Shihni burimin për Abraham Lincoln

{{Kutia Presidentët e SHBA-së
| Emri               = Abraham Lincoln
| Figura             = Abrahamlincoln.jpg
| Madhësia e Figurës = 230px
| Detyra             = Presidenti i 16-të i Shteteve të Bashkuara                       
| Fillimi i afatit   = [[4 mars]] [[1861]]
| Mbarimi i afatit   = [[15 prill]] [[1865]]
| Paraardhësi        = [[James Buchanan]]
| Pasardhësi         = [[Andrew Johnson]]
| Detyra2            = Anëtar i Dhomes së Përfaqësuesve të SHBA-së
| Fillimi i afatit2  = [[4 mars]] [[1847]]
| Mbarimi i afatit2  = [[3 mars]] [[1849]]
| Paraardhësi2       = John Henry
| Pasardhësi2        = Thomas L. Harris
| Detyra3            = Anëtar i Dhomes së Përfaqësuesve të Illinois
| Fillimi i afatit3  = [[1834]]
| Mbarimi i afatit3  = [[1842]]
| Paraardhësi3       = 
| Pasardhësi3        = 
| Datëlindja         = [[12 shkurt]] [[1809]]
| Vendlindja         = [[Hodgenville]], [[Kentucky]], [[USA]]
| Datëvdekja         = [[15 prill]] [[1865]] <small>(56 vjeç)</small>
| Vendvdekja         = Petersen House, [[Washington D.C.]], [[SHBA]]
| Profesioni         = Politikan, Jurist
| Bashkëshortja      = Mary Todd <small>(m.1842)</small>
| Feja               = Baptist, Protestant
| Nënshkrimi         = Abraham Lincoln 1862 signature.svg
}}
'''Abraham Lincoln''' lindi më [[12 shkurt]] të vitit [[1809]] në [[Hodgenville]], [[Hardin County]] ''(sot: [[LaRue County]])'', [[Kentucky]] dhe e vranë më [[15 prill]] të vitit [[1865]] në [[Uashington D.C.|Washington (D.C.)]]. Ai ishte politikan amerikan, [[Kryetari i Shteteve të Bashkuara|Presidenti 16. i SHBA]] gjatë viteve [[1860]] - [[1864]] dhe u rizgjodh në vitin [[1864]] - gjer në vdekje<ref>William A. Pencak (2009). Encyclopedia of the Veteran in America. ABC-CLIO. p. 222. ISBN 978-0-313-08759-2</ref>.

Lincoln udhëhoqi Shtetet e Bashkuara gjatë Luftës Civile, lufta e përgjakshme dhe e moralit të madh, si dhe në krizën e saj më të madhe politike.<ref>https://books.google.al/books?id=xJuXT1sVhFcC&pg=PA388&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref><ref>https://books.google.al/books?id=yyvmcMsNnB4C&pg=PA222&hl=en#v=onepage&q&f=false</ref> Në këtë mënyrë, ai e ruajti bashkimin, hoqi skllavërinë, forcoi qeverinë federale, dhe modernizoi ekonominë.

I lindur në Hodgenville, Kentucky, Lincoln u rrit mes kufirin perëndimor të Kentucky dhe Indiana. Kryesisht i vetë edukuar, ai u bë avokat në Ilinois, një lider i Partisë Liberale, dhe anëtar i Dhomës Përfaqësuesve të Illinois, ku ai shërbeu nga  viti 1834 deri 1846, pra, për 12 vjet.

I zgjedhur në Shtetet e Bashkuara në Dhomën e Përfaqësuesve të vitit 1846, Lincoln promovoi modernizimin e shpejtë të ekonomisë nëpërmjet bankave, tarifave, dhe hekurudhave.

Ne vitin 1860 ai u kandidua për President të [[Sh.B.A|Shteteve te Bashkuara të Amerikës]] nga [[Partia Republikane]], por ai pati shumë pak mbështetje nga shtetet që ishin pro skllaverisë dhe nuk dëshironin heqjen e skllaverisë por ai mori shume vota në veri dhe fitoi zgjedhjet për President duke marre 39.7% vota ndersa rivali i tij demokrati [[Stephen A. Douglas]] morri 29.7% të votave elektorale. Zgjedhja e tij shkaktoi shumë pakënaqësi tek shtetet e Konfederatës Jugore me të cilat nuk po gjendej një kompromis për skllaverinë dhe me vonë u shkëputën.

