Jump to content

Mesapishtja

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë

Mesapishtja (e njohur edhe si gjuha e mesapeve) është një gjuhe e vdekur indo -evropiane të Evropës Jug-lindore në Itali, e folur dikur në rajonin e Puglia. Ajo ishte folur nga tre Iapygian fiset e rajonit: Messapians, Dauni dhe Peucetii. Gjuha, ka qenë ruajtur në rreth 300 mbishkrime daton nga 6 deri në shekullin 1 pes. Messapian mund të ketë qenë një gjuhë ilire. Gjuhët ilire u folur kryesisht në anën tjetër të Detit Adriatik. Lidhje midis Messapian dhe Ilir është bazuar kryesisht në emrat personale të gjetura në varr mbishkrimet dhe në referenca klasike, që vështirë se çdo gjurmë të gjuhës ilire janë të majtë. Gjuha Messapian u zhduk pasi që Perandoria romake pushtoi rajonin Apulia dhe asimiloi kështu banorët.

Tekstet mesape

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Pak nga shkrimet mespe jane deshifruar, ne se vertete jane deshifruar ne rregull.

Nga mbishkrimi Vaste i (Corpus Inscriptionum Messapicarum 149),nje pasazh qe ndofta kosssiton me se shumti ne nje emer personi:

klohi zis thotoria marta pido vastei basta veinan aran in daranthoa vasti staboos xohedonas daxtassi vaanetos inthi trigonoxo a staboos xohetthihi dazimaihi beiliihi inthi rexxorixoa kazareihi xohetthihi toeihithi dazohonnihi inthi vastima daxtas kratheheihi inthi ardannoa poxxonnihi a imarnaihi

Per kete shkrim tjeter mesap (Grotta della Poesia, Melendugno, Lecce),eshte dhene nje perkthim nga Cornell University:

klauhi Zis
Dekias Artahias
Thautouri andirahho
daus apistathi vinaihi

Ne anglisht

Hear Zeus,
Dekias Artahias
to the infernal Thaotor
set up (the rest untranslated)

Ne shqip

degjo zeus

Dekias Arhatahias

ne ferrin e Thaotor

vendos ( mbetja eshte e paperkthyer)

Ketu, klauhi eshte interpretuar deri tani si "degjo" (<PIE *kleu-, "te degjosh"); Zis eshte interpretuar si Zeus ne mesapisht ; Dekias eshte emër i parmë (krahaso Latinisht Decius); Artahias ështe nje patronym ose nomen gentile me mesapishten genitive -as suffix; Thautori ngjan të jetë një zoti i ferrit për shkak të vendosjes së tij pranë asaj që duket të jetë një mbiemër, andirahho (perhaps from PIE *ndher-, "under").

Një tjetër mbishkrim mesapik nga Galatina eshte datuar si i shek i 2 PES:

klohi zis anthos thotorridas ana aprodita apa ogrebis

Ndarja e dy elementeve të fundit është e pasigurtë (apa, ogrebis, sic tregohet ketu). Klohi (si klauhi në mbishkrimin paraprak) Ndoshta do të thotë "listen, hear"(degjo). Zis eshte ndoshta zeusi ne mesapishte, Si në mbishkrimin e mëparshëm. Aprodita eshte nje fjale e huazuar nga Greek Aphrodite. Anthos Thotorridas eshte nje anthroponym mesap, duke treguar një emër personal plus patronimik ose nje nomen gentile (emer nderi) ne gjinore (-as).

