Shihni burimin për Letonezët

{{Grup etnik
| group            = Letonezët
| native_name      = latvieši
| native_name_lang = 
| image            = 
| image_caption    = 
| popullsia        = {{circa}} '''1.7 million'''<ref name="latviai">{{cite web | title=latviai | website=latviai | url=https://www.vle.lt/straipsnis/latviai/ | language=lt | access-date=2023-03-21}}</ref>
[[Skeda:Map of the Latvian Diaspora in the World.svg|center|frameless|260x260px]]
| popplace         = {{flagcountry|Latvia}} 1,187,891 <small>(2021)</small><ref>{{Cite web|title=Population by ethnicity in regions, cities, 21 development centres and municipalities at the beginning of the year by Ethnicity, Territorial unit, Indicator and Time period|url=https://data.stat.gov.lv/pxweb/en/OSP_PUB/START__POP__IR__IRE/IRE030/table/tableViewLayout1/|access-date=2021-04-23|website=Oficiālās statistikas portāls}}</ref>
{{center|{{small|Other significant population centers:}}}}
| region1          = {{flagcountry|United Kingdom}}
| pop1             = 124,000 <small>(2020)</small><ref>{{Cite web|title=Population of the UK by country of birth and nationality - Office for National Statistics|url=https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/populationandmigration/internationalmigration/datasets/populationoftheunitedkingdombycountryofbirthandnationality|access-date=2021-04-23|website=www.ons.gov.uk}}</ref><ref>[http://www.statistics.gov.uk/statbase/Product.asp?vlnk=15147 Population by country of birth and nationality], Annual Population Survey, Office of National Statistics, 2014] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20100828161544/http://www.statistics.gov.uk/statbase/Product.asp?vlnk=15147 |date=August 28, 2010 }}</ref><ref>{{cite web |author=BNS |url=http://www.tvnet.lv/zinas/arvalstis/381303-lielbritanija_paslaik_dzivo_39_tukstosi_viesstradnieku_no_latvijas |title=TVNET :: Ārvalstīs - Lielbritānijā pašlaik dzīvo 39 tūkstoši viesstrādnieku no Latvijas |date=13 qershor 2011 |publisher=Tvnet.lv |access-date=2011-12-03 |archive-date=7 shkurt 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180207010959/http://www.tvnet.lv/zinas/arvalstis/381303-lielbritanija_paslaik_dzivo_39_tukstosi_viesstradnieku_no_latvijas |url-status=dead }}</ref>
| region2          = {{flagcountry|United States}}
| pop2             = 85,723<small>(2019)</small>
| region3          = {{flagcountry|Germany}}
| pop3             = 53,000<small>(2021)</small><ref>{{Cite web|url=https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Migration-Integration/Tabellen/migrationshintergrund-staatsangehoerigkeit-staaten.html|title=Bevölkerung in Privathaushalten nach Migrationshintergrund im weiteren Sinn nach ausgewählten Geburtsstaaten}}</ref>
| region4          = {{flagcountry|Canada}}
| pop4             = 30,725 <small>(2016)</small><ref>{{Cite web|last=Government of Canada|first=Statistics Canada|date=2017-10-25|title=Ethnic Origin (279), Single and Multiple Ethnic Origin Responses (3), Generation Status (4), Age (12) and Sex (3) for the Population in Private Households of Canada, Provinces and Territories, Census Metropolitan Areas and Census Agglomerations, 2016 Census - 25% Sample Data|url=https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/dt-td/Rp-eng.cfm?LANG=E&APATH=7&DETAIL=0&DIM=0&FL=E&FREE=0&GC=0&GID=0&GK=0&GRP=1&PID=110528&PRID=10&PTYPE=109445&S=0&SHOWALL=0&SUB=0&Temporal=2016,2017&THEME=0&VID=0&VNAMEE=Ethnic%20origin%20(279)&VNAMEF=Origine%20ethnique%20(279)|access-date=2021-06-25|website=www12.statcan.gc.ca}}</ref>
| region5          = {{flagcountry|Brazil}}
| pop5             = 25,000 <small>(2002)</small><ref name="Um atalho para a Europa">{{cite web |title=Um atalho para a Europa |work=Epoca |publisher=Editora Globo S.A |date= 24 qershor 2002 |url=http://epoca.globo.com/edic/214/soci1a.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20120821072841/http://epoca.globo.com/edic/214/soci1a.htm |archive-date=21 gusht 2012 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.brazilianembassy.se/english/latviaV2eng.asp|title=Brazilian Embassy in Stockholm<!-- Bot generated title -->|website=Brazilianembassy.se|access-date=2 gusht 2017|url-status=dead|archive-url=https://archive.today/20070104041645/http://www.brazilianembassy.se/english/latviaV2eng.asp|archive-date=4 janar 2007}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.lituanus.org/1987/87_3_02.htm|title=A Millenarian Migration: Varpa|website=Lituanus.org|access-date=2 gusht 2017|archive-date=6 gusht 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190806210527/http://www.lituanus.org/1987/87_3_02.htm|url-status=dead}}</ref>
| region6          = {{flagcountry|Australia}}
| pop6             = 23,233 <small>(2021)</small><ref>{{cite web|url=http://stat.data.abs.gov.au/|title=ABS Statistics|last=ABS|website=Stat.data.abs.gov.au|access-date=28 prill 2023|archive-date=19 prill 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180419194329/http://stat.data.abs.gov.au/|url-status=dead}}</ref>
| region7          = {{flagcountry|Ireland}}
| pop7             = 19,933 <small>(2016)</small><ref>{{Cite web|title=All non-Irish nationals in Ireland - CSO - Central Statistics Office|url=https://www.cso.ie/en/releasesandpublications/ep/p-cp7md/p7md/p7anii/|access-date=2021-06-25|website=www.cso.ie|language=en}}</ref>
| region8          = {{flagcountry|Russia}}
| pop8             = 18,979 <small>(2010)</small>
| region10         = {{flagcountry|Norway}}
| pop10            = 11,723 <small>(2019)</small><ref>{{Cite web|url=http://www.ssb.no/en/innvbef/|work=Statistics Norway|title=Immigrants and Norwegian-born to immigrant parents, by country background. 1 January 2019|language=no}}</ref>
| region11         = {{flagcountry|Sweden}}
| pop11            = 10,323 <small>(2022)</small><ref>{{Cite web|title=Population statistics - Foreign-born by Country of birth, sex and year of immigration 31 December 2022|url=https://www.scb.se/en/|access-date=2023-11-15|website=Statistiska Centralbyrån|language=en}}</ref>
| langs            = [[Gjuha letoneze|Letonisht]] dhe dialektet e saj
| related          = [[Baltikët]] tjerë
| rels             = Kryesisht [[Luteran]],<ref name="Tieslietu Ministrija">{{cite web|url=http://www.tm.gov.lv/lv/labumi/TM.docx |title=Tieslietu ministrijā iesniegtie reliģisko organizāciju pārskati par darbību 2011. gadā |language=lv |access-date=2012-07-25 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20121126013327/http://www.tm.gov.lv/lv/labumi/TM.docx |archive-date=2012-11-26 }}</ref><br> Pakica [[Kisha Katolike Romake|Katolikë romak]] dhe [[Kisha Ortodokse Letoneze|Ortodoksë Letonezë]]
}}
'''Letonezët''' ([[Gjuha letoneze|Letonisht]]: ''latvieši'') janë një grup etnik dhe komb [[Baltikët|baltik]] me prejardhje nga [[Letonia]] dhe rajoni i afërt gjeografik, [[Shtetet baltike|Baltiku]]. Letonezët kanë një [[Gjuha letoneze|gjuhë]], [[Kultura e Letonisë|kulturë]], [[Historia e Letonisë|histori]] dhe prejardhje të përbashkët letoneze.

