e poetit, duke i dhënë kurajo dhe shpirt për të ndjekur zhvillimin e ngjarjeve, si poezitë dhe mallkimet. Po kështu edhe orët e tjera, me emra fisesh apo klane të tjera me emra malesh. Familjariteti tipik i kësaj natyre krijohet në këngën “Zana e Vizitorit” e njohur për vlerat e rralla artistike. Personazhet historike të veprës poeti kërkon të vendosë në binom me personazhet mitologjike.

Zakonisht, këto janë shembuj të njëri-tjetrit. Tiparet e njërës palë pasqyrohen te tjetra. Bukuria dhe fisnikëria e Tringës pasqyrohen në Zanën e Vizitorit dhe anasjelltas. Në përfundim të luftimeve, i huaji mbetet i kapur në varrin e Tringës, duke u hakmarrë ndaj motrës së tij shqiptare. [[Dualizmi]] i natyrës përshkruhet si dy grupe, ose palë, që luftojnë njëri-tjetrin. Qendra simbolike e zhvillimit të ngjarjeve, siç pohon edhe mendimi i studiuesve, është Shkodra. Megjithatë nuk bie në religjionizëm. Ai, siç thotë profesori [[Eqrem Çabej]], përdor njësinë e fisit për të dhënë njësinë e kombit. Në fis shënohen tiparet e kombit dhe të racës. Kjo i jep ''Lahutës së Malcís'' një dimension kombëtar dhe universal. Vargu me të cilin u ndërtua poema është katërfishi i poezisë popullore historike të eposit të veriut. Fishta arrin të sjellë në këtë varg me dhjetëra personazhe, secili prej tyre krejtësisht të individualizuar, me tipare unike që nuk mund të hiqen nga kujtesa e lexuesit. Ai gjithashtu individualizon dhjetëra beteja, dhe skena, të pikturuara me ngjyrat e veta të veçanta për t'u dalluar nga moria që e rrethon. Fjalori i Fishtës, pjesa më e madhe e të cilit nuk është përdorur kurrë në vepra letrare, aq më pak në poezi, me fjalë me kuptim të paqartë, [[Arkaizmat|arkaizma]], solecizma dhe fjalë të përbëra, shpesh të ndërtuara prej tij sipas burimeve të gjedhit, sukses në krijimin e pamjeve jo vetëm shikimore por edhe dëgjimore.

Rimat janë disa nga dukuritë më thelbësore të poezisë që shprehin qëndrimin video-emocional të poetëve. Rimat janë shpesh të përputhura, të përmbyllura ose kryqëzuara. Rimat janë gjithashtu shumështresore, varësisht nga vendi ku bëhen thyerje të vogla ose të mëdha në lexim, ku në aspektin sintaksor fjalitë ose fjalitë përfundojnë me fjali. Fishta përdor në mënyrën e tij përsëritje në fillim, në mes apo në fund të vargut, refrene, përsëritje të teksteve të plota, citate nga kryeveprat folklorike, renditje fjalësh të përmbysura etj. Ka edhe dialogë të shpejtë, ndjenja filozofike, zotime, lutje, urime, mallkime, blasfemi, ndërprerje dhe pyetje retorike që krijojnë larmi për lexuesin. Ritmi i shprehjes së shprehjes artistike të leximit përcaktohet fort nga figurat letrare. [[Hiperbola]] është mjeti kryesor i [[Epifania|epifanisë]], por një hiperbolë sa fantastike aq dhe e vërtetë.  Fantastike për zmadhimin e madhësisë së veçorive ose efektit të veçorive, realiste për konkretitetin e tyre. Karakteristikë është krahasimi, sidomos krahasimi i gjatë, shpeshherë i ndërlikuar me disa krahasime e më tepër në përbërjen e tij, i cili zotëron tekst të tërë këngësh. Gjithashtu, metaforat janë përdorur me origjinalitet me titra të shumta folklorike. I papërsëritshëm në poezi është përdorimi i [[Eufemizmi|eufemizmave]] me efekte artistike, herë përkëdhelëse, adhuruese dhe lavdëruese, herë të paditura, të ashpra e makabre. Eufemizmi funksionon në vend të emrave të perëndive, qenieve mitologjike, por edhe të personazheve kryesore të grupimit historik. [[Epiteti]] ka gjithmonë ngarkesa metaforike, merr pjesë në krahasime ose [[hiperbola]]. Personifikimi i dendur është mjeti më efektiv i baraspeshimit fishtian midis realitetit tokësor, deri në rrafshin tokësor më intim dhe konkret. Disa nga këngët më të përsosura të poemës si "Kulshedra", "Ura e Sutjeskës", "Zana e Vizitorit" etj. janë një shfaqje marramendëse e figurave stilistike të të gjitha llojeve.<ref>{{Cite book |last=Çobani |first=Tonin |url=https://books.google.com/books?id=hhd1mwEACAAJ&q=lahuta+e+malcis |title=Lahuta e malcis: Ngjizja mitologjike dhe fjalori i figurave mitologjike : Monografi |date=2012 |publisher=Enti Botues "Gjergj Fishta" |isbn=9789928161055 |pages=25–32 |language=sq}}</ref>