Gjuha mesape është ruajtur në një grup pakët tekstesh prej ndoshta pesëdhjetë mbishkrime, nga të cilat vetëm disa përmbajnë më shumë se emrat e duhur, dhe disa pak glosa te shkrimtartet e vjeter te mbledhura nga Mommsen (Unteritalische Dialekte, p. 70). Fatkeqësisht, shumë pak mbishkrime origjinale ekzistojnë tani, megjithëse disa mbeten në muzeun në Taranto. Transkriptet e vetme të kënaqshme janë ato të dhëna nga:(perkth:Gjuha Messapian të ruhet në një grup i vogël i mbishkrimeve ndoshta pesëdhjetë, nga të cilat vetëm pak të përmbajë më shumë se emrat e duhur, dhe në disa glosses në shkrimtarët e lashtë të mbledhura nga Mommsen (Unteritalische Dialekte, p. 70).

  1. Mommsen (loc. cit.)[1]

Një numër i madh i mbishkrimeve të mbledhura nga Gamurrini në shtojcat e Fabretti's Corpus inscriptionum italicarum janë falsifikime, dhe teksti i pjesës tjetër raportohet si pakujdesi. Prandaj është e sigurt të mbështetesh në tekstet e mbledhura nga Mommsen, të përmbledhura megjithëse ato janë nga leximet e ndryshme dhënë atij nga autoritete të ndryshme. Përkundër këtyre vështirësive, sidoqoftë, janë vërtetuar disa fakte me rëndësi të konsiderueshme.

Mbishkrimet, për aq sa është e sigurt të gjykohet nga kopjet e gjetjeve më të vjetra dhe nga faksimilet e Droop-it nga më të rejat, janë të gjitha në alfabetin Tarentino-Jonian (with <no font for this character> for v and <no font for this character> for h). Për kufijtë e datës 400-150 pes mund të konsiderohet si afërsisht e mundshme; dy mbishkrimet më të rëndësishme - ato të Bindisi dhe Vastemay mbase i caktohet përkohësisht 3rd century BC. Përpjekja e parë e Mommsen për t'u marrë me mbishkrimet dhe gjuhën arriti rezultate të forta, por jo shumë ne sasi, kryesori i të cilave ishin genitival karakteri i mbaresave -aihi dhe -ihi; dhe vlera bashkëlidhëse e inthi (loc. cit. 79-84 sg(1).

Që nga viti 1850 është bërë pak përparim. The Norwegian scholar Alf Torp (1853–1916) in Indogermanische Forschungen (1895), V, 195, deals fully with the two inscriptions just mentioned, and practically sums up all that is either certain or probable in the conjectures of his predecessors. Vështirë se më shumë se disa fjalë mund të thuhet se janë ndarë dhe përkthyer me siguri--kalatoras (masc. gen. sing.) "of a herald" (written upon a herald's staff which was once in the Naples Museum); aran (acc: sing. fem.) "arable land"; mazzes, "greater" (neut. acc. sing.), the first two syllables of the Latin maiestas; while tepise (3rd sing. aorist indic.) "placed" ose "offered"; and forms corresponding to the article (ta = Greek to) seem also probable.

Disa karakteristika fonetike të gjuhës mund të konsiderohen mjaft të sigurta:

  1. the change of PIE short -ǒ- to -ǎ- (as in the last syllable of the genitive kalatoras)
  2. of final -m to -n (as in aran)
  3. of -ni- to -nn- (as in the Messapian praenomen Dazohonnes vs. the Illyrian praenomen Dazonius; the Messapian genitive Dazohonnihi vs. Illyrian genitive Dasonii, etc.)
  4. of -ti- to -tth- (as in the Messapian praenomen Dazetthes vs. Illyrian Dazetius; the Messapian genitive Dazetthihi vs. the Illyrian genitive Dazetii; nga nje Dazet- stem common in Illyrian and Messapian)
  5. of -si- to -ss- (as in Messapian Vallasso for Vallasio, a derivative from the shorter name Valla)
  6. the loss of final -d (as in tepise), and probably of final -t (as in -des, mbase kuptimore "set", from PIE *dhe-, "to set, put")
  7. the change of voiced aspirates in Proto-Indo-European to plain voiced consonants: PIE *dh- or *-dh- to d- or -d- (Mes. anda < PIE *en-dha- < PIE *en-, "in"; compare Gr. entha) and PIE *bh- or *-bh- to b- or -b- (Mes. beran <PIE *bher-, "to bear")
  8. -au- before (at least some) consonants becomes -ā-: Bāsta, from Bausta
  9. the form penkaheh—which Torp very probably identifies with the Oscan stem pompaio—a derivative of the Proto-Indo-European numeral *penkwe-, "five".

