Aspektet etike, legale dhe sociale të Internetit të Gjërave (IoT)

Figura 1. Interneti i Gjërave(IoT)

Interneti i Gjërave ( Internet of Things -IoT), ose siç quhet ndryshe Interneti i Objekteve (Internet of Objects -IoO), është një zhvillim i ri i Internetit që ka hyrë pothuajse në të gjitha fushat e jetës njerëzore (biznesi, industria, kujdesi shëndetësor, arsimim, etj.), dhe pritet të ndryshojë gjithçka në shoqëri përfshirë edhe ne. IoT përfshin një numër të madh të lidhjeve të gjërave për gjërat dhe gjërave tek njerëzit dhe kështu është më komplekse sesa Interneti. Termi "gjëra" i referohet objekteve të përditshme të cilat janë të lexueshme, të njohshme, të lokalizueshme dhe të adresueshme përmes paisjeve të ndijimit të informacionit, dhe / ose të kontrollueshëm (p.sh., aktivizuesit) përmes Internetit. Në të vërtetë, IoT mundëson "gjërat" të lidhen në çdo kohë (çfarëdo konteksti), çdo vend (kudo) me ndonjë gjë (ndonjë pajisje) dhe cilindo duke përdorur ndonjë rrugë (çfarëdo rrjeti) dhe çfarëdo shërbimi ose biznesi, figura 1.

Historiku dhe zhvillimi i sistemeve IoT

Termi IoT, i quajtur shpesh Internet i gjithçkaje, u prezantua nga Kevin Ashton në vitin 1999 i cili ëndërronte një sistem ku çdo objekt fizik të jetë i lidhur duke përdorur internetin përmes sensorëve të kudondodhur. Teknologjia IoT mund të sigurojë një sasi të madhe të të dhënave për njerëzit, objektet, kohën dhe hapësirën . Kevin Ashton i referohet teknologjive “Auto-ID” si “kapërcim nga procesimi i informacionit në kompjuter tek ndjeshmëria me kompjuter”.Termi “Auto-ID” i referohet çdo klase të gjerë të teknologjive identifikuese të përdorura në industri për të automatizuar, reduktuar gabimet dhe rritur cilësinë. Këto teknologji identifikuese përfshijnë bar kode, smart karta, sensorë, njohje zëri dhe biometrinë . IoT siç thotë vetë emri është rrjeti pa tela i një numri të madh të pajisjeve të ndërlidhura (gjëra) që mund të komunikojnë me njëra-tjetrën pa ndërhyrjen njerëzore. Kjo do të ndodhë kur mjedisi ynë do të përfshihet me sensorë dhe teknologji të tilla si Identifikimi me Radio Frekuencë (Radio Frequency Identification-RFID),Rrjeti i sensorëve pa tela (Wireless Sensor Network-WSN) etj, do të na ndihmojnë të përmbushim këtë sfidë.

Figura 2. Identifikimi me Radio Frekuencë

RFID është një teknologji pa tela  e transferimit të të dhënave duke përdorur fushë elektromagnetike në mënyrë që të identifikohen automatikisht dhe të gjurmohen etiketat e bashkangjitura në objekte që përmbajnë informacione të ruajtura në mënyrë elektronike siç tregohet në figurën 2 . Ato ndihmojnë në identifikimin automatik të çdo gjëje që i bashkëngjiten duke vepruar si një barkod elektronik. RFID përdoret për të identifikuar objektet nga një distancë prej disa metrash me një lexues të palëvizshëm që komunikon në mënyrë tipike pa tela . Teknologjia RFID mund të klasifikohet në tre kategori: RFID pasive, RFID aktive, dhe RFID gjysmë-pasive . Të gjitha sistemet RFID përmbajnë tre komponente bazike. E para është etiketa RFID e cila është e lidhur me një përfitim ose send. Etiketa përmban informacione për atë përfitim ose send dhe gjithashtu mund të përfshijë sensorë. Komponenti i dytë është pyetësi RFID (i quajtur edhe lexues (reader)), i cili komunikon me etiketat RFID. Komponenti i tretë është sistemi  backend, i cili lidh hetuesit e RFID me një bazë të dhënash të centralizuara. Baza e të dhënave të centralizuara përmban informacione shtesë, siç është çmimi, për secilën artikull të etiketuar me RFID .