==Historia==
Një fis [[Gjuhët finike|balto-finik]] i njohur si [[Livonianët|Livët]] u vendos në brigjet veriore të Letonisë moderne. Kolonët gjermanikë e morën emrin e tyre për vendasit nga termi Liv. Ata iu referuan të gjithë vendasve si "Letts" dhe kombit si "Lettland", duke e quajtur koloninë e tyre Livonia ose Livland.

Forma latine, ''[[Livonia]]'', i referohej gradualisht të gjithë territorit të Letonisë së sotme, si dhe [[Estonia|Estonisë]] jugore, e cila kishte rënë nën një ndikim minimal gjerman. Letonezët dhe [[lituanezët]] janë të vetmit anëtarë të mbijetuar të degës baltike të [[Gjuhët indo-evropiane|familjes indo-evropiane]].

==Kultura==
===Ndikimet===
Letonezët kanë një gjuhë të përbashkët dhe kanë një kulturë unike me tradita, festa, zakone dhe arte. Kultura dhe traditat fetare janë ndikuar disi nga traditat gjermanike, skandinave dhe ruse. Letonët kanë një kulturë të lashtë që daton arkeologjikisht në 3000 para Krishtit. Letonët mbanin një lidhje dhe tregti të konsiderueshme me fqinjët e tyre. Të dhënat e para të banorëve njerëzorë në tokat e Letonisë moderne datojnë arkeologjikisht në shek. 9000 pes, duke sugjeruar se kolonët e parë ishin gjuetarë që qëndruan pothuajse menjëherë pas fundit të [[Periudha e fundit akullnajore|epokës së fundit të akullit]]. Kolonizatorët nga jugu mbërritën shpejt, duke i çuar shumë nga gjuetarët drejt veriut, ndërsa mbulesat polare të akullit u shkrinë më tej, ose në lindje, në [[Rusia|Rusinë]] e sotme, [[Bjellorusia|Bjellorusinë]] dhe [[Ukraina|Ukrainën]]. Autori romak [[Taciti]] vuri në dukje popujt "[[Aestii]]", që mendohet se ishin banorë të tokave moderne baltike, duke sugjeruar se ata ishin të shumtë me njerëz të frikshëm, por paqësorë dhe mikpritës. Popujt letonezë mbetën relativisht të pashqetësuar derisa ndërhyrja [[Papa|papale]] nëpërmjet [[Gjermanikët|Gjermanikëve]], [[Urdhri Teutonik]] kolonizoi [[Kurzeme]] (''Kurland'' në gjermanisht), duke filluar në gjysmën e parë të shekullit të 13-të. Dekretet e Papës urdhëruan Urdhrin Teutonik të përhapte "Fjalën e Zotit" dhe [[Ungjilli]]n e [[Krishterimi]]t në të gjithë "tokat e paqytetëruara pagane". Megjithëse këto përpjekje për të krishterizuar popullsinë dështuan, dhe Urdhri Teutonik përfundimisht u zhvendos drejt jugut, në rajonin e asaj që dikur njihej si [[Prusia Lindore]].

