Jump to content

Relativiteti gjuhësor

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë

Hipoteza e relativitetit gjuhësor, e njohur gjithashtu si hipoteza Sapir–Whorf, hipoteza Whorf ose Whorfianizmi, është një parim që propozon se struktura e një gjuhe ndikon në botëkuptimin ose procesin njohës të folësve të saj, dhe kështu perceptimet e njerëzve janë relative me gjuhën e tyre të folur.[1] Hulumtimet kanë prodhuar prova pozitive empirike që mbështesin relativitetin gjuhësor, dhe kjo hipotezë është pranuar kushtimisht nga shumë gjuhëtarë modernë.

Gjatë gjithë historisë së kësaj hipoteze kanë ekzistuar shumë variacione të ndryshme, shpesh kontradiktore.[2] Hipoteza e fortë e relativitetit gjuhësor, që tani njihet si determinizëm gjuhësor, thotë se gjuha përcakton (determinon) të menduarit dhe se kategoritë gjuhësore kufizojnë dhe përcaktojnë kategoritë njohëse. Kjo hipotezë u zhvillua nga disa prej gjuhëtarëve të hershëm para Luftës së Dytë Botërore,[3] por gjuhëtarët e sotëm, në përgjithësi, mendojnë se ky version nuk është i vërtetë.[4]

Edhe pse i zakonshëm, termi "hipoteza Sapir–Whorf" konsiderohet një emërtim i gabuar nga gjuhëtarët për disa arsye: Edward Sapir dhe Benjamin Lee Whorf nuk kanë qenë kurrë bashkautorë të ndonjë vepre dhe kurrë nuk i kanë deklaruar idetë e tyre në terma të një hipoteze. Dallimi midis një versioni të dobët dhe një versioni të fortë të kësaj hipoteze është gjithashtu një zhvillim i mëvonshëm; Sapir dhe Whorf nuk vendosën kurrë një ndarje të tillë, megjithëse shpesh shkrimet e tyre dhe pikëpamjet e tyre për këtë parim të relativitetit shprehen në terma më të fortë ose më të dobët.[5][6]

Parimi i relativitetit gjuhësor dhe marrëdhënia midis gjuhës dhe të menduarit ka marrë gjithashtu vëmendje në fusha të ndryshme akademike nga filozofia në psikologji dhe antropologji, dhe gjithashtu ka frymëzuar vepra të trilluara dhe shpikjen e gjuhëve të ndërtuara.

Historia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Ideja fillimisht u shpreh qartë nga mendimtarët e shekullit të 19-të si Wilhelm von Humboldt dhe Johann Gottfried Herder, të cilët e shihnin gjuhën si të shprehurit e shpirtit të një kombi. Anëtarët e shkollës së fillimit të shekullit të 20-të të antropologjisë amerikane, të prirë nga Franz Boas dhe Edward Sapir gjithashtu përqafuan forma të idesë në një masë të caktuar, duke përfshirë në një takim të vitit 1928 të Shoqërisë Gjuhësore të Amerikës,[7] por Sapir në veçanti, shkroi më shpesh kundër se sa në favor të ndonjë gjëje si determinizmi gjuhësor. Studenti i Sapirit, Benjamin Lee Whorf, u pa si mbështetësi kryesor si rezultat i vëzhgimeve të tij të botuara se si ai i perceptonte dallimet gjuhësore që kishin pasoja në njohjen dhe sjelljen njerëzore. Harry Hoijer, një tjetër student i Sapirit, prezantoi termin "hipoteza Sapir–Whorf",[8] edhe pse të dy studiuesit nuk parashtruan kurrë zyrtarisht ndonjë hipotezë të tillë.[9] Një version i fortë i teorisë relativiste u zhvillua nga fundi i viteve 1920 nga gjuhëtari gjerman Leo Weisgerber. Parimi i relativitetit gjuhësor i Whorf u riformulua si një hipotezë e testueshme nga Roger Brown dhe Eric Lenneberg, të cilët kanë kryer eksperimente të dizajnuara për të gjetur nëse perceptimi i ngjyrave ndryshon midis folësve të gjuhëve që i klasifikojnë ngjyrat ndryshe.

