Shihni burimin për Mbretëria e Ilirisë

{{Shiko gjithashtu|Mbretëria ilire (1816 - 1849)}}
{{Infobox country
|native_name            = 
|conventional_long_name = Perandoria e Ilirisë
|common_name            = Iliria
|
|era                    = [[Antikiteti klasik]]
|status                 = Perandori
|empire                 = 
|government_type        = Perandori
|
|year_start             = Shek.VII p.e.s
|year_end               = 135 p.e.s
|
|event_start            = 
|date_start             = 
|event_end              = 
|date_end               = 
|
|s1                     = Perandoria Romake
|flag_s1                = Vexilloid of the Roman Empire.svg
|
|image_flag             = 
|flag                   = 
|flag_type              = 
|
|image_coat             = Coat of arms of Illyria (yellow star).svg
|coa_size               = 
|symbol                 = 
|symbol_type            = Stema
|
|image_map              = The Illyrian empire at its peak.jpg
|image_map_caption      = Perandoria e Ilirisë nën udhëheqjen e [[Bardhyli]]t
|
|image_map2             = 
|image_map2_caption     = 
|
|capital                = [[Scodra|Skodrinon]] <br> ([[Shkodra]])
|coordinates            = {{coord|42|4|5|N|19|30|43|E}}
|
|common_languages       = [[Gjuha ilire]]
|religion               = [[Politeizmi]]<br>([[Mitologjia ilire]])
|
|leader1                = [[Galauri]]<br>[[Grabus|Grabosi I]]<br>[[Syrra]]<br>[[Bardhyli]]<br>[[Grabosi|Grabosi II]]<br>[[Pleurati I]]<br>[[Glauku]]<br>[[Bardhyli II]]<br>[[Monuni I]]<br>[[Mytili]]<br> [[Pleurati II]]<br>[[Agroni (Mbret)|Agroni]]<br>[[Teuta e Ilirisë|Teuta]]<br>[[Dhimitër Fari]]<br>[[Skerdilaidi]]<br>[[Pleurati III]]<br>[[Genti]]<br>[[Ballai]]
|year_leader1           = 678-640 p.e.s<br>•437-423 p.e.s<br>•423–393 p.e.s<br>•393–358 p.e.s<br>•358–356 p.e.s<br>•356–335 p.e.s<br>•335–295 p.e.s<br>•295–290 p.e.s<br>•290–270 p.e.s<br>•270–260 p.e.s <br>•260-250 p.e.s<br>•250–231 p.e.s<br>•231–227 p.e.s<br>•222-219 p.e.s<br>•218-205 p.e.s<br>•205-181 p.e.s<br>•181-168 p.e.s<br>•167-135 p.e.s
|title_leader            = Perandor
|
|legislature            = 
|house1                 =
|type_house1            = 
|house2                 = 
|type_house2            = 
|
|stat_year1             = 
|stat_area1             =
|stat_pop1              = 
|stat_year2             = 
|stat_area2             =
|stat_pop2              = 
|footnotes              = 
|currency               = [[Monedhat ilire]]
|today                  = [[Shqipëria]]<br/>[[Kosova]]<br/>[[Mali i Zi]]<br/>[[Bosnja dhe Hercegovina]]<br/>[[Kroacia]]
|area_km2=450000|life_span=Ekzistoi 650 vite}}
[[File:Metal statue from Albanian tourism expo &quot;Exhibit of Illyrian Kings&quot; depicting Glaucias.jpg|thumb|[[Glauku|Mbreti Glauku]]]]
[[File:Musée Baron-Martin 080 (cropped).jpg|thumb|[[Glauku|Mbreti Glauku]] dhe [[Beroia e Epirit|Mbretëresha Beroja]] marrin nën përkujdesje [[Pirro i Epirit|Pirron e vogël]] (Musée Baron-Martin)]]
[[File:Teuta.jpg|thumb|Mbretëresha Teuta]]
[[File:King Gentius of Illyria, King Gent.png|thumb|Mbreti Genti]]
[[File:Ilyria.Dyracchium.Drachm Ceka 360.jpg|thumb|Monedhë e Mbretërisë ilire nga Durrësi]]
[[File:PotHelmetwithPlume.jpg|thumb|Helmeta ilire]]
'''Perandoria e Ilirisë''' është emërtimi për organizimin politik, shoqëror dhe ushtarak që ka ekzistuar në [[Gadishulli Ballkanik|Gadishullin Ballkanik]] në kohërat antike, në territorin që shtrihej në veri të [[Maqedonia e lashtë|Maqedonisë antike]] dhe [[Epiri]]t dhe brigjet lindore të [[Deti Adriatik|Adriatikut]]. Nga shekulli VIII p.e.s. e deri në shekullin V p.e.s. në zonën e bregdetit lindor të Detit Adriatik dhe brigjeve të [[Deti Jon|Detit Jon]], vërehet një ndikim i konsiderueshëm i qendrave kulturore nga [[Greqia e lashtë|Greqia antike]] dhe [[Roma e lashtë]] ([[Italia e Jugut]]) si rezultat i së cilës fillon të ndryshojë edhe mënyra e jetës, përmbajtja e saj dhe nevojat e përditshme. Si pjesë e nevojave, kishte ndryshime gjithashtu edhe në organizimin shoqëror dhe forcimin e strukturave fisnore.

