Shihni burimin për Turkmenistani

{{coord|40|N|60|E|source:wikidata|display=title}}
{{pp}}
{{ShtetPrototip
| EMRIISHTETIT           = Türkmenistan
| EMRI NË SHQIP          = Turkmenistani
| EMRIRASADHANORE        = Turkmenistanit
| SKEDA_FLAMURI          = Flag of Turkmenistan.svg
| SKEDA_EMBLEMA          = Coat of Arms of Turkmenistan.svg
| SKEDA_EMBLEMA_MADHESIA = 90px
| SKEDA_HARTA            = LocationTurkmenistan.svg
| SKEDA_HARTA_GJERESI    = 250x250px
| MOTO_KOMBETARE         = 
| HIMNI_KOMBETARE        =  <br/>{{nowrap|''[[National anthem of Turkmenistan|Garassyz Bitarap Türkmenistanyn Döwlet Gimni]]''<br/>{{small|''Himni neutral i pavarsisë së shtetit të Turkmenistanit''}}}}<br/><center>[[File:National anthem of Turkmenistan, performed by the United States Navy Band.oga]]</center>
| HIMNI_KOMBETARE_KENGA  = .ogg
| KRYEQYTETI             = [[Ashgabat]]
| KRYEQYTETI_LOCACIONI   = [[37°58'V 58°20'L]]
| QYTETI ME I MADH       = [[Ashgabat]]
| GJUHAZYRTARE           = [[Gjuha turkmene|turkmene]]
| QEVERIA                = Shtet njëpartiak
| KRYEMINISTRI           = kryeministri
| KRYETARI               = Kryetari
| EMRIIKRYEMINISTRIT         = [[Rasit Öwezgeldiýewiç Meredow]]
| EMRIIKRYETARIT         = [[Gurbanguly Berdimuhamedow]]
| DITAEPAVARESISE        = [[27 tetor]] [[1991]] nga BRSS
| SIPERFAQJA             = 491,210 
| SIPERFAQJA_VENDI       = 52
| SIPERFAQJA_UJE         = 4.9 %
| KUFIA                  =  5522 km
| ZEE                    = 188,456 mi²
| POPULLSIA              = 5,125,693
| POPULLSIA_E_VITIT      = regjistrimi 2012
| POPULLSIA_VENDI        = 112
| POPULLSIA_DENDESIA     = 10.5
| BPV                    = $ 43.359  miliardë
| BPV_E_VITIT            = $$7,846
| BPV_PER_BANORE         = $4,658
| IZHN                   = 0.698
| IZHN_I_VITIT           = 
| IZHN_VENDI             = 
| VALUTA                 = [[Manati i ri Turkmen]]
| ZONA_KOHORE            = [[UTC+5]]
| ZONA_KOHORE_NE_VERE    = [[UTC+5]]
| CCTLD                  = [[.tm]]
| SHENJE_DALLUESE        = TM
| KODI_TELEFONIK         = 993
| PREFIKSI_RADIOFONIK    = 
| KODI_ISO               = 
| ANETAR E               = OKB>
| ANETAR                 = 
}}
'''Turkmenistani {{flagicon|Turkmenistan}}''' i njohur gjithashtu me emrin Turkmenia,është njëra nga shtetet turke në '''Azinë Qendrore'''.
Turkmenistani kufizohet nga '''[[Afganistani]]{{flagicon|Afghanistan}}''' në juglindje,'''[[Irani]]{{flagicon|Iran}}''' në jug dhe jugperëndim,'''[[Uzbekistani]] {{flagicon|Uzbekistan}}''' në lindje dhe verilindje,
'''[[Kazakistani]]{{flagicon|Kazakhstan}}''' në veriperëndim dhe '''[[Deti Kaspik]]''' në perëndim.
Në ditët e sotme Turkmenistani mbulon territorin që ka qenë udhëkryq i qytetërimeve për shekuj me rradhë.
'''Qyteti Maria''' (në kohen mesjetare i njohur si Merv) ishte një nga qytetet më të mëdha të botës islame dhe një ndalesë e rëndësishme e "Rrugës së Mëndafshit".
Në vitin 1881 Turkmenistani aneksohet nga '''Perandoria Ruse''',ndërsa më vonë bëhet vatër e lëvizjeve anti-bolshevike në Azinë Qendrore.Në vitin 1924 Turkmenistani u bë republikë përbërëse e Bashkimit Sovjetik,e njohur si Republika Socialiste Sovjetike e Turkmenistanit '''(Turkmen SSR)'''.
Pavarsinë e arriti pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik në vitin 1991.
Turkmenistani në vitin 2012 arriti shkall të rritjes ekonomike (PBB) prej 11% pas  rritjes së vazdhueshme për disa vite më rradhe, megjithëse ka një ekonomi të padiversifikuar të bazur në eksportin e një produkti të vetëm.
Ajo posedon rezervën e katërt më të pasur në botë të burimit të gazit natyror.
Edhe pse është e pasur me burime natyrore në zona të caktuara,pjesa më e madhe e vendit është e mbuluar nga shkretëtira''' Karakum  (Rëra e Zezë)'''.
Qeveria Turkmene funksionon si partia e vetme shtetërore.Turkmenistani sundohej nga Presidenti shpirtëror Saparmurat Niyazov(i quajtur "Türkmenbasy", "udhëheqës i pakicës turke")deri në vdekjen e tij të papritur më 21 dhjetor 2006. Gurbanguli Berdimuhamedow u zgjodh presidenti i ri më 11 shkurt 2007.