'''<big>Kritika</big>'''

Më 1947 [[Enver Hoxha]] e cilësonte veprën "apologji e shovinizmit më të tërbuar shqiptar": në 1979 shkruhej se "nxiste urrejtjen mes popujve fqinjë" apo, në 1983, se "propagandonte antisllavizmin".<ref>{{cite web |last=Muka |first=Andis |date=3 janar 2016 |title=Pëllumb Xhufi dhe shpikja e Enver Hoxhës nacionalist |url=http://www.postbllok.com/pellumb-xhufi-dhe-shpikja-e-enver-hoxhes-nacionalist/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20191213184544/http://www.postbllok.com/pellumb-xhufi-dhe-shpikja-e-enver-hoxhes-nacionalist/ |archive-date=13 dhjetor 2019 |access-date=13 dhjetor 2019 |language=sq}}</ref>

=== <small>Censura</small> ===
Më 1948, si të gjitha veprat e tij, qe ndër 154 veprat e ndaluara nga regjimi komunist në Shqipëri;<ref>{{cite journal |last=Peçi |first=Admirina |date=9 janar 2016 |title=Festivali i artit të ndaluar: 154 veprat e para që ndaloi regjimi komunist |url=https://shqiptarja.com/uploads/gazeta/2016/01/shq-09-01-2016.pdf |journal=[[Shqiptarja.com]] |language=sq |pages=20-21}}</ref> duke u ndaluar po ashtu edhe në Jugosllavi,<ref name="Elsie19962">{{cite book |author=Robert Elsie |url=https://books.google.com/books?id=EJCAAAAAIAAJ |title=Studies in modern Albanian literature and culture |publisher=East European Monographs |year=1996 |language=en}}</ref> për shkak të retorikës antisllave.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=_a4aAQAAMAAJ |title=Transition |publisher=Open Media Research Institute |year=1998 |p=33 |language=en |quote=The first issue of the first opposition newspaper Rilindja Demokratike in January 1991 carried the scholar Aurel Plasari's reassessment of Gjergj Fishta (1871 — 1940), the author of the epic poem "The Highland Lute." Because of Fishta's fierce anti-Slav nationalist rhetoric, the Communists prohibited his works soon after the war, during a stint of official Albanian-Yugoslav friendship; the ban remained in place for more than 40 years. Fishta was surrounded with the aura of the forbidden...}}</ref>


'''<big>Titujt e këngëve</big>'''
{| class="wikitable"
|+
!Numri
!Titulli i këngës
|-
|1
|Cubat
|-
|2
|Oso Kuka
|-
|3
|Preja
|-
|4
|Vranina
|-
|5
|Deka
|-
|6
|Dervish Pasha
|-
|7
|Kuvendi i Berlinit
|-
|8
|Ali Pasha i Gucís
|-
|9
|Lidhja e Prizrendit
|-
|10
|Mehmet Ali Pasha
|-
|11
|Lugati
|-
|12
|Marash Uci
|-
|13
|Te Kisha e Shnjonit
|-
|14
|Te Ura e Rrzhanicës
|-
|15
|Kasneci
|-
|16
|Kulshedra
|-
|17
|Në Qafë-Hardhi
|-
|18
|Te Ura e Sutjeskës
|-
|19
|Pater Gjoni
|-
|20
|Lekët
|-
|21
|Ndërmjetsija
|-
|22
|Tringa
|-
|23
|Ke Tbanat e Curr Ulës
|-
|24
|Zana e Vizitorit
|-
|25
|Gjaku i Marrun
|-
|26
|Koha e Re
|-
|27
|Xhemjeti
|-
|28
|Dedë Gjo Luli
|-
|29
|Lufta e Balkanit
|-
|30
|Konferenca e Londonit
|}

== Shih edhe ==

* [[Besimet folklorike shqiptare]]
* [[Poezia dhe këngët popullore shqiptare|Poezia popullore shqiptare]]
* [[Eposi i kreshnikëve]]

== Referime ==

[[Kategoria:Poezi shqipe]]
[[Kategoria:Letërsi shqipe]]