== Historia ==
{{Shiko gjithashtu|Iliria|Mbretëria e Dardanisë}}
Të gjitha burimet historike ([[Thukididi]], [[Teopompi]], [[Diodori]]), pa përjashtim, flasin për mbretërinë në veriperëndim të [[Maqedonia e lashtë|Maqedonisë antike]] dhe në brigjet e Detit Adriatik. Historianët e sotëm janë të prirur ta quajnë këtë mbretëri sipas dinastive të fiseve përkatëse: [[Dinastia e enkelejëve dhe taulantëve|Mbretëria e enkelejëve dhe/ose e taulantëve]], [[Mbretëria e dardanëve]], [[Dinastia e ardianëve dhe labeatëve|Mbretëria e ardianëve dhe/ose e labeatëve]], etj.

Në [[Iliria|Ilirinë e Jugut]] organizimet e para shtetërore u formuan pak më herët se në viset e tjera të këtij rajoni. Një nga dinastitë më të vjetra të njohura ilire është ajo e [[Enkelejët|enkelejve]], e cila me sa duket kishte arritur kulmin e saj mes shekujve VIII-VII p.e.s., por dinastia në fjalë ra nga pushteti dominues rreth shekullit VI pes. <ref>{{harvnb|Stipčević|2002|pages=46–47}}</ref> <ref>{{harvnb|Lewis|Boardman|1994|p=785}}</ref> <ref>{{harvnb|Stipčević|1989|p=34}}</ref> Dobësimi i dinastisë së enkelejëve rezultoi në asimilimin, shkrirjen dhe përfshirjen e tyre në një dinasti tjetër ilire të krijuar më së voni në shekullin V p.e.s., duke shënuar kështu shfaqjen e [[Dasaretët|dasaretëve]], të cilët duket se kanë zëvendësuar enkelejët në zonat përreth Liqenit të Lyhnidit.<ref>{{harvnb|Wilkes|1969|p=13}}</ref> <ref>{{harvnb|Šašel Kos|2004|p=500}}</ref> <ref>{{harvnb|Castiglioni|2010|pp=93–95}}</ref> 