==Historia==
{{Main|Historia e Turkmenistanit}}
Në shekullin e VIII fiset turk-folëse [[Oghuz Turks|Oghuz]] lëvizen nga [[Mongolia]] e sotme në pjesë e Azis Qendrore. Si pjesë e një konfederate të fuqishme të fiseve  Oghuz formuan bazën moderne etnike të popullatës turkmene. .<ref name=cs>[https://web.archive.org/web/20050226190629/http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Turkmenistan.pdf "Country Profile: Turkmenistan"] (PDF). [[Library of Congress]] [[Federal Research Division]] (February 2007). {{PD-notice}}</ref> Në shekullin e X, emri "Turkmen" është aplikuar së pari nga grupet '''Oghuz''' të cilat e pranuan '''Islamin''' dhe filluan ta praktikojnë atë çdo ditë në Turkmenistan.<ref name=cs/> Ata ishin nën sundimin e '''Perandorisë Selxhuke''' ,e cila përbëhej nga grupet  Oghuz që jetonin në '''Iranin''' e sotëm  dhe Turkmenistan.<ref name=cs/> Ushtarët turkmen që ishin në shërbim të perandorisë luajtën një  rol të rëndësishëm në përhapjen e kultures Turke,sidomos kur ata emigruan në drejtim të Azerbejxhanit të sotëm perëndimor dhe në Turqinë lindore.  .<ref name=cs/>

Në shekullin e XII ,Turkmenët dhe fiset e tjera përmbysen Perandorinë Selxhuke. Në shekullin e ardhshëm,'''Mongolët''' morën tokat më veriore ku ishin të vendosura pakicat turke,të cilat i shpërndajnë drejt jugut duke kontribuar në formimin e grupeve të reja fisnore Në shekullin e XVI dhe XVIII u zhvilluan një seri ndarjesh në konfederatën midis fiseve '''nomade'''  Turkmene  të cilë mbetën të pa varur duke ngjallur frikë te shtetet fqinje të tyre. Deri në shekullin e  XVI,shumica e këtyre fiseve ishin nën kontroll nominal të dy pushtuesve  uzbekë '''Khiva'''dhe'''Bukhoro ''' . Ushtarët turkmen ishin një elemendt shumë i  rëndësishëm i ushtris uzbeke të kësaj periudhe . Në shekullin e XIX ,bastisjet dhe kryengritjet nga grupi turkmen '''Yomud'''rezultuan me shpërndarjen e këtij grupi nga sundimtarët uzbekë. Sipas Paul R. Spickard, "Para pushtimit rus, Turkmenët  ishin të njohur dhe kishin frikë për përfshirjen e tyre në tregtinë e skllevërve të Azisë Qendrore". 

[[Image:Turkmen man with camel.jpg|thumb|Një Turkmen nga Azia qendrore në veshje tradicionale.Foto nga [[Sergey Prokudin-Gorsky|Prokudin-Gorsky]] mes viteve 1905 dhe 1915.|left]]
Në fund të shekullit XIX forcat Ruse filluan pushtimin e territorit turkmen.<ref name=cs/> Nga baza e tyre  at Krasnovodsk (tani [[Türkmenbasy|Turkmenbashi]]) në Detin Kaspik,Rusët përfundimisht mposhtën sunduesit (khanatën) uzbek.<ref name=cs/>Në vitin 1881 rezistenca e fundit në territorin turkmen u shtyp në Betejën '''Geok Tepe''', dhe menjëherë pas kësaj Turkmenistani ishte aneksuar, bashkë me territorin fqinj '''Uzbekistanin''', në '''Perandorinë Ruse'''. Në vitin 1916 pjesëmarrja e Perandorisë Ruse në Luftën e Parë Botërore rezononte në Turkmenistan, si një revoltë antireduktimi ushtarak  që përfshiu shumicën e rusëve të Azisë Qendrore.<ref name=cs/> Edhe pse '''Revolucioni Rus''' i vitit 1917 ka pasur pak ndikim të drejtpërdrejtë, në vitin 1920 u bashkuan forcat Kazake,turkmen,kirgize, dhe Uzbeke në të ashtuquajturës '''Rrebelimi Basmachi''' kundër sundimit të sapo formuar të Bashkimit Sovjetik . [8] Në vitin 1924 Republika Socialiste Sovjetike Turkmene u formua nga krahina cariste e Transkapis.<ref name=cs/> Nga fundi i viteve 1930, riorganizimi sovjetik i bujqësisë kishte shkatërruar atë që mbeti prej jetesës nomade në Turkmenistan, dhe Moska kontrollonte jetën politike.  Tërmeti në Ashgabat i vitit 1948 la të vrarë më shumë se 110.000 njerëz,  që arrijnë deri në dy të tretat e popullsisë së qytetit.

Gjatë gjysmës tjetër të shekullit , Turkmenistani luajti një rol të formimit të ekonomisë brenda '''Bashkimit Sovjetik'''dhe mbeti jashtë rrjedhës së ngjarjeve të mëdha botërore. Edhe lëvizja e madhe liberalizimi që tronditi Rusinë në fund të viteve 1980 pati ndikim të vogël. Megjithatë, në vitin 1990 udhëheqja '''Sovjetike Supreme e Turkmenistanit shpalli sovranitetin''' si një reagim nacionalistë ndaj shfrytëzimit të perceptuar nga Moska.Edhe pse Turkmenistani ishte i papërgatitur për pavarësi dhe  lideri komunist '''Saparmurad Niyazov''' parapëlqente  të qëndronin në kuadër të  Bashkimit Sovjetik, fragmentimi i atij subjekti e detyroi atë që në tetor të vitit 1991  të thirrë një referendum kombëtar që ta  miratonte pavarësinë e Turkmenistanit.