Figura 3.  Wireless sensor networks

WSN – megjithëse shumë sensorë lidhen direkt me kontrolluesit dhe stacionet e përpunimit (p.sh., duke përdorur rrjetet e zonës lokale), një numër në rritje i sensorëve komunikojnë të dhënat e mbledhura pa tela në një stacion të centralizuar përpunimi. Kjo është e rëndësishme pasi që shumë aplikime në rrjet kërkojnë qindra ose mijëra nyje sensori, të vendosura shpesh në zona të largëta dhe të paarritshme . Prandaj, një sensor pa tela (wireless sensor) ka jo vetëm një komponentë të ndijimit, por edhe aftësi përpunimi, komunikimi dhe ruajtjës në bord. Me këto pajisje shtesë, një nyje sensori shpesh nuk është përgjegjëse vetëm për mbledhjen e të dhënave, por edhe për analizën brenda rrjetit, korrelacionin dhe shkrirjen e të dhënave të sensorit të vet dhe të dhënave nga nyjet e tjera të sensorit . Kur shumë sensorë monitorojnë në mënyrë bashkëpunuese mjedise të mëdha fizike, ato formojnë rrjetin e sensoreve pa tela (WSN). Nyjet e sensorit komunikojnë jo vetëm me njëri-tjetrin, por edhe me një stacion bazë  (Base Station -BS) duke përdorur radiot e tyre pa tela, duke i lejuar ata të shpërndajnë të dhënat e tyre të sensorit në sistemet e përpunimit , vizualizimit, analizës dhe ruajtjes në distancë .Për shembull, figura 3 tregon dy fusha sensori që monitorojnë dy rajone të ndryshme gjeografike dhe lidhen me Internet duke përdorur stacionet e tyre bazë .

Arkitektura e IoT-së

Komponentët kryesore të IoT-së

Për shkak të mundësive të jashtëzakonshme që premton IoT, shumë organizata kërkojnë përfshirjen e produkteve të tyre në proceset e biznesit. Sidoqoftë, kur bëhet fjalë për realitetin, kjo ide e shkëlqyer duket shumë e ndërlikuar për t’u zbatuar ,duke pasur parasysh numrin e pajisjeve dhe kushtet e nevojshme për ta bërë atë të funksionojë. Me fjalë të tjera, problemi i krijimit të një arkitekture të besueshme të Internet of Things hynë në mënyrë të pashmangshme në skenë .  Arkitektura IoT ndryshon nga zgjidhja në zgjidhje, bazuar në llojin e zgjidhjes që ne synojmë ta ndërtojmë . IoT si një teknologji kryesisht përbëhet nga këto komponente kryesore : Sensorë ( sensors), Aktivizues (actuators),Pajisje (devices), Porta ( gateway), Shërbimet cloud, Protokollet dhe nga Shtresat .

Figura 4. Komponentët kryesore të IoT-së.

Sensorët

Pajisjet më të rëndësishme në IoT janë sensorët. Këto pajisje përbëhen nga module e energjisë, module për menaxhimin e energjisë, modulet RF dhe modulet ndijore . Modulet RF menaxhojnë komunikimet përmes përpunimit të sinjalit të tyre, WiFi, Bluetooth, radio transmetuesit etj. Një sensor është një pajisje e cila përdoret për të perceptuar në mënyrë të përsëritur dhe për t'iu përgjigjur çdo sinjali që mund të lexohet nga stimuj fizikë, të shfaqur ose të ruhet në formën e sinjalit digjital .

Aktivizuesit

Sipas përkufizimit, aktivizuesi është në të vërtetë një paijsje që shndërron një formë të caktuar të energjisë në lëvizje. Përderisa, mekanizmi i tyre e kthen energjinë në lëvizje, ne mund t'i kategorizojmë ato bazuar në burimet e energjisë:

• Pneumatik – përdorni ajrin e kompresuar për gjenerimin e lëvizjes.
• Hidraulike – përdorni lëngun për gjenerimin e lëvizjes.
• Termike – përdorni një burim nxehtësie për gjenerimin e lëvizjes.
• Elektrike – përdorni burimet e jashtme të energjisë, siç janë bateritë ose llojet e tjera të energjisë elektrike për të gjeneruar lëvizje .

Gateway

Portat përdoren për filtrimin e të dhënave, përpunimin paraprak dhe transferimin e tij në re (cloud) dhe anasjelltas, marrjen e komandave nga cloud-i. Qëllimi kryesor i Gateways është lidhja e pajisjeve jo-IP me internetin ose rrjetin. Portat mund të trajtojnë trafikun nga burime të shumta. Në IoT, porta krijon një rrugë komunikimi midis fushës dhe nje cloud për përpunimin dhe ruajtjen e të dhënave në të dy modet ,online dhe offline .

Cloud

Qëllimi kryesor i cloud-it është të sigurojë shërbime të bazuar në internet. Kjo natyrë shërbimi e cloud-it e bën atë të shoqëruar me IoT . Cloud-i ka aftësinë për të ruajtur, përpunuar dhe për të hyrë në rrjedhën e të dhënave shqisore në IoT. Në fund të fundit, qëllimi kryesor i Cloud-it është të shndërrojë rrjedhën e të dhënave shqisore në informacion produktiv, duke aplikuar vendime inteligjente për përdoruesin fundor, me kosto efektive dhe optimale .

Fazat e arkitektures IoT

Figura 5. Fazat e arkitekturës IoT.