Lincoln është renditur vazhdimisht nga dijetarët<ref>{{Cite web |url=http://history-world.org/pres.pdf |title=Kopje e arkivuar |language=en |url-status=dead |access-date=19 nëntor 2015 |archive-date=11 gusht 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170811010704/http://history-world.org/pres.pdf }}</ref> dhe publiku <ref>http://www.gallup.com/poll/146183/Americans-Say-Reagan-Greatest-President.aspx</ref> si një nga tre presidentë amerikanë më të mëdhenj.

==Jeta e hershme dhe Rinia==
[[File:Young Lincoln By Charles Keck.JPG|left|thumb|Statuja Abraham Lincoln kur ishte i ri ne Sen Park ,[[Chicago]]|180px]]
Abraham Linkoln ka lindur më [[12 shkurt]] të vitit [[1809]]. Ai ishte fëmija i dytë i Thomas Linkoln dhe Nacy Linkoln. Linkoln lindin në fermën Sinking Spring, [[Hodgenville]], [[Hardin County]], [[Kentucky]]<ref>Libri Donald 1996 faqe 20-22</ref> . Gjyshi i tij Samuel Linkoln ishte me orgjinë angleze nga qyteti [[Norfolk]],[[Anglia|Angli]]. Në fillim ai ishte vendosur në [[Hingham]], [[Massachusetts]], më pas ai u shpërngul nga Virgjinia në Kentaki ku më pas ai u vra nga Indianët. Motra e Linkolnit kishte lindur në Virgjinia. Fillimisht familja tij ishte vendosur në një qytet në Kentaki. Familja e Linkolnit u bë besimtare e kishës baptiste. Ata ishin të moralshëm dhe nuk pinin alkool, nuk vallzonin dhe e konsideronin te pa moralshme skllavrinë. Linkolni u rrit pikërisht me këtë frymë. Familja e tij u zhvendos mbi lumin Lumin Ohajo në një teritor ku sllkavëria nuk ishte prezente. Kjo pjese gjendej në jug të [[Indiana]]-se, por në vitin 1818 kur Linkolni ishte vetem 9 vjeç nena tij vdiq. Më vonë motra tij me madhe Sarah që kujdesej për Linkolnin, vdiq rreth moshës 20 vjeçare gjithashtu,  dhe Linkolni mbeti pa përkudesje. Por më vonë babai i tij u martua me [[Sarah Bush Johnston]] e cila ishte nënë e tre femijeve. Linkolin u afrua shumë me njerkën e tij duke ju refruar asaj si nënë. Ai në adoleshencë u shqua si punëtor i madh, kishte ndihmuar komunitetin vullnetarisht në ndërtimin e hekurudhës. Por, Linkoln ishte shumë i varfër. Nuk kishte para për të vazhduar shkollën. Në vitin 1830 mbi lumin e Ohajos shpërtheu një sëmundje ngjitëse, e cila përhapej nga qumështi i ndotur. Babai i Linkolnit shpërnguli familjen e tij nga Lumi Ohajos, [[Indiana]] në Decatur, [[Macon County]] në [[Illinois]] ku Linkoln në moshen 22 vjeçare filloi të punonte tek një biznesmen, i cili importonte dhe eksportonte mallra nga [[Louisiana]] në [[Illinois]]. Ai fitonte të ardhura  të mira për familjen dhe pikërisht këtu ai u bë dëshmitar i skllavërise mizore që ndodhte në shtetet e jugut. Gjendja tij ekonomike filloi të përmisohej. Si i ri që ishte ai punonte shumë për të fituar para.