[[File:Saparmurat Niyazov in 2002.jpg|thumb|upright|right|[[Saparmurat Niyazov]]]]
[[File:Turkmenistan 10,000 Manat 1996 UNC Banknote.jpg|left|thumb|Portreti i ish presidentit Saparmurat Niyazov është i vendosur edhe në Bankoten e 10,000 Manat-it të vitit 1996]]
Pas pavarësisë Niyazov vazhdoi detyrën si shef i shtetit, duke zëvendësuar komunizmin me një markë unike të nacionalizmit të pavarur qëpërforcohet  nga një kult i përhapur i personalitetit. Një referendum i mbajtur në vitin 1994 dhe legjislacioni i vitit 1999 hoqi kërkesat e mëtejshme të rizgjedhjes së mëtutjeshme për president (edhe pse në vitin 1992 ai dominoi plotësisht në zgjedhjet presidenciale në të cilat ai kandidoi), duke e bërë atë në mënyrë efektive president për tërë jetën. Gjatë qëndrimit të tij, Niyazov bëri spastrime të shpeshta  të zyrtarëve publikë dhe të organizatave të suprimuara që konsideroheshin kërcënuese. Gjatë epokës '''post-sovjetike''', Turkmenistani ka marrë një pozicion neutral në pothuajse të gjitha çështjet ndërkombëtare.Niyazov largoi vendin nga organizatat rajonale si '''Organizata për Bashkëpunim në Shanghai''', dhe në fund të viteve 1990 ai ka mbajtur marrëdhënie me talebanët, duke kundërshtar shefin e tij në Afganistan,të Aleanca Veriore(Nato).Ai ofroi mbështetje të kufizuar për fushatën ushtarake kundër talebanëve pas 11 shtator 2001.Në vitin 2002 një atentat i dyshuar vrasjeje kundër Niyazov çoi  në një valë të re të kufizimeve të sigurisë, shkarkimeve nga puna të zyrtarëve qeveritarë, dhe kufizimeve e vendosura mbi median.  Niyazov akuzuoi ish ministri i jashtëm në mërgim '''Boris Shikhmuradov '''se ka planifikuar sulmin.
Mes viteve 2002 dhe 2004,u ngrit një tension serioz  në mes Turkmenistanit dhe Uzbekistanit për shkak të mosmarrëveshjeve dypalëshe dhe implikimeve të Niyazov, me mendim që Uzbekistani kishte një rol në tentativë vrasjen e vitit 2002. Në vitin 2004 bëhen një seri e''' traktateve dypalëshe''' për të  rivendosur marrëdhënie miqësore. Në zgjedhjet parlamentare të dhjetorit të vitit 2004 dhe janarit të vitit  2005, vetëm partia e Niyazov-it u hoq si  pjesmarrës dhe  përfaqësues i vetëm, dhe asnjë vëzhgues ndërkombëtarë nuk pjesë në këto zgjedhje.Në vitin 2005 Niyazov ushtroi pushtetin e tij diktatorial duke mbyllur të gjitha spitalet jashtë Ashgabat dhe të gjitha bibliotekat rurale.''' Viti 2006 vëri në dukje intensifikimin dhe tendencat e ndryshimeve të politikave arbitrare, shpenzimet e tepruara të zyrtarëve të lartë, pakësimin prodhimit ekonomik jashtë sektorit të naftës dhe gazit, si dhe izolimin nga organizatat rajonale dhe botërore'''. Kina ishte në mesin e disa kombeve për të cilin shumë pak Turkmen bënin propozime të rëndësishme.Vdekja e papritur e Niyazov-it në fund të vitit 2006 la një vakum të plotë në pushtet, si kultin e personalitetit të tij, krahasuar me atë të ish-presidentit Kim Il Sung të Koresë së Veriut,e që kishte përjashtuar emërtimin e një pasardhësi.Zëvendëskryeministri Gurbanguli Berdimuhamedow, i cili u emërua kreu i përkohshëm i qeverisë, fitoi zgjedhjet e posaçme presidenciale të mbajtura në fillim të shkurtit të vitit 2007.Ai u rizgjodh në vitin 2012 me 97% të votave.<ref>http://www.guardian.co.uk/world/2012/feb/13/turkmenistan-president-wins-election?newsfeed=true</ref>
==Politika==
{{Main|Politika e Turkmenistanit}}


Pas 69 vjet si pjesë e Bashkimit Sovjetik (duke përfshirë edhe 67 vjet si një republikë Union), Turkmenistani shpalli pavarësinë e saj më 27 tetor 1991.

Presidenti Saparmurat Niyazov ishte një burokrat i ish-Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik, udhëhoqi Turkmenistanin nga viti 1985, kur ai u bë kreu i Partisë Komuniste të SSR turkmene, deri në vdekjen e tij në vitin 2006. Ai mbajti kontroll absolut mbi vendin pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik. Më 28 dhjetor 1999  Niyazov u shpall  Presidenti shpirtëror i Turkmenistanit nga Mejlis (parlamenti), i cili vetë kishte marrë detyrën një javë më parë në zgjedhjet që përfshinte vetëm kandidatët e zgjedhur me dorë nga presidenti Niyazov.Ndërs asnjë kandidatët i opozitës nuk është lejuar të futet në parlament.
Që prej vdekjes së Niyazov në dhjetor të vitit 2006, udhëheqja e '''Turkmenistanit bëri lëvizje paraprake për të hapur vendin.''' Pasardhësi i tij, presidenti Gurbanguli Berdimuhamedow, shfuqizoi disa prej politikave më të ideosinkretike të Niyazov-it, duke përfshirë ndalimin e operës dhe cirkut për të qenë "Turkmen joiplotë". Në arsim, qeveria Berdimuhamedow kishte rritur edukim bazë për dhjetë vjet nga nëntë vjet sa ishte më parë, dhe arsimin e lartë nga katër deri në pesë vjet. Ai e ka rritur edhe kontaktin me Perëndimin, i cili është i etur për qasje në '''pasuritë natyrore të vendit me gaz'''.