Dobësimi i dinastisë së enkelejëve ndodhi edhe si rezultat i forcimi të një dinastie tjetër ilire të themeluar në afërsi të saj, ajo e taulantëve, e cila për disa kohë ka ekzistuar së bashku me atë të enkelejëve.<ref>{{harvnb|Stipčević|1989|p=35}}</ref> [[Taulantët]], një fis tjetër midis grupeve më të njohura të fiseve ilire, jetonin në bregdetin Adriatik të Ilirisë Jugore (Shqipëri), duke dominuar në periudha të ndryshme pjesën më të madhe të fushës midis [[Drini]]t dhe Vjosës, që përfshin zonën përreth Epidamnit/Dyrrhachium.<ref>{{harvnb|Wilkes|1992|pp=97–98}}</ref>  Kur përshkruan pushtimin ilir të Maqedonisë të sunduar nga [[Argeu i Maqedonisë|Argaeu I]], diku midis viteve 678–640 p.e.s., historiani Polieni (Polyaenus) (shekulli II p.e.s) përmend mbretin më të vjetër të supozuar në Iliri, Galauri ose Galabri, një sundimtar i taulantëve që mbretëroi në pjesën e fundit të shekullit VII p.e.s.<ref>{{harvnb|Jaupaj|2019|p=81}}</ref> <ref>{{harvnb|Hammond|Griffith|1972|p=21}}</ref> <ref>{{harvnb|Cabanes|2002a|p=51}}</ref> <ref>{{harvnb|Cabanes|2002b|p=163}}.</ref> Disa studiues e konsiderojnë vërtetësinë e pasazhit të Polienit ende të diskutueshëm.<ref>{{harvnb|Cabanes|2002a|p=51}}</ref> Pavarësisht, nëse ky tregim është i besueshëm historikisht dhe pavarësisht nga interesimi i [[Polieni]]t për anekdotën, ai nënkupton mendimin e përhapur përgjatë antikitetit për një armiqësi domethënëse midis maqedonasve dhe ilirëve që në shekullin VII p.e.s, nëse konsensusi në studimet moderne në datimin e periudhës së mbretërimit të Argeut I është i saktë.<ref>{{harvnb|Greenwalt|2011|p=281}}</ref> <ref>{{harvnb|Cabanes|2002|p=51}}</ref>  Në shekullin VII p.e.s, taulantët kërkuan ndihmën e Korkyrës dhe Korintit në një luftë kundër liburnëve. Pas disfatës dhe dëbimit nga rajoni i liburnëve, korkyreanët themeluan në vitin 627 p.e.s në Gadishullin Ilirik një koloni të quajtur ''Epidamnus'', që mendohet se ka qenë emri i një mbreti ilir (barbar) të rajonit. Një qendër tregtare në lulëzim u shfaq dhe qyteti u rrit me shpejtësi. [[Taulantët]] vazhduan të luanin një rol të rëndësishëm në historinë ilire midis shekujve V dhe IV-III p.e.s dhe në veçanti në historinë e Epidamnit, si fqinjë dhe si pjesë e popullsisë së tij. Veçanërisht ata ndikuan në çështjet e konflikteve të brendshme midis aristokratëve dhe demokratëve.<ref>{{harvnb|Wilkes|1992|p=112}}</ref> <ref>{{harvnb|Mesihović|Šačić|2015|pp=39–40}}</ref> Dinastia taulantiane duket se ka arritur kulmin e saj gjatë sundimit të [[Glauku|mbretit Glauku]] në vitet midis 335 dhe 302 p.e.s. <ref>{{harvnb|Dzino|2014|p=49}}</ref> <ref>{{harvnb|Wilkes|1992|pp=112, 122–126}}</ref> <ref>{{harvnb|Stipčević|1989|pp=35–36}}</ref> 

Sipas një numri studiuesish modernë, dinastia e Bardhylit, dinastia e parë e vërtetuar dardane, në fakt, ishte [[Dasaretët|dinasti dasaretiane]]. <ref>{{harvnb|Mortensen|1991|pp=49–59}}</ref> <ref> {{harvnb|Cabanes|2002|pp=50–51, 56, 75}}</ref> <ref>{{harvnb|Castiglioni|2010|p=58}}</ref> <ref>{{harvnb|Lane Fox|2011|p=342}}</ref> Nga ana tjetër ekziston edhe një rindërtim tjetër historik që e konsideron Bardhylin një sundimtar dardan, i cili gjatë zgjerimit të sundimit të tij përfshiu edhe rajonin e [[Dasaretët|dasaretëve]] në kuadër të mbretërisë së tij, por ky interpretim është kundërshtuar nga ata historianë të cilët e konsiderojnë Dardaninë shumë të largët në veri për ngjarjet që përfshijnë mbretin ilir Bardhyli dhe dinastinë e tij. <ref>{{harvnb|Kipfer|2000|p=251}}</ref> <ref>{{harvnb|Hammond|1993|p=104}}.</ref> <ref>{{harvnb|Wilkes|1995|p=298}}</ref> <ref>{{harvnb|Papazoglu|1978|p=216}}</ref> <ref>{{harvnb|Bojanovski|1989|p=26}}</ref> <ref>{{harvnb|Zippel|1877|p=}}</ref> 

