Shihni burimin për Mbretëria e Lituanisë

{{About|Mbretërisë mesjetare të Lituanisë|shtetin e shekullit të 20-të|Mbretëria e Lituanisë (1918)}}
{{Infobox country
| conventional_long_name = Mbretëria e Lituanisë
| native_name = 
| common_name = Lituania
| iso3166code = omit
| status = 
| status_text = 
| life_span = 1251–1263
| government_type = Monarki absolute feudale trashëgimore
| year_start = 1251
| date_start = 17 korrik
| event_end = Mindaugas u vra
| year_end = 1263
| date_end = 12 shtator
| event1 = Kurorëzimi i Mindaugas
| date_event1 = 6 korrik 1253
| p1 = Dukati i Lituanisë
| s1 = Dukati i Madh i Lituanisë
| image_coat =
| image_flag =  
| symbol = 
| symbol_type =
| image_map = Kingdom of Lithuania (1251–1263).png
| image_map_alt = Vendndodhja e Lituanisë rr. 1263
| image_map_caption = Mbretëria e Lituanisë në kulmin e saj
| capital = [[Kernavė]]
| common_languages = [[Gjuha lituane|Lituanisht]], [[Gjuha rutene|Rutenisht]]
| religion = {{plainlist|
*[[Katolicizmi]] (institucional)
*[[Paganizmi baltik]] (praktikuar gjerësisht)
*[[Kisha Ortodokse Lindore]] (në vendet lindore)
}}
| currency = [[Monedha e gjatë lituaneze|Ilgasis]]
| leader1 = [[Mindaugas]]
| year_leader1 = 1251–1263
| title_leader = [[Lista e monarkëve të Lituanisë|Mbreti]]
<!-- Area and population of a given year -->
| stat_year1 = 
| stat_area1 = 
| stat_pop1 = 
| footnotes = 
}}
'''Mbretëria e Lituanisë''' ishte një [[Shteti i pavarur|shtet sovran]] që ekzistonte nga 17 korriku 1251 deri në vdekjen e [[Lista e monarkëve të Lituanisë|mbretit]] të parë të kurorëzuar të Lituanisë, Mindaugas, më 12 shtator 1263.<ref name=gudavi>{{cite book |title=Mindaugas |first=Edvardas |last=Gudavičius |url=http://www.spauda.lt/voruta/about/mindaugas.htm |year=1998 |location=Vilnius |publisher=Žara |isbn=9986-34-020-9 |language=lt |access-date=6 mars 2024 |archive-date=13 maj 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190513125303/http://www.spauda.lt/voruta/about/mindaugas.htm |url-status=dead }}</ref> [[Mindaugas]] ishte i vetmi monark lituanez i kurorëzuar mbret me pëlqimin e [[Papa|Papës]] dhe kreut të shtetit të parë katolik lituanez. Formimi i mbretërisë konsiderohet gjerësisht si një përpjekje pjesërisht e suksesshme për të bashkuar të gjitha [[Baltikët|fiset baltike]] përreth, duke përfshirë [[Prusianët e Vjetër]], në një shtet të vetëm të bashkuar nën një mbret të përbashkët.<ref>{{Cite web|title=kolonizacija ir Lietuvos valstybė iki XIII a.|url=https://www.mle.lt/straipsniai/kolonizacija-ir-lietuvos-valstybe-iki-xiii-a|access-date=2021-09-12|website=www.mle.lt|language=lt|quote=Lietuvos karalystės įkūrimas buvo iš dalies sėkmingas bandymas sujungti visas baltų žemes (ir prūsus) į vieną valstybę.}}</ref>

Monarkët e tjerë të Lituanisë u përmendën si dukë të mëdhenj, mbretër ose perandorë në burimet e huaja të shkruara, pasi madhësia e mbretërisë dhe fuqia e tyre zgjerohej ose tkurej. Kjo praktikë mund të krahasohet me atë të britanikëve, japonezëve dhe shumë monarkëve të tjerë që njihen si mbretër ose perandorë, pavarësisht se nuk janë kurorëzuar me pëlqimin e Papës. Për shkak se Lituania ishte pagane në shekullin e 13-të, monarkëve lituanez nuk iu dha titulli i një monarku katolik edhe pse burimet ekzistuese të krishtera i referoheshin sundimtarëve lituanez si mbretër ose perandorë, pavarësisht nga përkatësia e tyre fetare.<ref>{{cite web |title=Codex diplomaticus Lithuaniæ (1253-1433), ed. E. Raczynski |url=https://archive.org/details/codexdiplomatic00lithgoog/page/n7/mode/2up |access-date=11 prill 2020 |language=la}}</ref> Për shembull, [[Gediminas]] e titulloi veten Mbret i Lituanisë dhe Rusisë, dhe Duka i Semigalisë. Papa gjithashtu iu drejtua si Mbret.