Duke pasur parasysh kompleksitetin e tij, ekzistojnë 4 faza të arkitekturës IoT. Një numër i tillë është zgjedhur për të përfshirë në mënyrë të qëndrueshme këto lloje të ndryshme të komponentëve në një rrjet të sofistikuar dhe të unifikuar.

Faza 1: Sensorët dhe Aktivizuesit

Faza 2: Sistemet e grumbullimit të të dhënave të sensorëve dhe shndërrimi i të dhënave nga analog-digjital.

Faza 3: Shfaqja e sistemeve te IT-së

Faza 4: Analiza, menaxhimi dhe ruajtja e të dhënave.

Aspektet etike të IoT-së

 Diskutimi mbi etikën synon të sigurojë një periudhë të shpejtë mbi parimet e përgjithshme të etikës dhe teoritë që janë të disponueshme për aplikim në IoT. Etika është një degë e filozofisë që përcakton sjelljen njerëzore në shoqëri. Etika konsideron atë që është e drejtë ose e gabuar moralisht, e drejtë ose e padrejtë, ndërsa justifikon në mënyrë racionale gjykimet tona morale . Etika i përket "filozofisë analitike" dhe ndahët në : Metaetikë, Etika normative, Etika e aplikuar.

Metaetika heton natyrën e moralit, në përgjithësi dhe kuptimin e gjykimeve etike / morale. Ai kërkon të kuptojë kuptimin e vetive etike, qëndrimeve, deklaratave dhe gjykimeve dhe si ato mund të mbështeten. Etika normative merret me norma ose seri konsiderimesh që një të veprojë. Me fjalë të tjera, etika normative kërkon të gjejë atë që për një veprim të jetë moralisht e pranueshëm (p.sh. rregullat dhe procedurat për përcaktimin e asaj që një person duhet të bëjë apo jo), dhe përfshin teorinë e "drejtësisë shoqërore" (d.m.th., se si shoqëria duhet të jetë e strukturuar dhe si duhet të shpërndahen të mirat shoqërore të lirisë dhe fuqisë në një shoqëri). Etika e aplikuar merret me zbatimin e teorive të etikës në jetën aktuale. Etika e IoT-së i përket etikës së aplikuar. Etika e aplikuar ka një rëndësi të madhe për profesionistë në fusha të ndryshme të jetës, duke përfshirë inxhinierët, shkencëtarët e informacionit, mjekët, menaxherët, administratorët, etj .

Etika në kontekstin IoT merret me përcaktimin e rregullimit të saktë të veprimtarive njerëzore ndaj të tjerëve dhe vetvetes. Prandaj, etika mund të konsiderohet si një mënyrë për të përcaktuar atë që është e mirë dhe e keqe, e drejtë dhe e gabuar. Me rritjen e IoT-së , ajo ndoshta do të krijojë dilema të tjera morale, veçanërisht pasi teknologjia vazhdon të tejkalojë zhvillimin e rregulloreve dhe politikave. IoT do të ndryshojë gjithçka rreth asaj se si funksionon dhe luan shoqëria. Prandaj, ekziston nevoja për të zhvilluar një kornizë etike që ndihmon në sigurimin që IoT të përdoret për të mirën e njerëzimit dhe jo anasjelltas. Për shkak të kompleksitetit, heterogjenitetit dhe shkallës së madhe të sistemit IoT, idetë dhe mendimet e reja duhet të paraqiten për të përcaktuar rregulloren dhe politikat e duhura për këtë mjedis kompleks. Çështjet etike në IoT janë shkaktuar kryesisht nga zgjerimi i teknologjive të IoT-së. Pasi që komuniteti vazhdon të hulumtojë rreziqet dhe mundësitë që lidhen me sistemet e drejtuara nga IoT, vëmendja ndaj transparencës dhe etikës së përdorimit dhe sjelljes së këtyre sistemeve duhet të jetë një pjesë thelbësore e diskutimit .

Modeli etik për IoT

Modeli etik në produktet IoT përdoret si një mjet për të autorizuar konsumatorët e IoT-së të menaxhojnë dhe mbrojnë të dhënat e tyre personale dhe informacione tjera të lidhura. Përdoruesit e IoT-së do të kenë lirinë e plotë për të përcaktuar zgjedhjet e tyre etike gjatë bashkëveprimit me pajisjet IoT. Të gjitha opsionet dhe zgjedhjet e ndryshme etike do të futen në algoritme që janë krijuar nga programuesit dhe zhvilluesit. Këto zgjedhje do të përfshijnë shkallë të ndryshme të privatsisë dhe mbrojtjes së të dhënave për të lejuar përdoruesit të zgjedhin atë që është më e mira për qëllimet e tyre .

Pajisjet IoT që përfshijnë modelin etik duhet të kenë këto karakteristika:

•   Mundësia për të menaxhuar dhe kontrolluar mbledhjen dhe shpërndarjen e të dhënave personale ose shërbimeve.
• Aftësia për të zbatuar rregulla dhe politika të ndryshme, pavarësisht kohës dhe hapësirës.
• Mundësia për të mbështetur kontekste dinamike, siç janë shtëpia dhe zyra.
• Aftësia për të vëzhguar, njohur dhe mbështetur marrëdhëniet që kanë nevojë për mundësi etike .