Pasi Filipi II i Maqedonisë mundi [[Bardhyli]]n (358 p.e.s.), [[grabët]] nën udhëheqjen e [[Grabosi|Grabit]] u bënë shteti më i fortë në Iliri. <ref>{{harvnb|Hammond|1994|p=438}}</ref> Filipi II gjatë luftës me ilirët vrau rreth 7000 ilirë në një fitore të madhe dhe aneksoi territorin deri në [[Liqeni i Ohrit|Liqenin e Ohrit]]. Më pas, Filipi II reduktoi territorin e [[Grabët|grabëve]] dhe më pas u drejtzua kah [[ardianët]], mundi [[triballët]] (339 p.e.s. ) dhe luftoi me [[Pleuri]]n (337 p.e.s.). <ref>{{harvnb|Hammond|1993|pp=106–107}}</ref>

Në kohën e mbretërve Pleurati dhe më vonë Agroni, [[ardianët]] zhvilluan fuqinë e tyre detare dhe qendra e gravitetit të shtetit brenda disa dekadave u zhvendos përgjithmonë nga brendësia kontinentale në brigjet e Adriatikut. Pas vdekjes se Pleuratit në vitin 250 p.e.s. erdhi në fron i biri i tij, Agroni, i cili sundoi për 20 vjet. Agroni shfrytëzoi rënien e Epirit pas vdekjes së [[Pirro i Epirit|Pirros]] dhe pasardhësve të tij. Ai më vonë pushtoi pjesë të Epirit, Korfuzit, Durrësit dhe Hvarit një nga një ku edhe vendosi vartësit e tij. Nën emrin e tij, Hvari u sundua nga [[Dhimitër Hvari]], i cili më vonë, në konfliktin midis romakëve dhe ilirëve, do të tradhtonte Mbretëreshën Teuta, gruan e dytë të Agronit dhe do të bëhej vasal romak. Nga të gjitha dinastitë tjera, kjo ishte dinastia më e fuqishme e cila drejtoi shtetin ilir në histori. <ref>{{harvnb|Wilkes|ilirët|p=}}.</ref>

Pas vdekjes së Agronit në krye të shtetit erdhi gruaja e tij [[Teuta]], e cila nuk ndryshoi politikën e jashtme të shtetit ilir. Duke mbajtur aleancën me [[Maqedonia|Maqedoninë]], Teuta në vitin 230 p.e.s. nisi kundër [[Epiri]]t ushtrinë dhe flotën Ilire. Ekspedita përfundoi me sukses dhe Republika e Epirit hyri në varësinë e Mbretërisë ilire. Në vitin 229 p.e.s. Teuta iu drejtua qyteteve bregdetare. Meqenëse [[Dyrrahu]] dhe [[Visi|Visa]] rezistuan, flota ilire nën komandën e [[Dhimiter Fari|Dhimitër Fari]]t iu drejtua Korkyrës dhe pasi shpartalloi flotën [[Greqia e lashtë|greke]], e pushtoi atë. Këto fitore e bënë Mbretërinë ilire një nga fuqitë më të mëdha të pellgut të [[Mesdhe]]ut.

