Shihni burimin për Popujt indo-arianë


{{Grup etnik|||||||}}
[[Category:Articles using infobox ethnic group with image parameters|IDIndo-Aryan peoples]]
{{Infobox ethnic group||||||||group=Popujt Indo-Arianë|image=[[File:Indo-Aryan language map.svg|240px]]|caption=Hartë e 1978 që tregon shpërndarjen gjeografike të gjuhëve madhore Indo-Ariane. ([[Urdu]] përfshihet nën Hindishten. [[Gjuha rome|Romani]], [[Gjuha domari|Domari]], dhe [[Gjuha lomavren|Lomavren]] janë jashtë kunës (scope).) Zonat me pika ose vija tregojnë ku [[shumëgjuhësia]] është e zakonshme.{{hidden| |
{{div col|colwidth=30em}}
{{legend|#fe933c|[[Indo-Ariane Qëndrore|Qëndrore]]}}
{{legend|#fd15ac|[[Gjuhët dardike|Dardike]]}}
{{legend|#effe27|[[Gjuhët Indo-Ariane lindore|Lindore]]}}
{{legend|#ad27fe|[[Gjuhët Indo-Ariane perëndimore|Veriore]]}}
{{legend|#274ffe|[[Gjuhët Indo-Ariane veriperëndimore|Veriperëndimore]]}}
{{legend|#3bed69|[[Gjuhët Indo-Ariane perëndimore|Perëndimore]]}}
{{legend|#fe1e1e|[[Southern Indo-Aryan languages|Southern]]}}
}}|population=~1.5 bilion {{citation needed|date=January 2021}}|popplace=|region1={{flagcountry|India}}|pop1=mbi 911 milionë|ref1=<ref>{{cite web |url = https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/india/ |title=India |work=The World Factbook |date=16 nëntor 2021 }}</ref>|region2={{flagcountry|Pakistan}}|pop2=mbi 233 milionë|ref2=<ref>{{cite web |url = https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/pakistan/ |title=Pakistan |work=The World Factbook |date=4 shkurt 2022 }}</ref>|region3={{flagcountry|Bangladesh}}|pop3=mbi 160 milionë|ref3=<ref>{{cite web |url = https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/bangladesh/ |title=Bangladesh |work=The World Factbook |date=4 shkurt 2022 }}</ref>|region4={{flagcountry|Nepal}}|pop4=mbi 26 milionë|region5={{flagcountry|Sri Lanka}}|pop5=over 14 million|region6={{flagcountry|Myanmar}}|pop6=mbi 1 milionë|region7={{flagcountry|Mauritius}}|pop7=mbi 725,400|region8={{flagcountry|Maldive}}|pop8=mbi 300,000|region9={{flagcountry|Bhutan}}|pop9=mbi 240,000|ref8=<ref name=UNHCR1>{{cite web |url = http://www.unhcr.org/refworld/country,,MARP,,BTN,,469f386a1e,0.html |title=Population of Lhotshampas in Bhutan |year=2004 |publisher=[[UNHCR]] |access-date=23 mars 2016 |url-status=dead |archive-url = https://web.archive.org/web/20121016143502/http://www.unhcr.org/refworld/country%2C%2CMARP%2C%2CBTN%2C%2C469f386a1e%2C0.html |archive-date=16 tetor 2012 }}</ref>|langs=[[Gjuhët indo-ariane]]|rels=[[Fetë indiane]] (Më së shumti [[Hinduizmi]]; me pakica [[Budizmi|budiste]], [[Sikizëm|sikiste]] dhe [[Xhainizëm|xhainiste]]) dhe [[Islami|islame]], [[Krishtërimi|kristiane]] dhe disa ateistë/gnostikë|related=}}