'''Politika e Turkmenistanit''' u zhvilloha në kuadrin e një republike presidenciale me Presidentin në dy funksione,si kreu i shtetit dhe kreu i qeverisë.Që nga Niyazov, Turkmenistani ka  pasur një sistem njëpartiak, megjithatë, në shtator të vitit 2008, Këshilli i Popullit në mënyrë unanime miratoi një rezolutë për miratimin e një '''kushtetute të re '''kjo e fundit ka rezultuar në heqjen e Këshillit dhe në rritjen të ndjeshme të madhësisë së Kuvendit në dhjetor të vitit 2008.Kushtetuta e re gjithashtu lejon formimin e partive të shumta politike.
Ish Partia Komuniste, e njohur tani si Partisë Demokratike e Turkmenistanit, ka qenë i vetmi subjekt politik që lejohej në mënyrë efektive për të vepruar. Tubimet politike janë të paligjshme dhe pasojnë me sanksione nga qeveria.

===Të drejtat e njeriut===
Turkmenistani ka qenë e kritikuar gjerësisht për abuzime të të drejtave të njeriut dhe ka imponuar kufizime të ashpra mbi udhëtimet jashtë vendit për qytetarët e saj. '''Diskriminimi ndaj pakicave etnike''' të vendit mbetet akoma një praktikë. Universitetet janë inkurajuar për të refuzuar aplikantët me mbiemra jo-turkmene , sidomos etnicitetin rusë . Është e ndaluar për të mësuar zakonet dhe gjuhën e '''Baloch''', një pakice etnike. E njëjta gjë ndodh me uzbekët, edhe pse gjuha Uzbeke përdoret për të dhënë mësim në disa shkolla kombëtare. 
Sipas Reporterëve pa Kufij 2012 Indeksi i Lirisë Botërore të Shtypit, Turkmenistani kishte  kushtet e dyta më këqija në botë për lirin e shtypit , pas Koresë së Veriut.Turkmenistani është konsideruar të jetë një nga "10 vendet më të censuruara". Çdo transmetim që nga Niyazov filloi me një premtim se gjuha e transmetuesit do vyshket nëse ai shpif pë vendin, flamurin, apo presidentin. [16]<ref>{{cite web|url=http://www.cpj.org/censored/index.html |title=10 Most Censored Countries |publisher=Cpj.org |accessdate=30 janar 2012}}</ref>

==Ndarja Administrative==

Turkmenistani është i ndarë në pesë provinca apo vilajete(njëjësi) dhe një kryeqytet të qarkut. Provincat ndahen në rrethe (etraplare, këndojnë. Etrap), e cila mund të jetë qark apo qytete. Sipas Kushtetutës së Turkmenistan (neni 16 në 2.008 Kushtetutës, Neni 47 i Kushtetutës në 1992), disa qytete mund të kenë statusin e vilajetit (provincë) ose të etrapit (qarkut).

{| class="wikitable sortable"
|- style="background:#efefef;"
! Provinca !! [[ISO 3166-2]] !!Kryeqyteti!! Sipërfaqja<ref name=yb2005>''Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2004'', National Institute of State Statistics and Information of Turkmenistan, Ashgabat, 2005.</ref> !!  Popullsia (2005)<ref name=yb2005/>!! Numri
|-
! Ashgabat City
| || [[Ashgabat]] ||{{convert|470 km²|km2|sqmi|abbr=on}} || 871,500 ||
|-
! [[Ahal Province]]
| TM-A || [[Anau]] || {{convert|97160 km²|km2|sqmi|abbr=on}} || 939,700 || 1
|-
! [[Balkan Province]]
| TM-B || [[Balkanabat]] || {{convert|139270 km²||km2|sqmi|abbr=on}} || 553,500 || 2
|-
! [[Dasoguz Province]]
| TM-D || [[Dasoguz]] || {{convert|73430 km²|km2|sqmi|abbr=on}} ||1,370,400 ||3
|-
! [[Lebap Province]]
| TM-L || [[Türkmenabat]] || {{convert|93730 km²|km2|sqmi|abbr=on}} || 1,334,500 || 4
|-
! [[Mary Province]]
| TM-M || [[Mary, Turkmenistan|Mary]] ||{{convert|87150 km²|km2|sqmi|abbr=on}} || 1,480,400 || 5
|}


==Klima==

'''Shkretira e Karakumit''' është një nga shkretëtirat më të thatanë botë,disa vende kanë vetëm {{convert|12|mm|in|2|abbr=on}} reshje. Temperatura më e lartë e regjistruar në '''Ashgabat''' është 48.0 ° C (118.4 ° F) ndërsa në '''Kerki''', një qytet me temperatura  ekstreme është e vendosur në brendësi të brigjeve të lumit '''Amu Darya''',dhe  regjistroi temperaturen 51.7 ° C (125.1 ° F) në korrik të vitit 1983, edhe pse kjo vlerë është jozyrtare . Temperatura më e lartë që është regjistruar në '''Rezervat Repetek''' është 50.1 ° C , e njohur si temperatura më e lartë e regjistruar ndonjëherë në tërë '''ish-Bashkimin Sovjetik'''.
Shumica e reshjeve bie në mes janarit dhe majit, reshjet janë të lehta në tërë vendin.Reshjet  mesatare vjetore variojnë nga 300 milimetra (11.8 in) në Dag Kopet,deri nën 80 milimetra (3,15 in) në veriperëndim.

Kryeqyteti  Ashgabat, në afërsi të kufirit me iranian në pjesën  qendrore të jugut të Turkmenistanit, kanë reshje mesatare prej 225 milimetra (8,9 in) në vit. Temperaturat mesatare vjetore varion nga më e larta  prej 16.8 ° C (62.2 ° F) në Ashgabat, në më ë ulten nën -5.5 ° C (22.1 ° F) në qytetin Dasoguz, që gjindet në kufiri me uzbekët në pjesën qendrore të veriut të Turkmenistan. Erërat janë konstante dhe fryejnë nga veriu, verilindja, dhe perëndimi.