==Familja dhe martesa== 
Në vitin 1835 Abraham Lincoln u shpërngul në [[New Salem]],[[Illinois]] ku takoi një vajzë 22 vjeçare me emrin [[Ann Rutledge]] me të cilën ra në dashuri. Lidhja e tyre zgjati 3 muaj sepse ajo vdiq më [[25 gusht]] [[1835]] nga tifoja në fyt. Linkoln u shokua nga vdekja e saj.
Më vonë në vitin 1836 në nëntor të vitit [[1836]] Linkolni filloi një lidhje me një vajzë të re me emrin Mary Ownes me të cilën pati një marrëdhenie 1 vjeçare. Lidhja e tyre përfundoi në gushtin e vitit 1837. Mary Ownes i dha fund lidhjes së saj me Linklonin.
Tre vite më pas në vitin 1840 në moshën 30 vjeçare Linkolni filloi lidhjen e tij me [[Mary Todd Lincoln|Mary Todd]] të cilën Linkolni e kishte takuar në dhjetor të vitit [[1839]] në [[Springfield]], [[Illinois]]. Ata martuan më [[4 nëntor]] [[1842]]. 
[[File:A&TLincoln.jpg|thumb|Abrahm Linkoln dhe djali tij i vogël Tadd]]
Në vitin 1843 çifti Linkoln u bë me fëmijë. Djali i tyre i parë, [[Robert Todd Lincoln]] lindi më [[1 gusht]] [[1843]] në [[Springfield]],[[Illinois]] dhe më pas lindi djali dytë i familjes. Ai lindi më [[10 mars]] [[1846]]. Ai u quajt [[Edward Baker Lincoln]]. Ky i fundit, për fat të keq vdiq nga kanceri në moshen 3 vjeçare. Çifti Abraham dhe Mary u tronditën nga vdekja e hershme e djalit të dytë, por Mary gruaja e Linkolnit ishte përsëri shtatëzënë dhe më [[21 dhjetor]] [[1850]] ajo lindi djalin e tyre të tretë, të cilin e pagëzuan me emrin [[William Wallace Lincoln]] dhe mbas 3 viteve çifti u gëzua edhe me një djalë tjetër i cili lindi më [[4 prill]] [[1853]]. Atij i vunë emrin [[Thomas Lincoln]] por që thirrej me pseudonimin '''Tad'''. Ky ishte djali i fundit i familjes. Gjatë jetës së tij Linkolni ishte shumë i përkushtuar mbas familjes dhe fëmijëve të tij. Nga kjo mund të kuptojmë se familja e Abraham Linkolnit i kishte te gjithë fëmijët djem.

Shumë njerëz dhe familjarë të Linkolnit e kanë përshkruar atë si njeri i dashur dhe jo i rreptë ndaj familjes dhe fëmijeve te tij, por që jeta tij familjare ishte shumë e dëshpëruar, pasi vetëm djali madh i familjes arriti të mbijetojë. Djali i tretë William vdiq në vitin 1862 në moshën 11 vjeçare nga ethe të forta, gjatë një udhëtimi në një tren. Më pas djali i fundit Tad Lincoln vdiq nga dështimi pulmonar i zemrës në viti 1871 në moshën 18 vjeçare pasi i Linkolni ishte vrarë. Djali i vogël i Linkolnit kishte pasur probleme shëndetësore gjatë tërë jetës se tij. Ai kishte vuajtur nga tuberkulozi, pneumonia, probleme të zemrës dhe probleme të tjera. Pasardhësi i fundit i Linkolnit ishte stërnipi [[Robert Todd Lincoln Beckwith]]. Ai vdiq në vitin [[1985]].
 
Vdekja bijve të tij ndikoi shumë tek ai dhe gruaja e tij dhe tek djali i tij madh. Gruaja e tij Mary kishte rënë në një gjendje ankthi dhe stresi ndërsa i biri i që kishte mbijetuar në vitin 1875 ishte shtruar në një spital ku po kurohej pasi kishte pësuar disa kriza nga dhimbja e humbjes së të atit dhe vëllezërve ndërsa vetë Linkolni kishte rënë në depresion sidomos pas vdekjes së Williamit në vitin 1862. Sa ishte president ai rrinte gjithnjë i mërzitur dhe melankolik. Mjekët e referuan këtë gjendje si depresion klinik dhe Linkolni merrte ilaçe anti-depresivë por me kohë ai arriti të dilte nga gjendja depresive.