Në vitin 229 p.e.s. filloi konflikti mes Mbretërisë ilire dhe Perandorisë romake në kohën e Mbretëreshës Teuta. Pas një dekade (220 - 219 p.e.s.) u zhvillua lufta e dytë iliro - romake e nisur nga [[Dhimitër Fari]] dhe e përfunduar nga Skerdilaidi. Pesë dekada më vonë (170 - 167 p.e.s.) zhvillohet lufta e tretë iliro - romake e ku u dallua sidomos mbreti ilir [[Genti]]. Kjo luftë përfundoi me thyerjen e plotë të ushtrisë ilire, ndërsa Genti u dorëzua me gjithë familjen dhe u dërgua si rob në Romë. (Varri i tij ndodhet në Gubio - Itali). <ref>{{harvnb|Cabanes, P.|1988|p=}}.</ref> 

Pas Gentit në skenën politike ilire paraqitet [[Ballai|mbreti Ballai]] i cili sundoi deri në vitin 135 p.e.s. Si duket në kohën e sundimit të tij territori i shtetit ilir është ngushtuar dukshëm pasi që mbretin Ballai e njohim kryesisht përmes monedhave të tij të prera në Korkura dhe Risan. Me këtë edhe merr fund pavarësia politike dhe ekonomike e shtetit ilir.

== Mbretër ==
{{Shiko gjithashtu|Lista e personaliteteve ilire}}
=== Dinastia enkeleo-taulantiane ===
{{Shiko gjithashtu|Dinastia e enkelejëve dhe taulantëve}}
* [[Galaurus|Galauri]]: mbreti ilir i dinastisë së taulantëve. Pushtoi pa sukses Maqedoninë midis viteve 678–640 para Krishtit. <ref>Μιμαλλόνες "imitators of men" Etym. Mag. (587.53) see Hesychius "mimelazein. mimeisthai" "mimelon. homoion"</ref>
* [[Grabus|Grabi I]] (shekulli V para Krishtit): është dëshmuar në një mbishkrim athinas, ai ka shumë të ngjarë të ketë qenë një personalitet me përgjegjësi të mëdha politike. Ai ndoshta ishte gjyshi i [[Grabos|Grabos II]]. <ref>{{Harvnb|Cabanes|2002}}</ref> <ref>{{Harvnb|Šašel Kos|2002}}</ref>
* [[Syrra|Sirra]] (437–390 para Krishtit), sundimtar në rajonin e [[Lynkestis|Lyncestis]]. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=QeKAAAAAMAAJ&q|title=Greek influence along the East Adriatic Coast|year=2002|isbn=9531631549|editor-last=Cambi|editor-first=Nenad|series=Knjiga Mediterana|volume=26|quote=Undoubtedly the word Illyrian had a distinct political (hence to some extent also ethnic) meaning, when applied to the Illyrian kingdom of Sirrhas or Bardylis I, at thend of the 5th or the beginning of the 4th century BC to the fall of Genthius in 168 BC, regardless of the unsolvable problem of how many dynasties alternately occupied the throne and what was the origin and the actual expanse of the kingdom of each of them|editor-last2=Čače|editor-first2=Slobodan|editor-last3=Kirigin|editor-first3=Branko|language=en}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Katičić|first=Radoslav|url=https://books.google.com/books?id=kSkjAAAAQBAJ|title=Ancient Languages of the Balkans|date=2012|publisher=Walter de Gruyter|isbn=3111568873|page=155|language=en}}</ref>
* [[Grabos|Grabi II]] (r. 358–356 para Krishtit): hyri në aleancën athinase për t'i rezistuar fuqisë së Filipit në vitin 356 para Krishtit. <ref>{{Harvnb|Šašel Kos|2002}}</ref>
* [[Pleurati I]] (r. 356-335 para Krishtit): mbretëroi pranë bregdetit Adriatik në Ilirinë jugore. Në një përpjekje të tij në 344 para Krishtit, u përpoq të pengonte përparimet e Filipit në Iliri. 
* [[Pleurati]] (rc 337/336 pes): sundimtari ilir që bëri fushatë kundër Filipit II rreth vitit 337 para Krishtit. Ai konsiderohet nga disa studiues si mbret i [[Autariatët|autariatëve]], [[Taulantët|taulantëve]], ose [[Dardania|dardanëve]]. <ref>Hammond, "The Kingdoms in Illyria circa 400-167 BC".</ref> Disa kanë sugjeruar se ai ishte i njëjtë me [[Pleurati I|Pleuratus I]]; <ref name="Howe-Müller-Stoneman">{{Harvnb|Howe|Müller|Stoneman|2017}}</ref> <ref>{{Harvnb|Šašel Kos|2002}}</ref> Pleurias përmendet vetëm nga Diodorus (16.93.6), përndryshe ishte i paprovuar në burimet e lashta. <ref name="Howe-Müller-Stoneman" />
* [[Kliti]], i biri i Bardhylit I (sundoi mes viteve 335 – 295 para Krishtit): organizatori i [[Rrethimi i Pelionit|rrethimit ilir]] të [[Pelioni|Pelionit]] në vitin 335 para Krishtit kundër [[Aleksandri i Madh|Aleksandrit të Madh]] . <ref>[https://books.google.com/books?id=iOWS4i5X9fgC&lpg=PA120 Wilkes 1995, page 120]</ref>
* [[Glauku]]: mbreti ilir i dinastisë së taulantëve. Ai ndihmoi Kleitin në Betejën e Pelionit në vitin 335 para Krishtit, rriti dhe edukoi [[Pirro i Epirit|Pirron e Epirit]] dhe u përfshi në ngjarje të tjera në Ilirinë jugore në fund të shekullit IV para Krishtit. <ref>Neritan Ceka: Illlyrian to the Albanians, 2005, Migjeni</ref>
* [[Beroia e Epirit|Beroja]], mbretëreshë, bashkëshortja e Glaukut. E birësoi, e rriti dhe edukoi [[Pirro i Epirit|Pirron e Epirit]].
* [[Monuni I]], (r. 290–270 pes): mbretëroi gjatë sulmeve galike të vitit 279 p.e.s. Ai preu monedhat e tij prej argjendi në [[Durrësi|Dyrrhachion]]. <ref name="J. Wilkes 1992, p. 129">The Illyrians by J. J. Wilkes, 1992, {{ISBN|0-631-19807-5}}, p. 129, "No Illyrian production of coins is known before King Monunius struck his coins at Dyrrhachium (see figure 11), followed by Mytilus around ten years later..."</ref>
* [[Mytili]], pasardhësi i Monunit I dhe ndoshta djali i tij (r. 270–?). Zhvilloi luftë kundër Epirit në 270 para Krishtit. Ai preu monedhat e tij prej bronzi në Dyrrhachion. <ref name="J. Wilkes 1992, p. 129" />