==Gjeografia==
{{Main|Geography of Turkmenistan|Lista e maleve në Turkmenistan}}
[[Image:Turkmenistan-map.png|thumb|300px|Harta e Turkmenistanit]]
[[Image:Dust Storm Over Turkmenistan.jpg|thumb|Stuhi pluhuri mbi Turkmenistan]]
Me 488.100 km2 (188.500 sq mi), Turkmenistan është vendi i 52-të'''''' për nga madhësia në botë.Është pak më e vogël se Spanja dhe pakëz më e madhe se sa shteti amerikan i Kalifornisë.Shtrihet në mes gjërësisë 35 ° dhe 43 ° në veri, dhe gjatësisë 52 ° dhe 67 ° në lindje'''.

Mbi 80% e vendit është e mbuluar nga shkretëtira Karakum.Qendëra e vendit është e dominuar nga Depresioni Turan dhe Shkretëtira Karakum.'''Gama Dag Kopet''', përgjatë kufirit jugperëndimor, arrin lartësinë '''2.912 metra''' (9553 ft) në malin '''Kuh-e Rizeh''' .
Vargu madhështorë i  Balkhan-it në perëndim të vendit (në proviuncen e Ballkanit) dhe Vargjet '''Köýtendag''' në kufirin juglindor me Uzbekistanin (Provinca Lebap) janë vetëm elevacione tjera të rëndësishme.
'''Gama madhështore në Balkhan ngrihet në lartësi 1,880 metra''' (6,170 ft) në malin '''Arlan''',ndërsa maja më e lartë në Turkmenistan është '''Ayrybaba në Poligonin Kugitangtau -. 3.137 metra '''(10.292 ft). Lumenjët kryesor janë: Amu Darya, Murghab, dhe Tejen.
Klima është e thatë shkretinore,kryesisht subtropikale, me pak reshje. Dimrat janë të butë dhe të thatë, me reshje që bien në mes të janarit dhe majit.Zona më e pasur e vendit me reshje  jsnë '''vargmalet Dag Kopet'''.
'''Brigjet Turkmene përgjatë Detit Kaspik janë  1.768 kilometra (1.099 mi) të gjata'''.Deti Kaspik është tërësisht pa dalje në det, pa qasje natyrore në oqean, edhe pse kanali  '''Don-Vollga''' lejon qasje të anijeve në dhe nga Deti i Zi.

Qytetet kryesore janë '''Asgabat''', '''Türkmenbasy''' (i njohur si Krasnovodski) dhe '''Dasoguz'''.