==Karriera e hershme në politikë dhe ushtri==

[[File:Lincoln protecting Potawatomi.jpg|thumb|200px|Abraham Linkoln ne lufte]]

Në vitin 1832 në moshën 23 vjeçare Linkolni bleu një dyqan të vogël së bashku me një partner me të holla nga kredia e përgjithshme. Pas blerjes së dyqanit ai filloi edhe karrieren politike në asamblenë e përgjithshme të [[Illinois|Illinois-it]]. Ai kishte fituar popullaritet në komunitetet lokale duke treguar pasuritë natyrore të qytetit [[New Salem]]. Edhe pse nuk kishte arsimim dhe miq të fuqishëm, ai dukej si një udhëheqës karizmatik për popullsinë e komuniteteve te vogla kur gjatë një fushate përkrahu idenë e lundrimit të mëtejshem mbi lumin Sangamon.

Para zgjedhjeve Likolni sherbeu si kapiten ni nje anije luftarake te vogel ne ushtrinë e Illinois-it gjatë [[Luftës së Skifterit te Zi]] dhe sherbeu me denjitet ne Luften kundra Indianeve te fisit Skifterave te zinje me vonë gjate zgjedhjeve ne per Asamblenë e Pergjishme te Illinoisit ai ishte i pa trembur dhe jepte fjalime duke ju drejtuar turmave te njerezve ai ishte tentuar te sulmohej gjate nje fjalimi por ai ishte perleshur me sulmuesin e tij ai e kapi selumsin per qafe dhe disi ja hoqi pantollonat dhe e shty tek turmat ketu popullariteti i tij u rrite ne fund ai perfundoi i teteti nga 13 kandidatet qe 4 prej tyre ishin zgjedhur Linkolni nuk arriti te zgjedhiet asambleisat aki kishte marre 277 vota por ai ana pozitive ishte se ai morri 277 vota nga 300 vota sa ishin hedhur ne qytetin New Salem.
Pas deshtoi ne zgjedhje ai fillioi pune ne posten New Salem ku punoi si topograf i qarkut, Ai me pas vendosi te behej avokat duke mesuar juridikun ne menyre ato-dikakte nga librat e ligjeve dhe se drejtes angleze.
Ne vitin 1834 filloi edhe fushten e tij te dyte ku ishte me i sukseshem shum demokrat e konisderoni si rival i forte ku dhe arriti te zgjidhej ne legjislaturen e shtetit te Ilinoisit.

Ne vitin 1836 ai u pranua në Admission to the bar in the United States sq:(Pranimi ne Barin e Shteteve te Bashkuara) organizate qe merret me avancimin e juristeve dhe ne vitin 1836 ai shkoi ne [[Springfield]] ku me ndihmen e John T. Stuart kusheri i Mary Todd arriti te behej avokat ai dhe morri nje reputacion te frikshëm per kundershtaret e tij sepese u tregua shum i sukseshem duke ushtruar prefesionin e tij te ri dhe pse nuk kishte kolegj te kryer ai kishte te kryer kurse te shumta te juridikut.
Ai sherbeu si asemblesit liberal i zgjedhur nga qaruk Sangamon ai perforcoi lidhjet me kolegun e tij jurist Stephen T Logan lidhja e tyre si miq zgjati nga viti 1841 e deri ne vitin 1844 ku ne viti 1844 filloi praktiken tek nje profesor i zgjuar William Herndon.

Gjatë kohës sa ishte asambleist në seancën legjislative të vitit 1835-1836 ai votoi pro për të zgjeruar të drejtat e puntorëve të bardhë. Që në këtë kohë ai kishte qenë kundra skllaverisë në mënyrë absolute. Ai kishte nisur edhe nismën per tu hequr skllavëria duke thënë se institucioni i skllaverise është vendosur mbi parime të pa drejta. Ai u perkrah nga [[Hanry Clay]] ne programin e Kolonizimi i Shoqerise Amerikane per heqjen e skllaverise dhe ndalimin e importimit nga [[Liberia]] dhe [[Afrika]]

== Vrasja ==
{{Kryesor|Vrasja e Abraham Lincoln}}
[[Skeda:Lincoln assassination slide c1900 - Restoration.jpg|parapamje|djathtas|Të paraqitur në kabinën presidenciale të Teatrit Ford, nga e majta në të djathtë, janë vrasësi [[John Wilkes Booth]], Abraham Lincoln, [[Mary Todd Lincoln]], [[Clara Harris]], dhe [[Henry Rathbone]].]]