Duke qenë se studimi i natyrës universale të gjuhës dhe të njohjes njerëzore erdhi në fokus në vitet 1960-ta, ideja e relativitetit gjuhësor u doli gjuhëtarëve nga qejfi. Nga fundi i viteve 1980-ta, një shkollë e re e studiuesve të relativitetit gjuhësor ka ekzaminuar efektet e dallimeve në kategorizimin gjuhësor mbi njohjen, duke gjetur mbështetje të gjerë për versionet jodeterministe të hipotezës në kontekste eksperimentale.[10][11] Disa efekte të relativitetit gjuhësor janë treguar në disa fusha semantike, megjithëse ato janë përgjithësisht të dobëta. Aktualisht, një pikëpamje e ekuilibruar e relativitetit gjuhësor mbështetet nga shumica e gjuhëtarëve që mendojnë se gjuha ndikon në lloje të caktuara të proceseve njohëse në mënyra jo të parëndësishme, por që proceset e tjera shihen më mirë se lindin nga faktorë lidhës. Hulumtimi është i fokusuar në gjetjen e mënyrave dhe masës, në të cilën gjuha ndikon në të menduar.

Filozofia antike deri te Iluminizmi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Ideja se gjuha dhe të menduarit janë të ndërthurura është e lashtë. Në dialogun e tij Cratylus, Platoni eksploron idenë se konceptet e realitetit, të tilla si fluksi heraklit, janë të ngulitura në gjuhë. Por Platoni është lexuar se po argumenton kundër mendimtarëve sofistë si Gorgias i Leontinit, i cili mendonte se bota fizike nuk mund të përjetohet përveçse nëpërmjet gjuhës; kjo e bënte çështjen e së vërtetës të varej nga preferencat estetike apo pasojat funksionale. Platoni mund të ketë thënë në vend të kësaj se bota përbëhej nga ide të përjetshme dhe se gjuha duhet t'i pasqyrojë këto ide sa më saktë që të jetë e mundur.[12] Megjithatë, Letra e Shtatë e Platonit pretendon se e vërteta përfundimtare nuk shprehet me fjalë.

Pas Platonit, Shën Agustini, për shembull, mbajti pikëpamjen se gjuha ishte thjesht etiketim i aplikuar për konceptet tashmë ekzistuese. Kjo pikëpamje mbeti e përhapur gjatë gjithë mesjetës.[13] Roger Bacon kishte mendimin se gjuha nuk ishte veçse një vello që mbulonte të vërtetat e përjetshme, duke i fshehur ato nga përvoja njerëzore. Për Immanuel Kantin, gjuha ishte vetëm një nga disa mjete të përdorura nga njerëzit për ta përjetuar botën.

Filozofët romantikë gjermanë

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në fund të shekullit të 18-të dhe në fillim të shekullit të 19-të, ideja e ekzistencës së karaktereve të ndryshme kombëtare, ose Volksgeister, të grupeve të ndryshme etnike ishte forca lëvizëse pas shkollës romantike gjermane dhe ideologjive fillestare të nacionalizmit etnik.[14]

Filozofi suedez Emanuel Swedenborg frymëzoi disa nga romantikët gjermanë. Që në vitin 1749, ai aludon për diçka në përputhje me relativitetin gjuhësor në komentimin e një pasazhi në tabelën e kombeve në librin e Zanafillës:

"Secili sipas gjuhës së tij, sipas familjeve të tij dhe kombeve të tij". [Zanafilla 10:5] Kjo do të thotë se këta ishin sipas gjenialitetit të secilit; "sipas gjuhës së tyre", sipas mendimit të secilit... "Gjuha", në kuptimin e saj të brendshëm, nënkupton mendimin, pra parimet dhe bindjet. Kjo sepse ka një korrespondencë të gjuhës me pjesën intelektuale të njeriut, ose me mendimin e tij, si ajo e një efekti me shkakun e tij.[15]

Më 1771 ai e shprehu këtë më qartë:

Ekziston një gjeni i përbashkët që mbizotëron midis atyre që i nënshtrohen një mbreti dhe që rrjedhimisht janë nën një ligj kushtetues. Gjermania është e ndarë në më shumë qeveri sesa në mbretëritë fqinje... Megjithatë, një gjeni i përbashkët mbizotëron kudo mes njerëzve që flasin të njëjtën gjuhë.[16]

Wilhelm von Humboldt

Johann Georg Hamann mendohet shpesh të jetë i pari ndër romantikët aktualë gjermanë që ka folur për konceptin e "gjeniut të një gjuhe."[17][18] Në "Ese në lidhje me një pyetje akademike", Hamann sugjeron se gjuha e një populli ndikon në botëkuptimin e tyre:

Linjat e gjuhës së tyre do të korrespondojnë kështu me drejtimin e mentalitetit të tyre.[19]