'''Popujt indo-arianë''' janë një koleksion i larmishëm i [[Populli|popujve]] [[Gjuhët indo-evropiane|indo-evropianë]] që flasin [[Gjuhët indo-ariane|gjuhë indo-ariane]] në [[Nënkontinenti indian|nënkontinentin Indian]] . Historikisht, [[ariane|arianët]] ishin baritorët që flisnin indo-iranianisht, të cilët migruan nga [[Azia Qendrore]] në [[Azia Jugore|Azinë Jugore]] dhe paraqitën [[Gjuha proto-indo-ariane|gjuhën proto-indo-ariane]] . {{Sfn|Anthony|2007}} {{Sfn|Erdosy|2012}} <ref>{{Cite news |date=23 dhjetor 2018 |title=How ancient DNA may rewrite prehistory in India |publisher=bbc |url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-46616574 |access-date=23 nëntor 2022}}</ref> <ref>{{Cite news |date=13 shtator 2019 |title=New reports clearly confirm 'Arya' migration into India |publisher=thehindu |url=https://www.thehindu.com/society/history-and-culture/theres-no-confusion-the-new-reports-clearly-confirm-arya-migration-into-india/article61986135.ece |access-date=23 nëntor 2022}}</ref> <ref>{{Cite news |date=29 qershor 2021 |title=Aryans or Harappans—Who drove the creation of caste system? DNA holds a clue |publisher=theprint |url=https://theprint.in/pageturner/excerpt/aryans-or-harappans-who-drove-the-creation-of-caste-system-dna-holds-a-clue/686393/ |access-date=23 nëntor 2022}}</ref> Sot, folësit e gjuhës indo-ariane gjenden në rajonet moderne të [[Bangladeshi|Bangladeshit]], [[Nepali|Nepalit]], [[Pakistani|Pakistanit]] lindor, [[Sri Lanka|Sri Lankës]], [[Maldivet|Maldiveve]] dhe [[India|Indisë]] veriore. <ref>{{Cite book |last=Danesh Jain, George Cardona |title=The Indo-Aryan Languages |publisher=Routledge |year=2007 |page=2}}</ref>

== Historia ==

=== Proto-Indo-Iranianët ===
[[Skeda:Indo-Iranian_origins.png|djathtas|parapamje| Kulturat arkeologjike të lidhura me [[indo-iranianët|migrimet indo-iraniane]] (pas EIEC ). Kulturat [[Andronovo]], [[BMAC]] dhe [[Kultura Yaz|Jaz]] shpesh janë lidhur me migrimet indo-iraniane. Kulturat [[Kultura e varrit Gandhara|GGC]], [[Varrezat H]], [[Kultura e thesarit të bakrit|Bakërpunuese]], [[Kultura e qeramikës me ngjyrë okër|OCP]] dhe [[Kultura e pikturuar Grey Ware|PGW]] janë kandidatë për kulturat që lidhen me [[Migrimi indo-arian|migrimet indo-ariane]] .]]
Paraqitja e [[Gjuhët indo-ariane|gjuhëve indo-ariane]] në nënkontinentin Indian ishte rezultat i një [[Migrimet indo-ariane|migrimi të njerëzve indo-arianë]] nga Azia Qendrore në [[Nënkontinenti indian|nënkontinentin indian]] verior ( [[bangladeshi]] i sotëm, [[Butani]], [[India]], [[Nepali]], [[Pakistani]] dhe [[Sri Lanka]]). Këto migrime filluan afërsisht në vitin 1800 pes, pas shpikjes së karrocës së luftës, dhe gjithashtu sollën gjuhët indo-ariane në [[Levanti|Levant]] dhe ndoshta [[Azia e brendshme|në Azinë e Brendshme]].<sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''[[wikipedia:Citim i duhur|<span title="This claim needs references to reliable sources. (August 2023)">citim i nevojshëm</span>]]'' &#x5D;</sup> Një grup tjetër indo-arianësh migruan më tej drejt perëndimit dhe themeluan mbretërinë [[Mitanni]] në Sirinë veriore; {{Sfn|Anthony|2007}} (rreth 1500-1300 pes) grupi tjetër ishin njerëzit vedikë. {{Sfn|Beckwith|2009}} Christopher I. Beckwith sugjeron se Wusun, një popull indo-evropian kaukazoid i Azisë së Brendshme në [[Historia e lashtë|antikitet]], ishin gjithashtu me origjinë indo-ariane. {{Sfn|Beckwith|2009}}

