Ulan Batori

Ulaanbaatar (Mongolisht: Ulaanbāаtar, [ʊɮɑːm.bɑːtʰɑ̆r], Ula'anbayatur, fjalë për fjalë në shqip; "Heroi i Kuq"), është kryeqyteti i Mongolisë dhe qyteti më i madh. Qyteti nuk është pjesë e asnjë Qarku dhe popullsia e saj që nga viti 2014 ishte mbi 1.3 milion, pothuajse gjysma e popullsisë së përgjithshme të vendit(38%).

Ulan Bator
qytet
Pamje nga {{{emri_zyrtar}}}
Administrimi
Shteti	Mongolia
Statistika
Popullsia -dendësia	1.106.500 banorë 235 banorë/km²
Sipërfaqja	4704 km²
Prefiksi telefonik
Faqja zyrtare	www.ulaanbaatar.mn
Qeverisja
Kryetari i Bashkisë

E vendosur në Mongolinë veriore qendrore, komuna shtrihet në një lartësi prej rreth 1,300 metrash (4,300 ft) në një luginë në lumin Tuul. Është zemra kulturore, industriale dhe financiare e vendit, qendra e rrjetit rrugor të Mongolisë dhe e lidhur me hekurudhë si në Hekurudhat Trans-Siberian në Rusi dhe në sistemin hekurudhor kinez.

Qyteti u themelua në vitin 1639 si një qendër nomade budiste. Në vitin 1778, u vendos në vendin e tij të tanishëm, kryqëzimin e lumenjve Tuul dhe Selbe. Para kësaj, qyteti ndryshoi vendndodhjen njëzet e tetë herë, me çdo vend duke u zgjedhur në ceremoni. Në shekullin e njëzetë, Ulaanbaatar u rrit në një qendër prodhuese të madhe.

Emri dhe Etimologjia

Ulaanbaatar janë dhënë emra të shumtë në historinë e tij. Para 1911, emri zyrtar ishte Ikh Khüree (Mongolisht: Их Хүрээ, "Zgjidhja e Madhe") ose Daa Khüree (Даа Хүрээ, dа, "i madh"), ose thjesht Khüree. Ekuivalenti kinez, Dà kùlún (大 库倫), u përkthye në gjuhët perëndimore si "Kulun" ose "Kuren".

Pas pavarësisë në vitin 1911, me qeverinë laike dhe me pallatin Bord Khan të pranishëm, emri i qytetit ndryshoi në Niĭslel Khüree (Нийслэл Хүрээ, "Camp Capital"). Ajo quhet Bogdiin Khuree (Богдын Хүрээ, Bogdiĭn Khüree, "Manastiri i Madh i Shenjtë i Khanit") në këngën popullore "Lavdërimi i Bogdiin Khuree". Në gjuhët perëndimore, qyteti në atë kohë ishte më shpesh i referuar si Urga (nga Mongolisht: Өргөө, Örgöö, "Pallati").

Kur qyteti u bë kryeqyteti i Republikës Popullore të re Mongoliane në vitin 1924, emri i tij u ndryshua në Ulan Bator (Ulanbabatar, Ulaanbaatar, Ulaganbagatur klasik mongolian, fjalë për fjalë "Hero i Kuq"). Në sesionin e Khuraldaan të Popullit të Madh të Madh të Mongolisë më 1924, shumica e delegatëve shprehën dëshirën e tyre për të ndryshuar emrin e kryeqytetit në Baatar Khot ("Qyteti i Heroit"). Megjithatë, nën presionin e aktivistit sovjetik të International Communist, Turar Ryskulov, qyteti quhej Ulaanbaatar Khot ("Qyteti i Heroit të Kuq").

Në Evropë dhe në Amerikën e Veriut, Ulaanbaatar vazhdoi të njihej përgjithësisht si Urga ose Khure deri në vitin 1924, dhe Ulan Bator më pas (një spelling që rrjedh nga Ulan-Bator, Ulan-Bator). Drejtësia ruse ("Улан-Батор") është ekuivalenti fonetik rus i emrit Mongolian, sipas konventave ruse të drejtshkrimit. Kjo formë u përcaktua dy dekada përpara se emri Mongolian të merrte shkrimin cirilik aktual dhe transliterimin 'Ulanbatar' (1941-1950).

Historia

Parahistoria

Banimi njerëzor në vendin e Ulan Batorit daton nga periudha e Paleolitit, me një numër vendesh në Malin Bogd Khan, Buyant-Ukhaa dhe Songinokhairkhan duke zbuluar veglat që datojnë 300,000 vjet më parë në 40,000-12,000 vjet më parë. Këta njerëz të Paleolitit të Lartë gjuanin një rinocerontë të vockël dhe me lesh, kockat e së cilës gjenden me bollëk rreth Ulan Batorit.