Ngatërresa rrjedh nga traditat evropiane lindore dhe perëndimore të hierarkisë mbretërore dhe titujve. Në Evropën Lindore, titulli i Dukës së Madhe ishte i barabartë me mbret dhe nganjëherë perandor. Në Evropën Perëndimore, titulli i Dukës së Madhe u rezervohet monarkëve të politikave të vogla dhe renditet më i vogël se mbreti dhe perandori.

Pas kristianizimit formal{{Sfn|Phillips|1998|p=78}} dhe veçanërisht pas krijimit të bashkimit personal me Poloninë, mbretërit e Polonisë-Lituanisë ruajtën titujt e veçantë të Dukës së Madh të Lituanisë dhe Mbretërve të Polonisë (në mënyrë të ngjashme me atë se si kishin ruajtur Perandorët e Austro-Hungarisë titujt e veçantë të Perandorit të Austrisë dhe Mbretit të Hungarisë, deri diku).

Kurora katolike duhej të merrej nga Papa ose Perandori i Shenjtë Romak, por duke qenë multifetare dhe e fuqishme, Lituania nuk i nënshtrohej asnjërit dhe me përjashtime të rralla nuk e ndoqi titullin. Për arsye diplomatike u bënë tre përpjekje të tjera për të rivendosur statusin e Mbretërisë - nga [[Vytautas]] i Madh në 1430, nga [[Švitrigaila]] që donte të vazhdonte përpjekjet e Vytautas për kurorëzimin dhe nga [[Këshilli i Lituanisë]] në 1918.

==Mbreti Mindaugas==
{{Kryesor|Historia e Lituanisë (1219–1295)}}
[[Skeda:Papal bull regarding Lithuanian ruler Mindaugas 1251.jpg|parapamje|majtas|Demi papal në lidhje me vendosjen e Lituanisë nën juridiksionin e [[Peshkopi i Romës|Peshkopit të Romës]]]]
Në fillim të shekullit të 13-të, Lituania ishte e banuar nga fise të ndryshme pagane baltike, të cilat filluan të organizoheshin në një shtet - [[Dukati i Madh i Lituanisë]]. Nga vitet 1230, [[Mindaugas]] doli si udhëheqësi i Dukatit të Madh. Në vitin 1249, shpërtheu një luftë e brendshme midis Mindaugas dhe nipërve të tij [[Tautvilas]] dhe [[Edivydas]]. Ndërsa secila palë kërkonte aleatë të huaj, Mindaugas arriti të bindte [[Urdhri Livonian|Urdhrin Livonian]] jo vetëm që të ofronte ndihmë ushtarake, por gjithashtu t'i siguronte atij kurorën mbretërore të Lituanisë në këmbim të konvertimit të tij në katolicizëm dhe disa toka në Lituaninë perëndimore. Statusi i një mbretërie u dha më 17 korrik 1251, kur [[Dioqeza Katolike Romake e Chełmno|peshkopi i Chełmno]] u urdhërua të kurorëzonte Mindaugas nga [[Papa Inoçenti IV]].<ref name=gudavi/> Dy vjet më vonë, Mindaugas dhe gruaja e tij [[Morta e Lituanisë|Morta]] u kurorëzuan Mbret dhe Mbretëreshë të Lituanisë.<ref name=gudavi/> Në vitin 1255, Mindaugas mori lejen nga [[Papa Aleksandri IV]] për të kurorëzuar djalin e tij Mbret të Lituanisë.

Kurorëzimi dhe aleanca me Urdhrin Livonian lejuan një periudhë paqeje midis Lituanisë dhe Livonisë. Gjatë asaj kohe, lituanezët u zgjeruan në lindje, ndërsa Livonia u përpoq të pushtonte [[Samogitia|Samogitinë]]. I joshur nga nipi i tij [[Treniota]], Mindaugas theu paqen pasi Urdhri u mund në [[Beteja e Skuodas|Betejën e Skuodas]] në 1259 dhe [[Beteja e Durbe|Betejën e Durbe]] në 1260. Forcat lituaneze nuk ishin në gjendje të parandalonin [[Pushtimi mongol i Lituanisë|pushtimin mongol të Lituanisë]] në 1258–1259. Ndikimi i Treniota u rrit ndërsa ai zhvilloi një luftë kundër Urdhrit dhe prioritetet e tij filluan të ndryshojnë nga ato të Mindaugas.<ref name=cd-823>{{cite book |last=Kiaupa |first=Zigmantas |title=Gimtoji istorija. Nuo 7 iki 12 klasės |url=http://mkp.emokykla.lt/gimtoji/ |year=2002 |publisher=Elektroninės leidybos namai |location=Vilnius |isbn=9986-9216-9-4 |chapter=Mindaugo karalystės raida |chapter-url=http://mkp.emokykla.lt/gimtoji/?id=823 |language=lt |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080303191252/http://mkp.emokykla.lt/gimtoji/ |archive-date=2008-03-03 }}</ref> Konflikti rezultoi në vrasjen e Mindaugas dhe dy prej djemve të tij në 1263. Vendi iu kthye [[Mitologjia lituaneze|paganizmit]] dhe statusi i tij si mbretëri humbi. Shteti mbijetoi si Dukati i Madh i Lituanisë dhe monarkët e mëvonshëm njihen si Duka të Madh pasi ata nuk mund të kurorëzoheshin mbretër derisa u konvertuan në krishterim ([[kristianizimi i Lituanisë]] ndodhi vetëm në 1387).