=== Dinastia ardiano-labeatane ===
{{Shiko gjithashtu|Dinastia e ardianëve dhe labeatëve}}
* [[Pleurati II]]: mbretëroi mes viteve 260 - 250 p.e.s. në një kohë paqeje dhe prosperiteti për Mbretërinë Ilire. <ref>Fanula Papazoglu (1965), "Les origines et la destinée de l'état Illyrien," p. 143</ref> 
* [[Teuta e Ilirisë|Teuta]] (regjente e [[Pinej Ardiani|Pineit]]): u detyrua të pajtohej me [[Republika Romake|romakët]] në vitin 227 p.e.s.
* [[Dhimitër Fari]]: sundoi mes viteve 222 - 219 p.e.s. u dorëzohet romakëve në ishullin [[Hvari|Hvar]] në vitin 218 p.e.s. dhe pastaj ikën në Maqedoni. <ref>A History of Rome to A.D. 565 - p. 111 by Arthur Edward Romilly Boak, William Gurnee Sinnigen,"The island of Pharos and some adjacent territory in Illyria were given to a Greek adventurer, Demetrius of Pharos"</ref> 
* [[Skerdilaidi]]: sundoi mes viteve 218 - 206 p.e.s. ishte aleat me Romën për të mposhtur Maqedoninë në vitin 208 p.e.s. <ref>Épire, Illyrie, Macédoine: mélanges offerts au professeur Pierre Cabanes by Danièle Berranger, Pierre Cabanes, Danièle Berranger-Auserve, page 137</ref> 
* [[Pinej Ardiani]]: sundoi mes viteve 230 ~ 217 p.e.s. por duke qenë se ishte shumë i ri për t'u bërë mbret; sundoi nën regjencën e Teutës, Dhimitrit dhe Skerdilaidit. 
* [[Pleurati III]]: sundoi mes viteve 205 p.e.s ~ 181 p.e.s. është shpërblyer nga romakët në vitin 196 p.e.s. me tokat e aneksuara nga maqedonasit.
* [[Genti]]: sundoi mes viteve 181 - p.e.s 168, u mund nga romakët në vitin 168 p.e.s. gjatë Luftës së Tretë iliro-romake; më këtë Mbretëria ilire e humb famën e dikurshme, ndërsa mbreti u zu rob dhe u dërgua në Romë ku edhe vdiq. 
* [[Ballai]] ({{lang-grc|Βαλλαῖος}}, [[latinisht]]: ''Ballaios'') ishte mbreti i fundit ilir i cili udhëhoqi Mbretërinë ilire në periudhën mes viteve 167 - 135 p.e.s.<ref>Arthur J. Evans, « On Some Recent Discoveries of Illyrian Coins », Num. Chronicle, 20, 1880, fq. 290-296.</ref> Kryeqendra e tij ndodhej në qytetin Rhizon (sot qyteti [[Risani|Risan]] në [[Gryka e Kotorrit|Grykën e Kotorrit]], në [[Mali i Zi|Mal të Zi]]) <ref>Brunšmid, Josip (1899) Vjesnik hrvatskog arheološkog društva, Sveska treća, Godina 1898. Zagreb, 1898-1899, fq. 76 - 85</ref>