Çështjet etike në IoT

Morali dhe etika i referohen standardeve të sjelljes sociale në fushën e IoT-së. Shumica e debateve etike kanë të bëjnë me të drejtat e pronës dhe përdorimin privat të informacionit. Një sjellje etike kërkon zbatimin si vijon:  

• Privatësi të informacionit
• Qasje në informacion
• Integritet të informacionit

Edhe pse sistemi IoT është pranuar gjerësisht në shoqërinë tonë dhe miliarda pajisje janë ekzistuese, ekzistojnë disa çështje për të aplikuar etikën në kontekstin IoT. Këto sfida janë :

Identifikimi i autorit:Identifikimi i saktë i autorit të të dhënave të mbledhura në sistemin tipik IoT do të jetë e vështirë për t'u përcaktuar. Mbledhja e llojeve të ndryshme e të dhënave pa pëlqimin ose lejen e përdoruesit janë një çështje kritike që duhet të adresohet në sistemin IoT .

Linja e Kufirit Publik dhe Privat: Sistemi IoT përfshin sensorë të shumtë që mbledhin të dhëna publike dhe private. Në mungesë të kufijve të përcaktuar mirë për informacionin e përdoruesve, linja midis informacionit privat dhe publik duhet të pastrohet dhe përcaktohet në aplikacione të ndryshme të IoT-së .

Sulmet ndaj jetës së njerëzve: Hakerat ose sulmet e viruseve në sistemet kompjuterike mund të shkaktojnë humbje të të dhënave ose humbje fizike të sistemit kompjuterik. Në sulmet e IoT humbja nuk do të ndalet në këtë pikë, ajo do të tejkalojë në pikën që do të ndikojë drejtpërdrejt në jetën e njerëzve. Për shembull, nëse një sulmues mund të regjistrohet në një aplikim tipik mjekësor të IoT-së, një ndryshim i vogël në informacionin e një pacienti mund të rezultojë në mjekime të gabuara, të cilat do të ndikojnë në jetën e pacientit .

Parimet etike të IoT-së

Të gjitha aktivitetet që përfshijnë përdorimin e të dhënave personale pritet të jenë në përputhje me legjislacionin në fuqi për mbrojtjen e të dhënave. Përtej pajtueshmërisë ligjore, aktivitetet e IoT-së duhet të respektojnë parimet etike që janë të rëndësishme në secilin rast të veçantë. Një grup rregullash të përgjithshme etike të zbatuara për aktivitetet e IoT-së ose projektet hulumtuese, janë si më poshtë:

• Në aktivitetet e IoT-së , individët duhet të trajtohen si qëllime (jo si mjete), dhe të mbajnë të drejtat e tyre për pronën, autonominë, jetën private dhe dinjitetin.

• Individët nuk duhet të pësojnë dëme fizike ose mendore nga aktivitetet e IoT-së.
• Përfitimet nga aplikimi i IoT-së duhet të shtohen në të mirën e përbashkët.
• Domosdoshmëria dhe proporcionaliteti i një procesi IoT duhet të merret parasysh dhe të jetë i aftë të demonstrohet.
• Duhet të ketë qasje të barabartë në përfitimet e IoT që grumbullohen për individët (drejtësia sociale).
• Aktivitetet e IoT-së duhet të kenë ndikim minimal negativ në të gjitha aspektet e mjedisit natyror.
• Aktivitetet e IoT-së duhet të synojnë të lehtësojnë pasojat e pafavorshme që përpunimi i të dhënave mund të ketë mbi privatësinë personale dhe vlerat e tjera personale dhe sociale .

Aspektet legale të IoT-së

Ligji është përcaktuar si tërësia e rregullave të paraqitura nga qeveria, që synojnë ruajtjen e rendit shoqëror, paqes dhe drejtësisë në shoqëri, sigurimin e mbrojtjes për të gjithë publikun dhe ruajtjen e interesave të tyre. Ligji është krijuar nga sistemi gjyqësor i vendit dhe është i detyrueshme. Çdo person në vend është i detyruar ta ndjekë ligjin. Ligji saktësisht përcakton atë që një person duhet ose nuk duhet të bëjë, dhe zbatohet duke shqiptuar dënime. Ka shumë arsye pse duhen ligjet. Ato përfshijnë nevojat për të rregulluar shoqërinë, për të mbrojtur njerëzit, për të zbatuar të drejtat dhe për të zgjidhur konfliktet. Të gjithë janë përgjegjës ndaj të njëjtave ligje dhe këto ligje mbrojnë të drejtat themelore të njeriut. Një kornizë ligjore gjithëpërfshirëse e IoT-së mund të zvogëlojë rrezikun e mundshëm të konsumatorit, të sigurojë konsistencën e tregut dhe të përmirësojë besimin e konsumatorit. Aktualisht kemi një sërë ligjesh që mbrojnë të dhënat e qytetarëve. Përdorimi i të dhënave IoT është gjithmonë subjekt i ligjeve të drejtësisë dhe antidiskriminimit për mbrojtjen e të drejtave civile për kreditimin, punësimin dhe strehimin e rregulluar nga Akti i Raportimit të Kredisë së Drejtë , Akti i Mundësive të Barabarta të Punësimit dhe Akti i Strehimit të Drejtë . 