Letonia Juglindore ([[Latgale]]), për shkak të një popullsie relativisht të madhe etnike ruse, ka ruajtur një ndikim të madh rus.

===Feja===
[[Skeda:Aglona Basilica.jpg|thumb|right|200px|The [[Bazilika e Zonjës, Aglona|Bazilika e Zonjës]] në [[Aglona]], kisha më e rëndësishme [[Kisha Katolike Romake|katolike romake]] në [[Letoni]].]]
[[Paganizmi]] ishte feja kryesore përpara se territori i Letonisë të pushtohej nga [[Urdhri Teutonik]] i krishterë.<ref name="OnLatvia">{{cite web |last1=Žemaitis |first1=Augustinas |title=Dievturība (neo-paganism) |url=https://www.onlatvia.com/dievturiba-latvian-neo-paganism-187 |website=OnLatvia.com |language=en |access-date=21 mars 2022}}</ref><ref>{{cite web |last1=Smogorzewski |first1=Kazimierz Maciej |title=Latvia - History |url=https://www.britannica.com/place/Latvia/History |website=[[Encyclopedia Britannica]] |language=en |access-date=21 mars 2022}}</ref> Letonezët ende festojnë festat tradicionale ([[Jāņi]]).<ref>{{cite web |last1=Ruduša |first1=Daina |title=Time to Get in Touch With Our Pagan Roots |url=https://www.latvia.eu/blog/time-get-touch-our-pagan-roots |website=Latvia.eu |language=en |access-date=21 mars 2022 |archive-date=5 shtator 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190905164034/https://www.latvia.eu/blog/time-get-touch-our-pagan-roots |url-status=dead }}</ref> [[Dievturība]] është një lëvizje neopagane e cila pretendon të jetë një ringjallje moderne e fesë etnike të letonezëve përpara kristianizimit në shekullin e 13-të.<ref name="OnLatvia" /><ref>{{cite journal |last1=Stasulane |first1=Anita |title=A Reconstructed Indigenous Religious Tradition in Latvia |journal=Religions |language=en |doi=10.3390/rel10030195 |date=mars 2019|volume=10 |issue=3 |page=195 |doi-access=free }}</ref>

Shumica e letonezëve të krishterë i përkasin [[Kisha Ungjillore Luterane e Letonisë|Kishës Ungjillore Luterane]], por në [[Latgale]] dhe [[Komuna Alsunga|Komunën Alsunga]] mbizotëron [[Kisha Katolike Romake]], një pakicë e vogël letoneze i përkasin [[Kisha Ortodokse Letoneze|Kishës Ortodokse Letoneze]] dhe kongregacioneve të tjera fetare.<ref name="Tieslietu Ministrija" /> Në fund të shekullit të 18-të, një lëvizje e vogël por e gjallë [[Kisha Moraviane|Herrnhutist]] luajti një rol të rëndësishëm në zhvillimin e kulturës letrare letoneze përpara se ajo të përthithej në emërtimin kryesor luteran.

===Gjuha===
Gjuha stërgjyshore e letonezëve, [[Gjuha letoneze|letonishtja]], është regjistruar të paktën që nga shekulli i 16-të.<ref>{{cite journal |last1=Vīksniņš |first1=Nicholas |year=1973 |title=The Early History of Latvian Books |url=http://www.lituanus.org/1973/73_3_02.htm#Ref |journal=[[Lituanus]] |volume=19 |issue=3 |language=en |access-date=3 shtator 2019 |archive-date=24 prill 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120424153605/http://www.lituanus.org/1973/73_3_02.htm#Ref |url-status=dead }}</ref> Ajo u zhvillua në një gjuhë të veçantë në shekullin e 9-të. Është pjesë e një dege të veçantë gjuhësore të gjuhëve indo-evropiane: [[gjuhët baltike]].

Një gjuhë tjetër e shquar e Letonisë është [[gjuha livoniane]] pothuajse e zhdukur, një anëtar i nëndegës baltiko-finlandeze të familjes së gjuhëve urale, e cila gëzon mbrojtje me ligj. [[Gjuha latgaliane]] (një dialekt i letonishtes) mbrohet gjithashtu nga ligji letonez si një variant historik i gjuhës letoneze.

==Referime==
{{Reflist|30em}}

[[Kategoria:Letonezë| ]]