=== Mbretër të vegjël ===

; Histria
* [[Epuloni]], sundimtari i Histrisë: pengoi përparimet romake në gadishullin Istrian deri në vdekjen e tij në 177 para Krishtit. <ref>Livy 41.11</ref>

; Dalmacia
* Verzi, sundimtari i Dalmatëve: mori qytetin e Promonas nga [[Liburnët|Liburni]] në mënyrë që t'i zinte pritë Oktavianit në 34-ën para Krishtit. <ref name="Stipčević">[[Aleksandër Stipçeviq|Aleksandar Stipčević]]: ''Iliri: povijest, život, kultura'', p. 49.</ref>
* [[Tutimi|Tutimi (Testimi)]], sundimtar i Dalmatëve: i mundur nga romakët në 33 para Krishtit; pas së cilës Dalmacia u përfshi në Republikën Romake. <ref name="Stipčević" />

; Mesapia
* [[Opisi]], sundimtari i Messapëve: sulmuar nga Taras në 460 para Krishtit në Hyria, në të cilën ai vdiq. <ref>Pausanias (10.10.6.)</ref>

; Panonia
* [[Pinei i Panonisë]]: udhëhoqi panonët në revoltën e madhe ilire nga viti 6 pas Krishtit. <ref>The Cambridge Ancient History, Vol. 10: The Augustan Empire, 43 BC-AD 69 (Volume 10) by Alan Bowman, Edward Champlin, and Andrew Lintott,1996,page 176: "... Daesitiates was soon matched by rebellion of the Breuci in Pannonia, headed by Pinnes and another Bato. ..."</ref>

; Visi
* [[Joni (mbret)|Mbreti Jon]]: sundoi mbi ishullin [[Visi|Vis (Isa)]] dhe rajonin përreth në gjysmën e parë të shekullit IV para Krishtit, ndoshta pas rënies së Dionisit të Sirakuzës në 367 para Krishtit. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=N1647OyYAqMC&pg=PA25|title=Croatia: Aspects of Art, Architecture and Cultural Heritage|date=2009-11-24|isbn=9780711229211|language=en}}{{Lidhje e vdekur}}</ref>

; Maqedoni
* [[Caeria]]: mbretëreshë ilire që sundoi në 344/343 para Krishtit.