==Ekonomia==
[[File:Turkmenistan Export Treemap.png|thumb|Përshkrim grafik i eksporteve të produkteve të Turkmenistanit në 28 kategori me ngjuyra të koduara .]]
'''Vendi posedon rezerven e katërt më të madhe në botë të gazit natyror dhe posedon burime të konsiderueshme nafte'''. Turkmenistani ka marrë një qëndrim të kujdesshëm për reformat ekonomike, duke shpresuar në shitjen e gazit dhe të pambukut  për të mbështetur ekonominë e saj. Në vitin 2004, shkalla e papunësisë është vlerësuar të jetë 60%.
Ndërmjet viteve 1998 dhe 2002, Turkmenistani ka vuajtur nga mungesa e vazhdueshme e rrugëve adekuate për eksportin e gazit natyror dhe nga detyrimet mbi borxhin e gjerë afatshkurtër të jashtëm. Në të njëjtën kohë, vlera e eksporteve totale është rritur ndjeshëm për shkak të rritjes së çmimeve ndërkombëtare të naftës dhe gazit. '''Perspektiva ekonomike''' në të ardhmen e afërt është joshpresdhënëse për shkak të varfërisë së përhapur dhe barrës së borxhit të huaj.
Presidenti Niyazov shpenzuoi shumë të ardhurat e vendit për rinovimin e gjerë të qyteteve,në veçanti të '''Ashgabatit'''. Mbikëqyrësit e korrupsionit shprehen shqetësim të veçantë për menaxhimin e rezervave ,'''monedhën e Turkmenistanit'''''', shumica e të cilave janë mbajtur në fonde buxhetore jashtë vendit të tilla si Fondi i këmbimit valutor në Deutsche Bank në Frankfurt''', dëshmon një organizatë globale (joqeveritare) me qendër në Londër në raportin e saj në prill të vitit 2006.
Sipas dekretit të '''Këshillit të Popullit'''''' të datës 14 gusht 2003,energjisa elektrike, gazi natyror, uji dhe kripa do të subvencionohen për qytetarët deri në vitin 2030. Përveç kësaj shoferët e makinave kanë të drejtë të shpenzojnë deri 120 litra naftë falas në muaj. Shoferët e autobusëve, kamionëve dhe traktorëve mund të marrin deri 200 litra karburant dhe motoçiklistët e skuterëve deri 40 litra falas'''. Më 5 shtator 2006, pasi Turkmenistani kërcënoi që do të presë furnizimet e gazit natyror, Rusia ra dakord që ta rrisë çmimin që i paguan Turkmenistanit për gazin natyror nga $ 65 sa ishte ,në 100 $ për 1,000 metra kub. Dy të tretat e gaz turkmen në pronësi të shtetit kalon dhe eksportohet përmes '''Gazpromit rus'''''' . 
===Gazi natyror dhe rrugët e eksportit===
Studimi i fundit në Maj të vitit 2011 deklaroi se fusha e '''Lolotonit jugor''' ,është '''fusha e dytë''' më e pasur në botë me pasuri të gazit natyror. Rezervat në Lolotan e jugut  vlerësohen të jenë rreth '''21 triion metra kub'''.Kompania e gazit natyrorë të Turkmenistanit '''(Türkmengaz)''', nën patronatin e Ministrisë së Naftës dhe Gazit, kontrollon nxjerrjen e gazit natyrorë në vend.
Prodhimi i  gazit është sektori më dinamik dhe më  premtues i ekonomisë kombëtare. Në vitin 2010 Ashgabati  filloi një politikë të diversifikimit të rrugëve të eksportit për materialet e papërpunuara të saj.Kina është e vendosur të bëhet blerësi më i madh i gazit nga Turkmenistani gjatë viteve të ardhshme nëpërmes një naftësjellësi që lidh dy vendet, nëpërmjet Uzbekistanit dhe Kazakistanit, arrin kapacitetin e plotë.
Përveç kësaj për të furnizuar Rusinë, Kinën dhe Iranin, Ashgabati mori masa konkrete për të përshpejtuar progresin në ndërtimin e tubacionit mes Turkmenistanit-Afganistanit-Pakistanit dhe Indisë '''(TAPI)'''. Turkmenistani ka vlerësuar paraprakisht '''koston e projektit në 3.3 miliardë $'''. Më 21 maj, presidenti '''Gurbanguli Berdimuhamedow''' papritur nënshkroi një dekret duke deklaruar se kompanitë nga Turkmenistani do të ndërtojnë një tubacion të brendshëm '''Lindje-Perëndim''' të gazit që lejon transferimin e gazit nga depozitat më të mëdha në Turkmenistan ('''Dowlatabad dhe Yolotan''') në bregdetin Kaspik.
Tubacioni Lindje-Perëndim është planifikuar të jetë rreth 1,000 km i gjatë dhe do të ketë një kapacitet që mbanë rreth 30 miliardë m³ gaz natyrorë në vit, me një kosto nga një deri në një e gjysmë miliardë dollarë amerikanë.
===Nafta===
Shumica e naftës së Turkmenistanit është nxjerrë nga kompania shtetërore e Turkmenistanit [[Türkmennebit]] nga fushat e '''Koturdepe''', '''Balkanabat''', dhe '''Cheleken''' pranë [[Detit Kaspik]], të cilat kanë rezerva të kombinuara nafte me sasi prej 700 milion ton.Nxjerrjen e naftës industria e filloi me shfrytëzimin e fushave në Cheleken në 1909 (nga vëllezërit Nobel) dhe Balkanabat në vitin 1930.Prodhimi përparoi me zbulimin e fushës '''Kumdag''' në vitin 1948 dhe fushës '''Koturdepe''' në vitin 1959. Një pjesë e madhe e naftës së prodhuar në Turkmenistan është rafinuar në rafinerit '''Turkmenbashy dhe Seidi'''. Gjithashtu, nafta  nëpërmjet kanaleve është eksportuar në [[Europë]] nga cisternat përmes Detit Kaspik.
===Energjia===
Turkmenistani është një eksportues neto i energjisë elektrike për republikat e Azisë Qendrore dhe fqinjëve jugorë.'''Instalimet më të rëndësishme gjeneruese janë hidrostacionet elektrike në Hindukush, e cila vlersohet se ka një kapacitet prej 350 megavat(Mg)''', dhe stacioni termoelektrik në '''Mary Power'', e cila ka një kapacitet të vlerësuar prej 1370 megavat(Mg). Në vitin 1992, prodhimi i energjisë elektrike në total ishte 14.9 miliardë  kilovat për orë.
===Agrikultura===
Gjysma e tokës së ujitur e vendit është e mbjellë me pambuk,e cila e bënë Turkmenistanin vendin e nëntë më të madhë prodhues të pambukut në botë.