Roli i qeverisë

Me IoT, qeveritë përballen me përgjegjësinë e rregullimit të subjekteve jo-materiale të të dhënave dhe informacioneve që rrjedhin midis sasive të mëdha të sensorëve, pajisjeve dhe rrjeteve, pasi informacioni është në të vërtetë krijuesi i vlerës. Që këto pajisje dhe sensorë të ndryshëm të jenë në gjendje të komunikojnë dhe shkëmbejnë të dhëna, është e nevojshme që ato të përdorin standarde të unifikuara për strukturat e të dhënave, formatet dhe protokollet e komunikimit. Në veçanti, standardet e industrisë për IoT, si standardet e protokollit të komunikimit, 4G dhe WiFi, ose pajisjet që adresojnë standarde si IPv6, janë të nevojshme. Një çështje kryesore aktuale në IoT është mungesa e transparencës nga ana e kompanive në lidhje me mënyrën se si ruhen të dhënat e mbledhura nga një numër i madh i përdoruesve dhe si përdoren. Rregullimi i kësaj çështje është përgjegjësi e qeverive të cilat duhet të zgjedhin kriteret e duhura për sigurinë e të dhënave dhe rrjetit. Organizatat qeveritare duhet të zhvillojnë procese dhe sisteme të përparuara për menaxhimin e madh të të dhënave dhe gjithashtu procese të fuqishme për të siguruar cilësinë e të dhënave. Për të realizuar procese të tilla, qeveritë duhet të rishikojnë një numër të madh të ligjeve dhe rregulloreve (zbatimin e rregullave të privatësisë, mbrojtjen kundër rregullave të shkeljes së të dhënave, rregullore që sigurojnë fluksin e të dhënave, etj) .

Problemet aktuale ligjore

Është e qartë se pajisjet e konsumatorit si: monitorët e shtëpisë dhe pajisjeve, monitorët e shëndetit personal, smartphone-at dhe monitorët e punonjësve gjenerojnë sasi të madhe të të dhënave të vlefshme në lidhje me aktivitetet, zakonet, personalitetet, preferencat dhe atributet e përdoruesve të tyre. Kjo shkon për të ekspozuar rreziqet e rënda të këtyre pajisjeve IoT pavarësisht rritjes së përfitimeve të tyre për njerëzimin. Përdorimi i pajisjeve IoT paraqet këto probleme ligjore: diskriminim, siguri dhe privatësi.

Diskriminimi në IoT : Vendosja e përhapur e sensorit paraqet problem teknik dhe legal për IoT sepse të dhënat e IoT-së lejojnë që konsumatorët të renditen dhe diskriminohen. Të dhënat e mbledhura nga pajisjet IoT mund të përdoren për qëllime përfituese dhe diskriminuese siç ilustrohen në rastin e pajisjeve wearable për fitnes, e cila vazhdimisht gjurmon informacione të hollësishme në lidhje me lëvizjen e personit dhe të dhënat biometrike. Këto të dhëna mund të analizohen për të përcaktuar nivelin e fitnesit të personit, numrin e kalorive të djegura, orët e mbetjes, të cilat më pasë do të përdoren për të karakterizuar cilësinë e modelit të gjumit .  Ligji aktual për antidiskriminimin dhe raportimin e kredive nuk është i përgatitur për të trajtuar diskriminimin e bazuar në IoT, në të cilin zbulohen informacionet e konsumatorit .

Siguria e IoT-së : Shumica e studiuesve dhe ekspertëve kanë konfirmuar se sigurimi i sistemit IoT është një nga sfidat më serioze që qëndron në rrugën e miratimit të suksesshëm të pajisjeve IoT. Vlera e sistemit IoT vjen nga lidhja e të gjitha sistemeve të vogla dhe të mëdha së bashku dhe lejimi i tyre për të komunikuar me njëra-tjetrën përmes Internetit. Trajtimi i sfidave të sigurisë në kontekstin IoT duhet të jetë një përparësi themelore për të rritur miratimin e aplikacioneve IoT. Përdoruesit duhet të sigurojnë që pajisjet e tyre janë plotësisht të sigurta nga kërcënime të ndryshme të njohura, pasi që ato bëhen më të integruara në aktivitetet e jetës së përditshme të njerëzve. Para IoT-së, një shkelje e sigurisë ka mundur të na dërgoj në humbjen e parave tona , por me IoT, sulmi i sigurisë mund të rezultojë në humbjen e jetës tonë.