[[John Wilkes Booth]] ishte një aktor i njohur dhe një spiun i Konfederatës nga Maryland; edhe pse ai kurrë nuk iu bashkua ushtrisë së Konfederatës, ai kishte kontakte me shërbimin sekret konfederativ.{{sfn|Donald|1996|pp=586–587}} Pasi mori pjesë në fjalimin e fundit publik të Lincoln, më 11 prill 1865, në të cilin Lincoln deklaroi preferencën e tij që ekskluziviteti t'u jepej disa burrave me ngjyrë, veçanërisht "për shumë inteligjentët dhe për ata që i shërbejnë kauzës sonë si ushtarë",<ref>[http://www.abrahamlincolnonline.org/lincoln/speeches/last.htm Last Public Address]</ref> Booth kurdisi një komplot për të vrarë Presidentin.{{sfn|Harrison|2010|pp=3–4}} Kur Booth mësoi për qëllimin e Linkolnëve për të ndjekur një shfaqje me gjeneralin Grant, ai planifikoi të vriste Lincoln dhe Grant në [[Teatri i Fordit|Teatrin e Fordit]]. Lincoln dhe gruaja e tij ndoqën shfaqjen ''[[Our American Cousin]]'' në mbrëmjen e 14 prillit, vetëm pesë ditë pas fitores së Unionit në [[Beteja në Appomattox Court House|Betejën në Appomattox Court House]]. Në minutën e fundit, Grant vendosi të shkonte në Nju Xhersi për të vizituar fëmijët e tij në vend që të ndiqte shfaqjen.{{sfn|Donald|1996|pp=594–597}}

Më 14 prill 1865, disa orë para se të vritej, Lincoln nënshkroi legjislacionin për krijimin e Shërbimit Sekret të Shteteve të Bashkuara,<ref>{{Cite web |date= janar–mars 1998 |title=The United States Secret Service in History |url=https://clintonwhitehouse3.archives.gov/WH/kids/inside/html/spring98-2.html |language=en |access-date=13 nëntor 2022 |website=The White House}}</ref> dhe, në orën 10:15 të mbrëmjes, Booth hyri në pjesën e pasme të lozhit të teatrit të Lincoln, u zvarrit nga pas dhe qëlloi në pjesën e pasme të kokës së Lincoln, duke e plagosur për vdekje. Mysafiri i Lincoln, Majori Henry Rathbone, u përlesh për një moment me Booth, por Booth e goditi me thikë dhe u arratis.{{sfnm|Donald|1996|1p=597|Martin|2010}} Pasi u ndoq nga [[Charles Leale|Doktor Charles Leale]] dhe dy mjekë të tjerë, Lincoln u dërgua përtej rrugës në Shtëpinë e Petersen. Pasi mbeti në koma për tetë orë, Lincoln vdiq në orën 7:22 të mëngjesit më 15 prill.{{sfn|Steers|2010|p=153}} Stanton përshëndeti dhe tha, "Tani ai i përket epokave."{{sfn|Donald|1996|pp=598–599, 686}} Trupi i Lincoln. u vendos në një arkivol të mbështjellë me flamur, i cili u ngarkua në një makinë vdekjeje dhe u shoqërua në Shtëpinë e Bardhë nga ushtarët e Unionit.<ref>{{Cite book|last=Hoch|first=Bradley R.|url=https://books.google.com/books?id=8VKaCgAAQBAJ&q=lincoln+body+escorted+%22white+house%22&pg=PA123|title=The Lincoln Trail in Pennsylvania: A History and Guide|date=4 shtator 2001|publisher=Penn State Press|isbn=978-0-271-07222-7|pages=121–123|language=en}}</ref> Presidenti Johnson u betua më vonë po atë ditë.<ref>{{cite book|last1=Trefousse|first1=Hans L.|title=Andrew Johnson: A Biography|date=1989|publisher=W.W. Norton & Company|language=en|page=194}}</ref>