'''Gjatë sezonit të vitit 2011 ,Turkmenistani prodhoi rreth 1,1 milion ton pambuk parësor (fillestar)''', kryesisht në provincat'''Maria, Ballkan, Akhal, Lebap dhe Dashoguz'''. Nga viti 2012 përdoren, rreth 7.000 traktorë, 5000 kultivator pambuku dhe 2.200 makina për mbjellje dhe makineri të tjera, të prodhuara kryesisht nga Bjellorusia dhe SHBA.'''Vendi tradicionalisht eksporton pambukë parësor(fillesta) në Rusi, Iran, Koren e Jugut, Britani, Kinë, Indonezi, Turqi, Ukrainë, Singapor dhe vendet baltike.'''
==Demografia==
Shumica e qytetarëve të Turkmenistanit janë të kombësis [[Turkmene]] përfshirë edhe pakicat e konsiderueshme '''Ruse''' dhe '''Uzbeke'''.Minoritete të vogla konsiderohen:'''Kazakët,Tatarët,Ukrainasit,Balokët,Pashtunët,Armenët dhe Azerët'''.
Përqindja e kombësisë Ruse në Turkmenistan ka rënë nga 18.6% sa ishte në vitin 1939,në 9.5% në vitin 1989.
Në vitin 2012 është konfirmuar se popullsia e Turkmenistanit ka rënë ndjeshëm për shkak të faktoëve të ndryshëm.Rregjistrimi tregoi se në Turkmeistan jetonin më pak se 5 milion banorë,sa ishte vlersuar më herët.
Libri faktografik i [CIA]-së vlersonte se në vitin 2003 përbërja etnike e tukmenistanit ishte:'''85% Turkmenë,5% Uzbekë,4%Rusë dhe 6% të tjerë.Ndërsa sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 2001 ,Turkmenët me 91% përbënin shumicën e popullsisë,të pasuar nga Uzbekët me 3%,Rusët 2%,dhe 4% të tjerë.
Ndërmjet viteve 1989-2001 numri i Turkmenëve në Turkmenistan është dyfishuar nga 2.5 në 4.9 milion),ndërkohë që numri i Rusëve ra me dy të tretat (nga 334,000 në pak mbi 100,000).
===Qytetet më të mëdha===
{|class="sortable wikitable"
|-
|'''Rënditja'''
|'''Qyteti'''
|'''Popullsia'''
|'''Provinca'''
|-align="center"
| 1 || '''[[Ashgabat]]''' || '''727,700 banorë'''|| '''Ashgabat''' ||
|-align="center"
| 2 ||'''[[Türkmenabat]]''' ||''' 234,817 banorë'''|| '''Lebap'''  || 
|-align="center"
| 3 || '''[[Dasoguz]]''' || '''166,500 banorë''' || '''Dasoguz '''||
|-align="center"
| 4 || '''[[Mary]]''' || '''114,680 banorë''' || '''Mary ''' ||
|-align="center"
| 5 || '''[[Balkanabat]]''' || '''87,822 banorë''' || '''Balkan ''' ||
|-align="center"
| 6 || '''[[Baýramaly]]''' || '''75,797 banorë''' || '''Mary '''||  
|-align="center"
| 7 || '''[[Türkmenbasy]]''' || '''68,292 banorë''' || '''Balkan '''||   
|-align="center"
| 8 || '''[[Tejen]]''' || '''67,294 banorë''' || '''Ahal '''||   
|-align="center"
| 9 || '''[[Abadan]]''' || '''39,481 banorë''' || '''Ahal ''' || 
|-align="center"
| 10 || '''[[Magdanly]]''' || '''34,745 banorë''' || '''Lebap '''||  
|}
===Gjuhët===
Gjuhë zyrtare e Turkmenistanit (sipas Kushtetutës së vitit 1992) është gjuha '''Turkmene''', edhe pse gjuha '''Ruse''' ende flitet gjerësisht në qytete si një "gjuhë e komunikimit ndër-etnik".Gjuha turkmene flitet nga 72% e popullsisë,gjuha Ruse 12%,gjuha '''Uzbeke''' 9%, dhe gjuhët e tjera 7% si: '''Kazake (88,000 folës),Tatare (40.434 folës),Ukrainase (37.118 folës), Azerja veriore (33,000 folës),Lezgiane (10,400 folës),Persishtja perëndimore(8000 folës),Bjelloruse (5289 folës), Koreane (3493 folës), Erzyane(3488 folës),Armene (3200 folës),Bashkire (2,607 folës),Karakalpake (2542 folës),Brahune,Osetike (1887 folës), Dargve (1599 folës), Dungane,Lake (1590 folës),Rumune (1561 folës),taxhike (1277 folës),Gjeorgjishte (1047 folës),lituaneze (224 folës), Tabasarane (177 folës).'''
===Feja===