Privatësia e IoT-së : Rritja e IoT-së vazhdon të shtojë miliarda sensorë dhe pajisje të reja në internet, duke gjeneruar një sasi të madhe informacioni për njerëzit, përfshirë vendndodhjet, lidhjet, regjistrimet e blerjeve, transaksionet financiare, fotografitë, zërat, bisedat, gjendjen shëndetësore, etj., me ose pa pëlqimin e tyre. Kjo sasi e madhe e informacionit e bën ruajtjen e privatësisë tonë një detyrë të vështirë. Rreziku i mundshëm për të humbur kontrollin mbi informacionin personal përcaktohet si një kërcënim për privatësinë. Ky kërcënim është zakonisht një nga shqetësimet kryesore të përdoruesve dhe ka një efekt të rëndësishëm në nivelin e adoptimit të çdo teknologjie të re. Privatësia ka për qëllim të respektojë informacionin e klientit dhe të drejtat e tyre për të përcaktuar se si përdoren të dhënat e tilla. Përgjegjësia, një parim kryesor i privatësisë është e vështirë për t'u mbajtur me të dhënat e krijuara nga IoT për shkak të përfshirjes së palëve të shumta të interesit, siç janë prodhuesit e pajisjeve, aplikacionet e palëve të treta dhe platformat sociale që mbledhin, përdorin ose ekspozojnë të dhëna .

Ligji kundrejt etikës

Ligji: ligji është përcaktuar si tërësia e rregullave të paraqitura nga qeveria, që synojnë ruajtjen e rendit shoqëror, paqes dhe drejtësisë në shoqëri, sigurimin e mbrojtjes për të gjithë publikun dhe ruajtjen e interesave të tyre. Ligji është krijuar nga sistemi gjyqësor i vendit dhe është i detyrueshme. Çdo person në vend është i detyruar ta ndjekë ligjin.

Etika: Etika është një sistem i parimeve morale i cili merret me atë që është e mirë ose e keqe për individët dhe shoqërinë. Është një koleksion i koncepteve themelore dhe parimeve mbi një karakter ideal njerëzor që u mundëson njerëzve të marrin vendime në lidhje me atë që është e drejtë ose e gabuar.

Ngjashmëritë e ligjit dhe etikës: ligjet bazohen në vlerat morale dhe përshkruajnë sjelljen themelore të individëve, d.m.th., ato vendosin standardet minimale të sjelljes njerëzore (etike). Kështu, ligji dhe etika janë të ngjashme në kuptimin që ato të dyja janë sisteme që mbajnë një seri vlerash morale dhe i parandalojnë njerëzit t’i shkelin ato. Ato të dyja ofrojnë udhëzime për njerëzit se çfarë mund të bëjnë ose çfarë mund të mos bëjnë në situata të veçanta.    

Dallimet e ligjit dhe etikës: etika bazohet në ndërgjegjësimin e njerëzve për atë që është e drejtë dhe çfarë është e gabuar, por ligjet janë krijuar dhe miratuar nga qeveritë. Prandaj, etika mund të ndryshojë nga njerëzit në njerëz (sepse njerëz të ndryshëm mund të kenë mendime të ndryshme për të njëjtat çështje), ndërsa ligjet përshkruajnë qartë dhe në mënyrë unike atë që është e ligjshme ose e paligjshme . Shkelja e rregullave të ligjit nënkupton pasoja juridike (dënime). Shkelja e rregullave etike mund të përfshijë shkelje të ndërgjegjes dhe nuk nënkupton pasoja juridike. Një veprim mund të jetë legal, por jo etik .

Aspektet sociale të IoT-së

 Njerëzit dhe lidhjet e tyre me objektet e përditshme janë duke krijuar marrëdhënie të reja si një formë e rrjetit social, të referuara si Interneti i Gjërave Sociale (Social Internet of Things-SIoT). SIoT është ndërlidhja e shërbimeve, objekteve dhe njerëzve të ndryshëm, ku pjesëmarrësit mund të përfitojnë nga rrjetëzimi. Për shembull, transporti i zgjuar bashkon rrjetet e automjeteve, profilet e shoferit, telefonat inteligjentë dhe të dhënat GPS për të minimizuar bllokimet e trafikut duke analizuar dhe shpërndarë të dhëna të tilla në kohë reale.  Mjedisi social i IoT-së (SIoT), përfshin jo vetëm pajisje inteligjente, por edhe njerëzit që bashkëveprojnë me këto pajisje IoT . SIoT është një ''kohë e re e mrekullisë për shkencën''. Faqet e komunikimit social, për shembull, Twitter, Instagram, Facebook etj., kanë tërhequr vëmendjen e një numri të madh studiuesish nga disa rajone. Nga analiza e topologjive të mundshme të shërbimit dhe aplikimit, të ndërtuara në Internetin e gjërave sociale (SIoT), mund të nxirren gjithashtu disa marrëdhënie  themelore që mund të përdoren për të përcaktuar profilet e marrëdhënieve brenda arkitekturës së sistemit SIoT. Me shfaqjen e SIoT, marrëdhëniet shoqërore kanë kapërcyer njerëzit. Sipas Atzori et al., ekzistojnë pesë lloje të marrëdhënieve që rregullojnë internetin social të gjërave, përkatësisht:

Figura 6. Pesë llojet e marrëdhënieve shoqërore midis objekteve.

