Insekti

Insekti Vargu kohor: Carboniferous–Present PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N
Insects have a three-part body: head with large compound eyes and antennae, a thorax with three pairs of legs, and a segmented abdomen. Many groups also have two pairs of wings.
Klasifikimi shkencor
Unrecognized taxon (fix):	Insecta
Subgroups
Archaeognatha Dicondylia Zygentoma Pterygota
Sinonimet
Ectognatha Entomida

Insektet jetojnë në një botë lëvizjeje. Kjo insekt me këmbë gjethesh ngjitet në barin e fryrë nga era dhe fluturon tutje.

Insektet (nga latinishtja: insectum) janë jovertebrorë heksapodë të klasës Insecta. Ato janë grupi më i madh brenda filumit të artropodëve. Insektet kanë një ekzoskelet kitinoz, një trup me tre pjesë (kokë, toraks dhe bark), tre palë këmbë të kyçura, sy të përbërë dhe një palë antena. Insektet janë grupi më i larmishëm i kafshëve, me më shumë se një milion specie të përshkruara; ato përfaqësojnë më shumë se gjysmën e të gjitha llojeve të kafshëve.

Sistemi nervor i insekteve përbëhet nga një tru dhe një kordon nervor ventral. Shumica e insekteve riprodhohen duke lëshuar vezë. Insektet thithin ajër përmes një sistemi hapjesh të çiftëzuara përgjatë anëve të tyre, të lidhura me tuba të vegjël që e çojnë ajrin direkt në inde. Prandaj, gjaku nuk mbart oksigjen; ai përmbahet vetëm pjesërisht në enë, dhe një pjesë qarkullon në një hemocele të hapur. Shikimi i insekteve është kryesisht përmes syve të tyre të përbërë, me ocele të vogla shtesë. Shumë insekte mund të dëgjojnë, duke përdorur organe timpanale, të cilat mund të jenë në këmbë ose në pjesë të tjera të trupit. Ndjesia e tyre e nuhatjes është përmes receptorëve, zakonisht në antena dhe në pjesët e gojës.

Pothuajse të gjitha insektet çelin nga vezët. Rritja e insekteve kufizohet nga ekzoskeleti joelastik, kështu që zhvillimi përfshin një seri ndërrimesh. Fazat e papjekura shpesh ndryshojnë nga të rriturit në strukturë, zakon dhe habitat. Grupet që i nënshtrohen metamorfozës katërfazore shpesh kanë një pupë pothuajse të palëvizshme. Insektet që i nënshtrohen metamorfozës trefazore nuk kanë një pupë, duke u zhvilluar përmes një serie fazash nimfale gjithnjë e më të ngjashme me të rriturit. Marrëdhënia e nivelit më të lartë të insekteve është e paqartë. Insektet e fosilizuara me madhësi të madhe janë gjetur nga Epoka Paleozoike, duke përfshirë insekte gjigante të ngjashme me pilivesën me hapje krahësh nga 55 deri në 70 cm (22 deri në 28 inç). Grupet më të larmishme të insekteve duket se kanë bashkë-evoluar me bimët lulëzuese.

Insektet e rritura zakonisht lëvizin duke ecur dhe duke fluturuar; disa mund të notojnë. Insektet janë të vetmit jovertebrorë që mund të arrijnë fluturim të qëndrueshëm të fuqishëm; fluturimi i insekteve evoluoi vetëm një herë. Shumë insekte janë të paktën pjesërisht ujore dhe kanë larva me gushë; në disa specie, edhe të rriturit janë ujorë. Disa specie, siç janë ecësit e ujit, mund të ecin në sipërfaqen e ujit. Insektet janë kryesisht të vetmuara, por disa, siç janë bletët, milingonat dhe termitet, janë shoqërore dhe jetojnë në koloni të mëdha dhe të organizuara mirë. Të tjera, siç janë paruket e veshit, ofrojnë kujdesin e nënës, duke ruajtur vezët dhe të vegjëlit e tyre. Insektet mund të komunikojnë me njëri-tjetrin në një sërë mënyrash. Fluturat mashkullore mund të ndiejnë feromonet e fluturave femërore në distanca të mëdha. Specie të tjera komunikojnë me tinguj: karkalecat fërkojnë, ose fërkojnë krahët e tyre së bashku, për të tërhequr një partner dhe për të larguar meshkujt e tjerë. Brumbujt Lampyridë komunikojnë me dritë.

Njerëzit i konsiderojnë shumë insekte si dëmtues, veçanërisht ato që dëmtojnë të korrat, dhe përpiqen t'i kontrollojnë ato duke përdorur insekticide dhe teknika të tjera. Të tjerat janë parazitare dhe mund të veprojnë si vektorë sëmundjesh. Insektet pjalmuese janë thelbësore për riprodhimin e shumë bimëve me lule dhe kështu për ekosistemet e tyre. Shumë insekte janë ekologjikisht të dobishme si grabitqarë të insekteve dëmtuese, ndërsa disa ofrojnë përfitim të drejtpërdrejtë ekonomik. Dy specie në veçanti janë të rëndësishme ekonomikisht dhe u zbutën shumë shekuj më parë: krimbat e mëndafshit për mëndafsh dhe bletët e mjaltit për mjaltë. Insektet konsumohen si ushqim në 80% të kombeve të botës, nga njerëz në afërsisht 3,000 grupe etnike. Aktivitetet njerëzore po kanë efekte serioze në biodiversitetin e insekteve.

Shiko edhe

• Miza
• Bleta