Sipas '''CIA World Factbook''', '''muslimanët përbëjnë 89% të popullsisë, ndërsa 9% e popullsisë janë ndjekës të Kishës Ortodokse Lindore dhe pjesa e mbetur prej 2% janë deklaruar si jo-fetarë.Megjithatë, sipas  qendrës hulmtuese Pew,në vitin 2009,93.1% e popullsisë së Turkmenistanit është muslimane.'''
====Islami====
Islami erdhi tek turkmenët kryesisht përmes aktiviteteve misionare. '''Misionarët ishin njerëzit e shenjtë dhe ata shpesh janë miratuar si patrikët e klaneve fisnore apo grupeve të veçanta, duke u bërë "themeluesit e tyre."''' Riformulimi i identitetit komunalë rreth figurave të tilla përbën një nga zhvillimet shumë të lokalizuara të praktikës islame në Turkmenistan.
'''Në epokën sovjetike, të gjitha besimet fetare u sulmuan nga autoritetet komuniste të cilët i cilësonin si bestytni dhe "gjurmë të së kaluarës." Shkollimi fetar dhe respektimi i feve u ndaluan,dhe shumica e xhamive ishin mbyllur.''' Megjithatë, që nga viti 1990, janë bërë përpjekje për të rimarrë disa trashëgimi kulturore të humbura nën sundimin sovjetik.
'''Ish-Presidenti Saparmurat Niyazov urdhëroi që parimet themelore islamike të mësohen në të gjitha shkollat ??publike.''' Institucionet fetare, duke përfshirë më shumë shkollat fetare dhe xhamitë, janë rimëkëmbur shumë me mbështetjen e Arabisë Saudite, Kuvajtit, dhe Turqisë. Mësimet fetare janë mbajtur në të gjitha shkollat ??dhe xhamitë, me mësim në gjuhën arabe, të Kur'anit dhe Hadithit, dhe mbi historinë e Islamit.
Presidenti Niyazov shkroi vetë një tekst të tij fetarë, të botuar në vëllime të veçanta në vitet 2001 dhe 2004, të titulluar ''' Ruhnama''' .'''Regjimi Turkmenbashi''' kërkohnte që librit, i cili formoi bazën e sistemit arsimor në Turkmenistan, ti jepet status i barabartë me Kuran (xhamitë ishin të obliguara të mësonin nga të dy librat).Libri u promovua jashtzakonisht shumë si pjesë e kultit të personalitetit të ish-presidentit,saçë njohja e Ruhnamas është e nevojshme edhe për marrjen e një patentë shoferi.
====Besimi Baha'i====
Historia e '''Besimit Baha'i''' në Turkmenistan është aq e vjetër sa vetë fetë,dhe komunitetet Baha'i ekzistojnë ende sot.Shtëpia e parë e Adhurimit Bahá'í u ndërtua në Ashgabat në fillim të shekullit të njëzetë. Ajo u hetua nga sovjetikët në vitin 1920 dhe u vendos të konvertohet në një galeri arti.''' Ajo ishte dëmtuar rëndë nga tërmeti i vitit 1948 dhe u demolua edhe më vonë.Sot ajo është konvertuar në një park publik.'''
==Kultura==
===Edukimi===
'''Arsimi është universalë dhe i detyrueshëm deri në nivelin e mesëm (duke përfshirë një pjesë të saj)''', kohëzgjatja e përgjithshme e cila u reduktua më herët nga 10-9 vjet,u shfuqizua nga Presidenti i ri i cili në dekretimin e vitit shkollor 2007-2008,vendosi që arsimi i detyrueshëm do të jetë 10 vjet.
===Traditat===
{|class="sortable wikitable"
|-
|'''[[Qilima Yomut]]'''
|'''[[Tepihët turkmenë]]'''
|'''[[Merv]]'''
|'''[[Akhal-Teke]]'''
|'''[[Islami]]'''
|'''[[Kuzhina]]'''
|-align="center"
||[[Image:Yomud rug.jpg|120px|thumb|Që nga shekulli XIX - Yomut ensi (varëse për derë)]] ||[[Image:Afghancarpet1.jpg|thumb|130px|'''Tephiët Turkmenë''' .Ky dizajn shpesh përmendet si "Bukhara" .<center>]] || [[Image:Mervturkmenistan.jpg|150px|parku i mbrojtur kulturor dhe historik '''Merv''']]|| [[Image:Akhal-Teke Mele Koush born 1909 2.jpg|130px|thumb|Kali vendor Akhal-Teke]]|| [[File:Central Mosque in Kone-Gummez village, Nohur area, 21 April 2008.JPG|thumb|right|200px| Xhamija qendrore në lagjen Kone-Gummez ,afër [[Nohur]].]] || [[File:FriedBreadInErbent.JPG|150px|thumbnail|Pishme,ushqim vendor.]]
|-align="center"
|}
===Trashëgimia===
{| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="2"  style="float:center; margin:0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding:0.5e text-align:left; clear:all; margin-left:3px; font-size:90%;"
|-
| colspan="6"  style="text-align:center; background:#black; color:white; background-color:green;"|'''Objektet në mbrojtje të Trashëgimisë kulturore botërore'''
|-
! style="background:#e8e8e8;" | '''Fotot'''
! style="background:#e8e8e8;" | '''Emri'''
! style="background:#e8e8e8;" | '''Lokacini'''
! style="background:#e8e8e8;" | '''Të dhëna'''
! style="background:#e8e8e8;" | '''Data e mbrojtjes së objektit'''
! style="background:#e8e8e8;" | '''LLoji'''
|-
|  style="background:#efefef; text-align:center;"|[[File:Cyark merv 3.jpg|80px]]
|  style="background:#efefef; text-align:left;"|'''[[Merv|Ancient Merv]]'''
|  style="background:#efefef; text-align:left;"|'''[[Mary, Turkmenistan|Mary]]'''
|  style="background:#efefef; text-align:left;"|Një qytet i madh '''[[oazë]]''' në '''[[Azinë Qendrore]]''',nëhistori njihet si '''[[Rruga Silk ]]'''
|  style="background:#efefef; text-align:center;"|1995
| style="background:#efefef;" | Kulturor<ref>UNESCO. ''[http://whc.unesco.org/en/list/886 Ancient Merv State Historical and Cultural Park.]''</ref>
|-
| align=center|[[File:KonyeUrgenchMinaret.jpg|80px]]
| align=left| '''[[Köneürgenç]]'''
| align=left|'''[[Köneürgenç]]'''
| align=left|Rrënojat e kryeqytetit të shekullit XII '''[[Khwarezm]]'''
| align=center|2005
| style=center| Kulturor<ref>UNESCO. ''[http://whc.unesco.org/en/list/1199 Köneürgenç.]''</ref>
|-
|  style="background:#efefef; text-align:center;"| [[Image:ParthianHorseman.jpg|center|80px|]]
|  style="background:#efefef; text-align:left;"| [[Parthia]] '''
|  style="background:#efefef; text-align:left;"|Bagyr, '''[[Ahal]]'''
|  style="background:#efefef; text-align:left;"|Një nga kryeqytetet më të vjetëra të '''[[Parthia]]'''
|  style="background:#efefef; text-align:center;"|2007
| style="background:#efefef;" | Kulturor<ref>UNESCO. ''[http://whc.unesco.org/en/list/1242 Nisa Fortress.]''</ref>
|}
==Mediat==
Informata të mëtejshme:Komunikimi në Turkmenistan

Ka një numër të gazetave dhe publikimeve të revistave  mujore në Turkmenistan. Turkmenistani momentalisht emeton 6 kanale kombëtare televizive përmes satelitit. Ata janë '''Altyn asyr, Yashlyk, Miras, Turkmenistani (në 7 gjuhë), Turkmen Owazy dhe Ashgabat'''. Nuk ka stacione televizive komerciale ose private. Artikujt e botuar në gazeta kontrollohen nga shteti dhe kanë censur të rëndë për të shkruar dhe lavdëruar shtetin dhe liderin e saj.
Shërbimet e internetit janë më pak të zhvilluara në Azinë Qendrore. Qasja në shërbimet e internetit është e siguruar nga kompania e qeverisë ISP '''"Turkmentelekom"'''.Në datën 31-dhjetor-2011,është vlerësuar se ka 252.741 përdorues të internetit në Turkmenistan ose përafërsisht 5% e popullsisë së përgjithshme.

==Referime==

<references/>

== Të tjera ==
* [[Telekomunikacioni]]
* [[Transporti]]
* [[Ushtria]]
* [[Pushime]]


{{VendeAzise}}
{{Bashkësia e Shteteve të Pavarura}}
{{authority control}}
<!-- interwiki-->

[[Kategoria:Shtete]]