• "Marrëdhënia e objektit prindëror" (Parental object relationship – POR): e vendosur midis objekteve që i përkasin të njëjtit grup prodhimi, d.m.th., zakonisht objekte homogjene të krijuara në të njëjtën periudhë nga i njëjti prodhues.
•    "Marrëdhënia e objektit të bashkë-vendndodhjes" (Co-location object relationship -  C-LOR): e vendosur midis objekteve (qoftë homogjene ose heterogjene) që përdoret gjithmonë në të njëjtin vend (si në rastin e sensorëve, aktivizuesve dhe objekteve të shtuara që përdoren në të njëjtin mjedis siç është smart home ose një smart city).
•  "Marrëdhënia e objektit të bashkëpunimit" ( Co-work object relationship -     C-WOR): themelohet sa herë që objektet bashkëpunojnë për të siguruar një aplikim të zakonshëm IoT (si në rastin e objekteve që vijnë në kontakt për t'u përdorur së bashku dhe bashkëpunojnë për aplikime, të tilla si :reagimi i urgjencës, telemjekësia, etj.).
• "Marrëdhënia e objektit të pronësisë" (Ownership object relationship-OOR): vendosur midis objekteve heterogjene që i përkasin të njëjtit përdorues (telefonat mobil, music players, konzollat e lojërave, etj.).
• "Marrëdhënia e objektit shoqëror" ( Social object relationship-SOR ): themeluar kur objektet vijnë në kontakt, në mënyrë sporadike ose të vazhdueshme, sepse pronarët e tyre vijnë në kontakt me njëri-tjetrin gjatë gjithë jetës së tyre (p.sh., pajisjet dhe sensorët që u përkasin miqve, shokëve të klasës, shokëve të udhëtimit, kolegëve, etj ) .

Sistemi Social IoT

Në këtë pjesë është ofruar një përmbledhje të sistemit SIoT. Pjesa e strukturës së përgjithshme të sistemit dhe një arkitekturë konceptuale.

Struktura e përgjithshme

Figura 7. Komponentët e SIoT

Për të kuptuar më mirë, ne mund t'i konsiderojmë komponentët e mëposhtëm si pjesë e Internetit Social të gjërave.

1. Gjërat e zgjuara (Smart things) dhe Përdoruesi (User)

2. Sistemi inteligjent (Intelligent System)

3. Një ndërfaqe (An Interface)

4. Interneti.

Gjërat e zgjuara dhe Përdoruesi – Sipas kërkesave themelore të IoT, çdo objekt fizik ose virtual ka aftësinë për të kapur dhe transmetuar të dhëna. Kështu që në SIoT njerëzit dhe pajisjet mund të marrin pjesë në mënyrë të barabartë për të publikuar të dhënat. Këto të dhëna mund të jenë duke profilizuar të dhëna ose duke dhënë përgjigje në pyetjet e përdoruesit ose pajisjeve. Për të ditur për ndonjë nyje, nyja më e afërt ose për të marrë updates ose status të caktuar të pajisjes, përdoruesi mund të japë pyetje.

Sistemi Inteligjent – është përgjegjës për përpunimin e pyetjeve, menaxhimin e aplikacionit, zbulimin e shërbimit, rekomandimin, të dhënat dhe menaxhimin e kontekstit.

Interface (Ndërfaqja) -  Interface-i ndihmon për bashkëveprimin me sistemin inteligjent. Ajo merr përdoruesin ose pajisjet nga forma hyrëse dhe i dërgon ato në sistemin inteligjent për përpunim të mëtutjeshëm. Më vonë ajo merr rezultatin nga sistemi inteligjent dhe e dërgon atë te përdoruesi / pajisja . Gjithashtu ndërfaqet inteligjente mund të komunikojnë me njëra-tjetrën për të shkëmbyer të dhëna.

Interneti – Interneti vepron si një medium komunikimi në mes të përdoruesit dhe pajisjeve. Gjithashtu ndihmon për bashkëveprimin midis pajisjeve.

Arkitektura e SIoT

Në këtë punim është propozuar arkitektura e një Interneti Social të gjërave. Arkitektura është klasifikuar në dy pjesë : anën e serverit dhe atë të klientit.

Figura 8.Serveri SIoT

Ana e serverit përbëhet nga tre shtresa:

• Shtresa e rrjetit (Network Layer)
• Mjetet dhe komponentët (Tools and Components)
• Shtresa e ndërfaqes.(Interface Layer).