Nëse ky identifikim i fundit është i saktë do të tregonte, that in Messapian (as in Venetic) the original labiovelars (kw, gw, ghw) were retained as gutturals and not converted into labials. Ndryshimi i o në a është jashtëzakonisht interesant, e asocion me degët veriore të Indo-Evropës si p.sh. Germanic, Albanian dhe Lithuanian, dhe që nuk shfaqet në ndonjë dialekt tjetër jugor të njohur deri më tani.[nevojitet citimi] Aphroditegreke shfaqet në formë Aprodita (dat. sing., fem.). Përdorimi i dyfishtë i bashkëtingëlloreve që tashmë është vënë në mbishkrimet mesapiane është lidhur shumë ngushtë nga Deecke me traditën që e njëjta praktikë u ofrua në Romë nga poeti Ennius i cili vinte nga qyteti mesap Rudiae (Festus, p. 293 M). Emrat e përveçëm në mbishkrime tregojnë sistemin e rregullt italik të emrave xhentile, të paraprirë nga një paraemer personal; dhe se disa mbishkrime tregojnë tiparin interesant i cili shfaqet në Tables of Heraclea të një kreshte apo steme, siç është një trekëndësh ose një spirancë, e veçantë për familje të veçanta. E njëjta gjë rishfaqet në Iovilae të Capua dhe Cumae.

Fjale mesape

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Elementi leksikor mesapian Proposed cognates
Bréntion (nga mesapishtja bréndon, bréntion) (Brindisi, Italy) suedisht brinde "shqip: dre angl:elk", letonishtja briêdis "deer", lituanishtja briedis, "elk", Old Prussian braydis, "elk"[2], Thracian Brendike [1] (i cili ishte një toponim trak i vendosur pikërisht në lindje të Dikaia) Albanian bri, brî (pl. brirë, brinë) "horn; antler" [< late Proto-Albanian *brina < earlier *brena][3]. The Messapian word is glossed early as "deer", then narrowed in meaning to a deer's head (cf. Strabo caput cervi), then possibly by metonymy to its antlers in early Albanian, and by extension any excrescence, thus modern "horn".
Menzana
penkaheh Torp e identifikon kete si nje fjale mesape per numrmin "pese", nga PIE *penkwe-, "pese"

Bibliografia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  • W. Deecke in a series of articles in the Rheinisches Museum, xxxvi. 576 sqq.; xxxvii. 373 sqq. ; xl. 131 sqq.; xlii. 226 sqq.
  • S. Bugge, Bezzenbergers Beiträge, vol. 18.
  • L. Ceci Notizie degli Scavi (1908), p. 86; and one or two others are recorded by Professor Viola, ibid. 1884, p. 128 sqq. and in Giornale degli Scavi di Pompei, vol. 4 (1878), pp. 70 sqq. The place-names of the district are collected by R. S. Conway, The Italic Dialects, p. 31; for the Tarentine-Ionic alphabet see ibid. ii., 461.

Për një diskutim të çështjes së rëndësishme etnologjike të origjinës së Mesapëve shih:

Shih edhe

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ John P Droop në Annual of the British School at Athens (1905-1906), xli. 137
  2. ^ Orel, Vladimir. Albanian Etymological Dictionary. Leiden, Netherlands: Brill, 1998.
  3. ^ Orel, Vladimir. A Concise Historical Grammar of the Albanian Language: Reconstruction of Proto-Albanian. Leiden, Netherlands: Brill, 2000.

Lidhje te jashtme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Mesapishtja&oldid=2467614"