Para 1639

Një numër i varreve mbretërore të epokës Xiongnu janë zbuluar rreth Ulan Batorit, përfshirë varret e Belkh Gorge pranë manastirit Dambadarjaalin dhe varreve të Songinokhairkhan. E vendosur në brigjet e lumit Tuul, Ulaanbaatar ka qenë brenda sferës së perandorive nomade turko-mongole gjatë historisë.

Wang Khan Toghrul i Keraites, një monark i Nestorianëve të krishterë që Marco Polo identifikoi si Prester legjendar John, thuhet se ka pasur pallatin e tij këtu (Pyeti i Zi i lumit Tuul) dhe ndalonte gjuetinë në malin e shenjtë Bogd Uul. Pallati thuhet të jetë vendi ku Xhingis Han qëndroi me Yesui Khatun para se të sulmonte Tangutin në vitin 1226.

Manastiri i lëvizshëm

E themeluar në 1639 si një manastir yurt, Ulaanbaatar, fillimisht Orgöö (palace-yurt), u gjet i pari në Liqenin Shireet Tsagaan nuur (75 kilometra në lindje të kryeqytetit imperial Karakorum) në atë që tani është Burd sum, Övörkhangai, rreth 230 kilometra në jug-perëndim nga vendi i sotëm i Ulan Batorit, dhe ishte menduar nga fisnikët mongolë të jenë selia e Jebtsundamba Khutughtu, Zanabazar. Në vitin 1651 Zanabazar u kthye në Mongoli nga Tibeti dhe themeloi shtatë qëllime (departamente murgesh) në Urga, më vonë duke themeluar edhe katër të tjerë.

Si një qytet i manastirit të lëvizshëm, shpesh u zhvendos në vende të ndryshme përgjatë lumenjve Selenge, Orkhon dhe Tuul, pasi kërkesa dhe nevoja të tjera do të kërkonin. Gjatë luftërave të Dzungarit të shekullit të 17-të, ajo u transferua edhe në Inner Mongolia. Ndërsa qyteti u rrit, ajo u zhvendos gjithnjë e më pak. Lëvizjet e qytetit mund të detajohen si më poshtë: Shireet Tsagaan Nuur (1639), Khoshoo Tsaidam (1640), Malet Khenti (1654), Ogoomor (1688), Mongoli i brendshëm (1690), Tsetserlegiin Erdene Tolgoi (1700), Daagandel 1719), Sognogor (1732), Terelj (1733), Lumit Uliastai (1734), Usul Seer (1720), Ikh Tamir (1722), Jargalant (1723), Eeven Gol (1724), Khujirtbulan ), Khui Mandal (1736), Khuntsal (1740), Udleg (1742), Ogoomor (1743), Selbe (1747), Uliastai River (1756), Selbe (1762), Khui Mandal (1772) dhe Selbe (1778).

Në vitin 1778, qyteti u zhvendos nga Khui Mandal dhe u vendos për mirë në vendin e tij të tanishëm, pranë ngjitjes së lumenjve Selbe dhe Tuul dhe nën Bogd Khan Uul, atëherë edhe në rrugën karvane nga Pekini në Kyakhta. Një nga përmendjet më të hershme perëndimore të Urga është tregimi i udhëtarit skocez John Bell në vitin 1721:

“Ajo që ata e quajnë urga është gjykata, ose vendi ku qëndrojnë princit (Tusheet Khan) dhe prifti i lartë (Bogd Jebtsundamba Khutugtu), të cilët janë gjithmonë të vendosur në asnjë distancë të madhe nga njëri-tjetri. Ata kanë disa mijëra tenda rreth tyre, të cilat hiqen herë pas here. Urga është shumë e frekuentuar nga tregtarët nga Kina dhe Rusia, dhe vende të tjera.”