Ana e klientit përbëhet nga katër shtresa:

• Shtresa e ndijimit të të dhënave (Data sensing Layer)
• Abstraksioni i objektit (Object Abstraction)
• Shtresa e aplikimit (Application Layer) dhe
• Shtresa e rrjetit (Network Layer) .

Siguria dhe privatësia për SIoT

Pajisjet IoT duhet të përballen me shumë kërcënime nga Interneti dhe gjithashtu mund të bëhen burim i sulmeve drejt Internetit pasi të gjithë "objektet" mund të komunikojnë me njëra-tjetrën dhe si pasojë një sulmues mund të ketë një numër të madh pikash hyrëse për të zbuluar dobësitë e sistemeve në pothuajse të gjithë sektorët e shoqërisë, të tilla si : automatizimi në shtëpi, qyteti i zgjuar, kujdesi shëndetësor dhe automjetet e lidhura. Modelet e fundit të SIoT konsiderohen kur "objektet" me marrëdhënie të shpeshta shoqërore, karakteristika të ngjashme ose interesa të ngjashme mund të formojnë bashkësi shoqërore. Si pasojë, çështjet dhe sfidat e reja të sigurisë dhe privatësisë duhet të diskutohen në kontekstin SIoT. Socialiteti mund të ketë një ndikim të rëndësishëm në siguri, duke përfshirë disa aspekte të ndryshme të cilat mund të shihen në mënyra të ndryshme. Për shembull, socialiteti mund të shihet si një cenueshmëri për shkak të llogarive të rreme në rrjetet sociale (të tilla si Facebook, Twitter, YouTube, dhe Instagram). Nga ana tjetër, ajo mund të shihet si një formë e mbrojtjes kundër sulmeve sepse bashkësi të ndryshme shoqërore mund të formohen duke ndjekur miq, të afërm dhe kolegë që ndajnë përmbajtje shpesh përmes rrjeteve sociale dhe kjo vetëdije sociale për pajisjet mund të konsiderohet si një mjet për të përmirësuar identifikimin e nyjeve të besueshme (trustworthy nodes) .

Përfundime

IoT është një revolucion teknologjik që përfaqëson të ardhmen e informatikës dhe komunikimit, dhe zhvillimi i tij varet nga inovacioni teknik dinamik në një numër fushash të rëndësishme. Teknologjitë e IoT siç janë RFID dhe Sensori që prezantojnë inteligjencën në objekte e kanë bërë botën njerëzore më të mirë dhe më të rehatshme. Interneti i gjërave po bëhet më i popullarizuar për shkak të përfitimeve të tij të shumta. Ajo funksionon në konceptin e lidhjes së gjithçkaje qoftë për të lidhur njeriun me gjërat ose gjërat me gjërat. Në këtë punim fillimisht kemi paraqitur arkitekturen e IoT-së dhe komponentët kryesore. Gjithashtu në këtë punim janë paraqitur aspektet etike të Iot-së. Etika në kontekstin IoT merret me përcaktimin e rregullimit të saktë të veprimtarive njerëzore ndaj të tjerëve dhe vetvetes. Prandaj, etika mund të konsiderohet si një mënyrë për të përcaktuar atë që është e mirë dhe e keqe, e drejtë dhe e gabuar. Një model etik për pajisjet dhe shërbimet e ardhshme IoT është e nevojshme për të hapur mundësi të ndryshme etike për përdoruesit brenda platformës digjitale. Pastaj është diskutuar për aspektet legale të IoT-së. Ligji është përcaktuar si tërësia e rregullave të paraqitura nga qeveria, që synojnë ruajtjen e rendit shoqëror, paqes dhe drejtësisë në shoqëri, sigurimin e mbrojtjes për të gjithë publikun dhe ruajtjen e interesave të tyre. Me IoT, qeveritë përballen me përgjegjësinë e rregullimit të subjekteve jo-materiale të të dhënave dhe informacioneve që rrjedhin midis sasive të mëdha të sensorëve, pajisjeve dhe rrjeteve, pasi informacioni është në të vërtetë krijuesi i vlerës. Në pjesën e fundit është diskutuar për aspektet sociale të IoT-së. Në këtë punim jemi përqendruar në integrimin e koncepteve të rrjeteve sociale në Internetin e Gjërave, i cili çon në të ashtuquajturin "Internet Social of Things" (SIoT). Kohët e fundit, SIoT ka qenë subjekt i disa aktiviteteve kërkimore të pavarura pasi premton të arrijë zgjidhje të shkallëzueshme në rrjetet që ndërlidhin triliona nyje dhe të mbështesin aplikime të reja interesante. Më konkretisht, në këtë punim kemi identifikuar llojet dhe karakteristikat e marrëdhënieve shoqërore që mund të përcaktohen nga objektet në SIoT. Për më tepër, ne kemi propozuar një arkitekturë të sistemit dhe funksionalitetin e kërkuar themelor për një zbatim në SIoT.