== Shih edhe ==
* [[Iliria]]
* [[Dardania]]
* [[Detaria ilire]]
* [[Mbretëria e Dardanisë|Mbretëria Dardane]]
* [[Prefektura e Ilirikut]]
* [[Lista e fiseve antike ilire]]

== Literatura ==
*Libri iliria dhe fiset e saj nga Driton Rashani
* Grup autorësh (1979) Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë, Redaksia e Botimeve "Rilindja", Prishtinë
*{{Cite book|last=Papazoglu|first=Fanula|title=The Central Balkan Tribes in Pre-Roman Times: Triballi, Autariatae, Dardanians, Scordisci and Moesians|location=Amsterdam, The Netherlands|publisher=Adolf M. Hakkert|year=1978|isbn=90-256-0793-4|url=https://books.google.com/books?id=Up4JAQAAIAAJ |language=en}}
*{{cite book|last=Stipčević|first=Aleksandar|title=Ilirët: Historia, Jeta, Kultura, Simbolet e Kultit|location=Tirana, Albania|publisher=Toena|year=2002|isbn=99927-1-609-6|url=https://books.google.com/books?id=wANBcgAACAAJ |language=sq}}
*{{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|title=History of the Provinces of the Roman Empire|location=London, United Kingdom|publisher=Routledge and Kegan Paul|year=1969|url=https://books.google.com/books?id=Uh7_RQAACAAJ |language=en}}
*{{Cite book|last=Wilkes|first=John J.|title=The Illyrians|year=1995|location=Oxford, United Kingdom|publisher=Blackwell Publishers Limited|isbn=0-631-19807-5|url=https://books.google.com/books?id=4Nv6SPRKqs8C |language=en}}
*{{cite book |last=Wilkes |first=John |title=Ilirët |year=2005 |publisher=Bacchus |location=Tiranë |isbn=9992783338 |language=sq}}
* {{Cite web |url= http://illyriancommunities.illyria.net/ |last=Imamovic|first=Enver|author-link=Enver Imamoviq|title=On elements of political organization of illyrian communities |work= 'Prilozi', 30, Sarajevo, 2001., pages. 25-41|accessdate= 9 shkurt 2016|language=en}}
* [https://de.scribd.com/document/142186107/Zippel-G-1877-Die-Romische-Herrschaft-in-Illyrien Zippel G. 1877. Die Römische Herrschaft in Illyrien]
* Pierre Cabanes: Les illyriens de Bardulis à Genthios (IVe–IIe siècles avant J.-C.). Paris: SEDES. 1988. = Regard sur l’histoire, 65. ISBN 2718138416
* Neritan Ceka: The Illyrians to the Albanians. Tirana: Migjeni. 2013. ISBN 9789928407467
* N. G. L. Hammond: The kingdoms of Illyria circa 400–167 B.C. The Annual of the British School at Athens, LXI. évf. (1966) 239–253. 
* Papazoglou 1965: Fanoula Papazoglou: Les origines et la destinée de l’État illyrien: Illyrii proprie dicti. Historia – Zeitschrift für Alte Geschichte, XIV. évf. 2. sz. (1965. ápr.) 143–179. 
* Luan Përzhita: Skerdilaidi – komandant ushtarak dhe sundimtar i shtetit ilir (217–205 para Krishtit) / Skerdilaid – military leader and ruler of the Illyrian state (B.C. 217–205). Iliria, XXXVI. évf. (2012) 109–122. 
* Stefanaq Pollo – Arben Puto: The history of Albania from its origins to the present day. Ass. by Kristo Frasheri, Skënder Anamali; transl. by Carol Wiseman, Ginni Hole. London: Routledge & Kegan. 1981. ISBN 071000365X
* Marjeta Šašel Kos: The Roman conquest of Illyricum (Dalmatia and Pannonia) and the problem of the northeastern border of Italy. Studia Europaea Gnesnensia, VII. évf. (2013) 169–200. 
*{{cite book |last = Cabanes |first = Pierre |title=Les illyriens de Bardylis à Genthios|url= https://moly.hu/konyvek/pierre-cabanes-les-illyriens-de-bardylis-a-genthios |publisher=Amazon Paperback |year = 1988 |language=fr}}

== Referime ==
{{reflist|3}}

{{Iliria}}

[[Kategoria:Mbretër (Iliria)]]
[[Kategoria:Mbretëria e Ilirisë| ]]
[[Kategoria:Gjeografia ilire]]