[[indo-iranianët|Proto-indo-iranianët]], nga të cilët u zhvilluan indo-arianët, identifikohen me kulturën Sintashta (2100–1800 pes), {{Sfn|Anthony|2007}} {{Sfn|Kuz'mina|2007}} dhe kulturën e Andronovos, e cila lulëzoi rreth. 1800–1400 pes në stepat rreth [[Deti Aral|Detit Aral]]. Proto-indo-arianët u ndanë rreth viteve 1800-1600 pes nga iranianët, {{Sfn|Anthony|2007}} u zhvendosën në jug përmes [[Kompleksi Arkeologjik Bactria–Margiana|Kulturës Baktria-Marxhana]], në jug të kulturës Andronovo, duke huazuar disa nga besimet dhe praktikat e tyre të veçanta fetare nga BMAC, dhe më pas migroi më në jug në [[Levanti|Levant]] dhe Indinë veriperëndimore. <ref>George Erdosy (1995). </ref> {{Sfn|Anthony|2007}} Migrimi i indo-arianëve ishte pjesë e përhapjes më të madhe të [[Gjuhët indo-evropiane|gjuhëve indo-evropiane]] nga [[atdheu proto-indo-evropian]] në stepën Pontiko-Kaspiane, e cila filloi në mijëvjeçarin e IV para Krishtit. {{Sfn|Anthony|2007}} <ref>Johannes Krause mit Thomas Trappe: ''Die Reise unserer Gene. ''</ref> <ref>{{Cite web |date=24 maj 2018 |title=All Indo-European Languages May Have Originated From This One Place |url=https://www.iflscience.com/plants-and-animals/all-indoeuropean-languages-may-have-originated-from-this-one-place/ |access-date=26 dhjetor 2019 |website=IFLScience |language=en}}</ref> Kulturat [[Kultura e varrit Gandhara|GGC]], [[Varrezat H]], [[Kultura e thesarit të bakrit|Bakërpunuesit]], [[Kultura e qeramikës me ngjyrë okër|OCP]] dhe [[Kultura e pikturuar Grey Ware|PGW]] janë kandidatë për kulturat e lidhura me indo-arianët.

Indo-arianët ishin të bashkuar nga normat kulturore dhe gjuha e përbashkët, të referuara si ''aryā'' 'fisnike'. Gjatë katër mijëvjeçarëve të fundit, kultura indo-ariane ka evoluar veçanërisht brenda vetë Indisë, por origjina e saj është në ndërthurjen e vlerave dhe trashëgimisë së grupeve indo-ariane dhe indigjene të njerëzve të Indisë. <ref>{{Cite book |last=Avari |first=Burjor |title=India: The Ancient Past: A History of the Indian Sub-Continent from c. 7000 BC to AD 1200 |date=2007-06-11 |publisher=Routledge |isbn=978-1-134-25161-2 |pages=xvii |language=en}}</ref> Përhapja e kësaj kulture dhe gjuhe u bë nga sistemet patron-klient, i cili lejoi përthithjen dhe kulturimin e grupeve të tjera në këtë kulturë dhe shpjegon ndikimin e fortë në kulturat e tjera me të cilat ajo ndërvepronte.

Ndërsa grupi gjuhësor indo-arian zë kryesisht pjesët veriore të Indisë, gjenetikisht, të gjithë aziatikët e Jugut në të gjithë nënkontinentin Indian janë pasardhës të një përzierjeje të gjuetarëve-mbledhësve të Azisë Jugore, gjuetarëve-mbledhësve iranianë dhe blegtorëve steporë të Azisë Qendrore në përpjestime të ndryshme. {{Sfn|Reich et al.|2009}} {{Sfn|Narasimhan et al.|2019}} Përveç kësaj, njerëzit që flasin gjuhë austroaziatike dhe tibeto-birmane kontribuan në përbërjen gjenetike të Azisë Jugore. {{Sfn|Basu et al.|2016}}
[[Kategoria:Popuj indo-evropianë]]
[[Kategoria:Popuj indo-arian]]