Dy javë më vonë, Booth, duke refuzuar të dorëzohej, u gjurmua në një fermë në Virxhinia dhe u qëllua për vdekje nga rreshteri [[Boston Corbett]] dhe vdiq më 26 prill. Sekretari i Luftës Stanton kishte lëshuar urdhër që Booth të merrej i gjallë, kështu që Corbett fillimisht u arrestua të dalë në gjykatën ushtarake. Pas një interviste të shkurtër, Stanton e shpalli atë patriot dhe e hodhi poshtë akuzën.{{sfnm|Steers|2010|1p=153|Donald|1996|2p=599}}

=== Varrimi ===
{{Kryesor|Varrimi i Abraham Lincoln}}
Presidenti i ndjerë ishte shtrirë në gjendje, fillimisht në dhomën lindore të Shtëpisë së Bardhë, dhe më pas në Rotondën e Kapitolit nga 19 deri më 21 prill. Arkivat që përmbanin trupin e Lincoln dhe trupin e djalit të tij Willie udhëtuan për tre javë në trenin e varrimit ''Lincoln Special''.{{sfn|Trostel|2002|pp=31–58}} Treni ndoqi një rrugë rrethore nga Uashingtoni DC në Springfield, Illinois, duke ndaluar në shumë qytete për përkujtimore të ndjekura nga qindra mijëra. Shumë të tjerë u mblodhën përgjatë shinave ndërsa treni kalonte me banda, zjarre dhe duke kënduar himne{{sfnm|Trostel|2002|1pp=31–58|Goodrich|2005|2pp=231–238}} ose në pikëllim të heshtur. Poeti [[Walt Whitman]] kompozoi "[[When Lilacs Last in the Dooryard Bloom'd]]" për ta lavdëruar atë, një nga katër poezitë që ai shkroi për Lincoln.<ref>{{cite book |last=Peck |first=Garrett |title=Walt Whitman in Washington, D.C.: The Civil War and America's Great Poet |year=2015 |publisher=The History Press |location=Charleston, SC |language=en |isbn=978-1-62619-973-6 |pages=118–23}}</ref> Afro-amerikanët u prekën veçanërisht; ata kishin humbur “[[Moisiu]]n” e tyre.{{sfn|Hodes|2015|p=164}} Në një kuptim më të gjerë, reagimi ishte në përgjigje të vdekjes së kaq shumë burrave në luftë.{{sfn|Hodes|2015|pp=197–199}} Historianët theksuan tronditjen dhe pikëllimin e përhapur, por vunë re se disa urrejtës të Linkolnit festuan vdekjen e tij.{{sfn|Hodes|2015|pp=84, 86, 96–97}} Trupi i Lincoln u varros në [[Oak Ridge Cemetery]] në Springfield dhe tani shtrihet brenda [[Lincoln Tomb]].<ref>{{cite web |title=Survey of Historic Sites and Buildings – Lincoln Tomb, Illinois |url=http://www.nps.gov/history/history/online_books/Presidents/site19.htm |publisher=[[National Park Service]] |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20090830182658/http://www.nps.gov/history/history/online_books/Presidents/site19.htm |archive-date=30 gusht 2009 |url-status=dead}}</ref>

== Thënie ==
{{Citat|Më mirë të qëndrosh i qetë dhe t’i bësh të tjerët të mendojnë që je budalla, sesa të flasësh dhe t’iu heqësh të gjitha dyshimet.}}
{{Citat|Mund t’i humbasësh të gjitha në jetë, por jo edhe ëndrrat.}}
{{Citat|I shkatërroj armiqtë kur i bëj miq.}}
{{Citat|Gjërat që dua t`i di janë në libra; shoku im më i mire është njeriu i cili do te  më sjelle  një libër që nuk e kam lexuar.}}
{{Citat|Gjithçka që kam mësuar, e kam mësuar nga librat.}}

== Referime == 
<references />
==Lidhje të jashtme==

{{Presidentët e SHBA}}

[[Kategoria:Politikanë amerikanë]]
[[Kategoria:Kryetarë të ShBA-ve]]
[[Kategoria:Lindje 1809]]
[[Kategoria:Vdekje 1865]]
[[Kategoria:Autodidaktë]]