Më 1820, Wilhelm von Humboldt e lidhi studimin e gjuhës me programin kombëtar romanticist duke propozuar pikëpamjen se gjuha është pëlhura e të menduarit. Mendimet prodhohen si një lloj dialogu i brendshëm duke përdorur të njëjtën gramatikë si gjuha amtare e mendimtarit.[20] Kjo pikëpamje ishte pjesë e një tabloje më të gjerë, në të cilën botëkuptimi i një kombi etnik, "Weltanschauung" i tyre, shihej si pasqyruar besnikërisht në gramatikën e gjuhës së tyre. Von Humboldt argumentoi se gjuhët me një tip morfologjik flektiv, si gjermanishtja, anglishtja dhe gjuhët e tjera indo-evropiane (përfshirë këtu shqipen), ishin gjuhët më të përsosura dhe se kjo shpjegonte dominimin e folësve të tyre ndaj folësve të gjuhëve më pak të përsosura. Wilhelm von Humboldt deklaroi më 1820:

Shumëllojshmëria e gjuhëve nuk është një shumëllojshmëri shenjash dhe tingujsh, por një shumëllojshmëri pikëpamjesh për botën.

Në kuptimin humanist të gjuhësisë së Humboldtit, secila gjuhë krijon botëkuptimin e individit në mënyrën e saj të veçantë përmes kategorive të saj leksikore dhe gramatikore, organizimit konceptual dhe modeleve sintaksore.[21]

Herder punoi së bashku me Hamann për ta krijuar idenë nëse gjuha kishte apo jo një prejardhje njerëzore/racionale apo hyjnore.[22] Herder shtoi komponentin emocional të hipotezës dhe Humboldt më pas mori këtë informacion dhe e aplikoi në gjuhë të ndryshme për ta zgjeruar hipotezën.

Boas dhe Sapir

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Franz Boas
Edward Sapir


Ideja se disa gjuhë janë superiore ndaj të tjerave dhe se gjuhët më të vogla i mbajtën folësit e tyre në varfëri intelektuale u përhap gjerësisht në fillim të shekullit të 20-të.[23] Gjuhëtari amerikan William Dwight Whitney, për shembull, u përpoq në mënyrë aktive për të zhdukur gjuhët vendase amerikane, duke argumentuar se folësit e tyre ishin të egër dhe do të ishte më mirë të mësonin anglisht dhe të adoptonin një mënyrë jetese të "civilizuar".[24] Antropologu dhe gjuhëtari i parë që sfidoi këtë pikëpamje ishte Franz Boas.[25] Përderisa ndërmerrte kërkime gjeografike në Kanadanë veriore, ai u magjeps me inuitët dhe vendosi të bëhej etnograf. Boas theksoi vlerën e barabartë të të gjitha kulturave dhe gjuhëve, se nuk ekzistonte një gjuhë primitive dhe se të gjitha gjuhët ishin në gjendje të shprehnin të njëjtën përmbajtje, megjithëse me mjete shumë të ndryshme.[26] Boas e shihte gjuhën si një pjesë të pandashme të kulturës dhe ishte ndër të parët që kërkoi nga etnografët ta mësonin gjuhën amtare të kulturës në studim dhe të dokumentonin kulturën verbale si mitet dhe legjendat në gjuhën origjinale.[27][28]

Boas:

Nuk duket e mundshme [...] që të ketë ndonjë lidhje të drejtpërdrejtë midis kulturës së një fisi dhe gjuhës që ata flasin, përveç nëse forma e gjuhës do të formohet nga gjendja e kulturës, por jo për aq sa një gjendje e caktuar e kulturës kushtëzohet nga tiparet morfologjike të gjuhës”.[29]

Studenti i Boasit, Edward Sapir u kthye në idenë Humboldtiane se gjuhët përmbanin çelësin për të kuptuar botëkuptimet e njerëzve.[30] Ai mbështeti pikëpamjen se për shkak të dallimeve në sistemet gramatikore të gjuhëve, dy gjuhë nuk ishin aq të ngjashme sa të lejonin përkthimin e përsosur të kryqëzuar. Sapir gjithashtu mendonte se pasi gjuha e përfaqësonte realitetin ndryshe, ndodh që folësit e gjuhëve të ndryshme do ta perceptonin realitetin ndryshe.

Sapir:

Dy gjuhë nuk janë kurrë aq të ngjashme sa të konsiderohet se përfaqësojnë të njëjtin realitet shoqëror. Botët, në të cilat jetojnë shoqëri të ndryshme, janë botë të ndryshme, jo thjesht e njëjta botë me etiketa të ndryshme të bashkëngjitura.[31]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Ottenheimer, Harriet (2009). The anthropology of language : an introduction to linguistic anthropology (në anglisht) (bot. 2nd). Belmont, CA: Wadsworth. fq. 33–34. ISBN 978-0-495-50884-7. OCLC 216940204.
  2. ^ Leavitt 2010, f. 3.
  3. ^ Boroditsky, Lera; Liberman, Mark (13–23 dhjetor 2010). "For and Against Linguistic Relativity". The Economist (në anglisht). The Economist Newspaper Limited. Arkivuar nga origjinali më 15 shkurt 2012. Marrë më 19 shtator 2019. (a debate between university professors)
  4. ^ Ahearn, Laura M. (2012). Living language : an introduction to linguistic anthropology (në anglisht). Chichester, West Sussex, U.K. fq. 69. ISBN 978-1-4443-4056-3. OCLC 729731177.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)
  5. ^ Hill & Mannheim 1992.
  6. ^ Kennison, Shelia (2013). Introduction to language development (në anglisht) (bot. 1). Los Angeles: Sage. ISBN 978-1412996068.
  7. ^ Koerner 1992, f. 180.
  8. ^ "The Sapir–Whorf hypothesis", in Hoijer 1954, pp. 92–105.
  9. ^ This usage is now generally seen as a misnomer. As Jane Hill and Bruce Mannheim write: Yet, just as the Holy Roman Empire was neither holy, nor Roman, nor an Empire the "Sapir–Whorf Hypothesis" is neither consistent with the writings of Sapir and Whorf, nor a hypothesis (Hill & Mannheim 1992, p. 386)
  10. ^ Koerner, E.F.K. "Towards a full pedigree of the Sapir–Whorf Hypothesis: from Locke to Lucy", chapter in Pütz & Verspoor 2000, p. 17.
  11. ^ Wolff & Holmes 2011.
  12. ^ McComiskey, Bruce (2002). Gorgias and the New Sophistic Rhetoric (në anglisht). SIU Press. ISBN 978-0-8093-2397-5.
  13. ^ Gumperz & Levinson 1996, f. 2.
  14. ^ Leavitt 2010, f. 75.
  15. ^ Arcana Coelestia section 1059. http://smallcanonsearch.com/read.php?book=ac&section=1059.
  16. ^ True Christian Religion section 813. http://smallcanonsearch.com/read.php?book=tcr&section=813.
  17. ^ Robert L. Miller The Linguistic Relativity Principle and Humboldtian Ethnolinguistics p. 18.
  18. ^ McAfee 2004.
  19. ^ Quoted in Bernard D. Den Ouden, Language and Creativity: An Interdisciplinary Essay in Chomskyan Humanism, p. 25.
  20. ^ Trabant, Jürgen. "How relativistic are Humboldts "Weltansichten"?", in Pütz & Verspoor 2000.
  21. ^ Kahane, Henry; Kahane, Renée (1983). "Humanistic linguistics". The Journal of Aesthetic Education (në anglisht). 17 (4): 65–89. doi:10.2307/3332265. JSTOR 3332265.
  22. ^ Beek, Wouter. "Linguistic Relativism Variants and Misconceptions" (PDF). Universiteit van Amsterdam (në anglisht). Arkivuar (PDF) nga origjinali më 26 janar 2021. Marrë më 18 nëntor 2022. Linguistic relativism is a relatively new concept, it did not exist in the Enlightenment. It was posed for the first time, as will be treated below, in the Romantic era by Hamann and Herder, and later by Humboldt.
  23. ^ Migge & Léglise 2007.
  24. ^ Seuren 1998, f. 180.
  25. ^ Seuren 1998, f. 181.
  26. ^ Dall, Wm. H.; Boas, Franz (1887). "Museums of Ethnology and Their Classification". Science (në anglisht). 9 (228): 587–589. Bibcode:1887Sci.....9..587D. doi:10.1126/science.ns-9.228.587. ISSN 0036-8075. JSTOR 1762958. PMID 17779724. S2CID 46250503.
  27. ^ Ottenheimer, Harriet (2009). The anthropology of language : an introduction to linguistic anthropology (në anglisht) (bot. 2nd). Belmont, CA: Wadsworth. fq. 8. ISBN 978-0-495-50884-7. OCLC 216940204.
  28. ^ Boas, Franz (1911). Introduction. Handbook of American Indian Languages. vol. 1, p. 1-83. Bureau of American Ethnology, Bulletin 40. Washington: Government Print Office (Smithsonian Institution, Bureau of American Ethnology). p. 73.
  29. ^ Boas, Franz (1911). Handbook of American Indian languages (në anglisht). Vëll. 1. Bureau of American Ethnology, Bulletin 40. Washington: Government Print Office (Smithsonian Institution, Bureau of American Ethnology).
  30. ^ Leavitt 2010, f. 133.
  31. ^ Sapir, Edward (1929), "The status of linguistics as a science", Language (në anglisht), 5 (4): 207–214, doi:10.2307/409588, hdl:11858/00-001M-0000-002C-4321-4, JSTOR 409588
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Relativiteti_gjuhësor&oldid=2551237"