==Përpjekjet për të rivendosur Mbretërinë==
Pati një përpjekje nga Duka i Madh [[Vytautas i Madh]] (sundoi 1392–1430) për të marrë një kurorë katolike. Në [[Kongresi i Lutsk|Kongresin e Lutsk]] në 1430, [[Sigismund, Perandori i Shenjtë Romak|Sigismund]], [[Lista e monarkëve hungarezë|Mbreti i Hungarisë]], i cili ende nuk do të zgjidhej Perandor i Shenjtë Romak, i ofroi Vytautas kurorën dhe shpalli Lituaninë një mbretëri (me sa duket e nënshtruar). Ajo nuk u realizua, për shkak të kundërshtimit nga fisnikët polakë dhe më vonë nga kushëriri i tij i parë [[Władysław II Jagiełło]].<ref>Frost 2015, p. 142-150.</ref> Sipas disa historianëve, kurora u dërgua në Lituani nga Sigismund, por ajo u kap nga forcat polake,<ref>{{cite book | title=The Polish–Lithuanian State, 1386–1795 |first=Daniel |last=Stone |publisher=University of Washington Press | year=2001 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC&pg=PA11 |series=A History of East Central Europe |language=en |page=11 |isbn=0-295-98093-1}}</ref> por në realitet, Sigismund dërgoi vetëm dokumentet që propozonin një aleancë midis tij, Vytautas dhe [[Urdhri Teutonik|Urdhrit Teutonik]], dhe një gjykim nga ana ligjore. ekspertët se kurorëzimi mund të bëhej nga peshkopi i Vilniusit.<ref>Frost 2015, p. 148-149</ref> Menjëherë pas kësaj, Vytautas vdiq pa u kurorëzuar mbret katolik.

Pas [[Bashkimi i Lublinit|Bashkimit të Lublinit]], Dukati i Madh i Lituanisë u bë pjesë e [[Komonuelthi Polako-Lituanez|Komonuelthit Polako-Lituanez]]. [[Lista e monarkëve polakë|Mbretërit e Polonisë]] u kurorëzuan gjithashtu si Duka të Madh të Lituanisë dhe për këtë arsye ata nuk përdorën titullin Mbret i Lituanisë; dy pjesët e Komonuelthit njiheshin si Dukati i Madh dhe [[Kurora Polake]].

Pasi Lituania [[Akti i Pavarësisë së Lituanisë|shpalli pavarësinë]] në shkurt 1918, monarkia u rivendos dhe [[Duka e Urahut|Duka i 2-të i Urahut]] u ftua të bëhej Mbreti [[Mindaugas II]]. Megjithatë, monarkia ishte jetëshkurtër dhe Mindaugas II nuk e vizitoi kurrë Lituaninë.<ref>{{cite book| first=Stanley W. |last=Page |title=The Formation of the Baltic States |year=1959 |publisher=Harvard University Press |language=en |oclc=100463 |page=94}}</ref> [[Mbretëria e Lituanisë (1918)|Mbretëria e Lituanisë]] ishte një [[shtet klient]] i [[Perandoria Gjermane|Perandorisë Gjermane]] dhe pas mposhtjes së Gjermanisë në [[Lufta e Parë Botërore|Luftën e Parë Botërore]] në vjeshtën e vitit 1918, ideja e një monarkie u braktis në favor të një republike demokratike.

==Shiko gjithashtu==
*[[Dukati i Lituanisë]]
*[[Dukati i Madh i Lituanisë]]
*[[Mbretëria e Lituanisë (1918)]]
*[[Lituania e duhur]]

==Referime==
{{reflist|2}}

==Bibliografia==
* {{Cite book|last=Phillips|first=J. R. S.|url=https://archive.org/details/medievalexpansio0000phil/page/78/mode/2up|title=The Medieval Expansion of Europe|publisher=[[Clarendon Press]]|year=1998|language=en|isbn=978-0-19-820740-5 }}
* {{cite book |last= Frost |first= Robert |title= The Oxford History of Poland-Lithuania. The Making of the Polish-Lithuanian Union, 1385—1569 |location= Oxford | year = 2015 |language= en |isbn= 978-0-19-820869-3 |author-link= Robert Frost }}

{{Lituania - Artikuj të lidhur}}

[[Kategoria:Shtete dhe territore të themeluara më 1251]]
[[Kategoria:Monarki të shuara të Evropës]]
[[Kategoria:Shekulli i 13-të në Lituani|Mbretëria e Lituanisë]]
[[Kategoria:Mbretëri të shuara]]