Me vdekjen e Zanabazarit në vitin 1723, Urga ishte manastiri më i shquar i Mongolisë në kuptim të autoritetit fetar. Një këshill i shtatë prej lamave më të ranguara (Khamba Nomon Khan, Ded Khamba dhe pesë Tsorj) bënë shumicën e vendimeve fetare të qytetit. Ajo gjithashtu ishte bërë qendra tregtare e Mongolisë së jashtme. Nga 1733 deri në 1778, Urga u zhvendos në afërsi të vendndodhjes së tij aktuale. Në vitin 1754, Erdene Shanzodba Yam of Urga iu dha autoritet për të mbikëqyrur çështjet administrative të subjekteve të Bordit. Ajo gjithashtu shërbeu si gjykata kryesore gjyqësore e qytetit. Në vitin 1758, Perandori Qianlong caktoi zëvendëskryeministrin Khalkha Sanzaidorj si ambanin e parë mongol të Urgas me autoritet të plotë për të "mbikëqyrur Khuree dhe për të administruar mirë të gjithë subjektet e Khuttuut".Në vitin 1761, një amban i dytë u emërua për të njëjtin qëllim, një Mançu.

Në vitin 1786, një dekret i lëshuar në Pekin i dha të drejtën Urga ambans për të vendosur çështjet administrative të Tusheet Khan dhe Setsen Khan territoreve. Me këtë, Urga u bë autoriteti më i lartë civil në vend. Bazuar në peticionin e guvernatorit Mongol Urga të Sanzaidorit, perandori Qianlong zyrtarisht njohu një ceremoni vjetore në Malin Bogd Khan në vitin 1778 dhe siguroi donacionet vjetore perandorake. Qyteti ishte selia e Jebtsundamba Khutugtus, dy Qing ambans, dhe një qytet kinez tregtar u rrit "katër pemë" ose 4.24 km (2.63 mi) në lindje të qendrës së qytetit në bashkimin e lumenjve Uliastai dhe Tuul.

Nga 1778, Urga mund të ketë pasur rreth dhjetë mijë murgj. Ata ishin të rregulluar nga një rregull monastike i quajtur Rregulla e Brendshme e Manastirit të Madh ose Yeke Kuriyen-u Doto'adu Durem (për shembull, në 1797 një dekret i Jebtsundamba 4 ndalonte "kënduar, duke luajtur me hark, myagman, shah, kamatë dhe duhanit "). Ekzekutimet u ndaluan aty ku mund të shiheshin tempujt e shenjtë të Bogd Jebsundama, kështu që dënimi me vdekje u bë larg qytetit. Në 1839, Bogd Jebtsundamba i 5-të vendosi banesën e tij në Gandan Hill, një pozicion i ngritur në perëndim të tregjeve të Baruun Damnuurchin. Një pjesë e qytetit u transferua në Tolgoit aty pranë. Në vitin 1855 pjesa e kampit që u zhvendos në Tolgoit u kthye në vendin e tij të 1778 dhe 7 Bogd Jebtsundamba u kthye në Zuun Khuree. Manastiri Gandan lulëzoi si qendër e studimeve filozofike.

Urga dhe tregtia e Kyakhtas

Pas Traktatit të Kyakhta në 1727 Urga (Ulaanbaatar) ishte një pikë kryesore e tregtisë së Kyakhta midis Rusisë dhe Kinës - kryesisht fursin siberian për rroba kineze dhe më vonë çaj. Rruga u zhvillua në jug të Urgës, në juglindje nëpër Gobi deri në Kalgan dhe në juglindje mbi malet në Pekin. Urga ishte gjithashtu një pikë grumbullimi për mallrat që vinin nga perëndimi të mëtejshëm. Këto u dërguan në Kinë ose dërgohen në veri të Rusisë nëpërmjet Kyakhta për shkak të kufizimeve ligjore dhe mungesës së rrugëve të mira tregtare në perëndim.

Nga 1908 ekzistonte një lagje ruse me disa qindra tregtarë dhe një klub rus dhe kryebashkiak joformal rus. Në lindje të qytetit kryesor ishte konsullata ruse e ndërtuar në vitin 1863 me një kishë ortodokse, zyrë postare dhe 20 roje kozak. Ajo u fortifikua në vitin 1900 dhe u pushtua për pak kohë nga trupat gjatë rebelimit të Boxerit. Kishte një linjë telegrafi në veri të Kyakhta dhe në juglindje deri në Kalgan dhe shërbimin e përjavshëm postar përgjatë këtyre rrugëve. Përtej konsullatës ruse ishte posta tregtare kineze e quajtur Maimaicheng dhe afër pallatit të viceroy Manchu. Me rritjen e tregtisë perëndimore në portet kineze, tregtia e çajit në Rusi u ul, disa tregtarë kinezë u larguan dhe leshi u bë eksporti kryesor. Mallrat e prodhuara kanë ardhur ende nga Rusia, por shumica tani janë sjellë nga Kalgan nga karavan. Tregtia vjetore u vlerësua në 25 milionë rubla, nëntë të dhjetat në duart kineze dhe një rus një e dhjeta.

Pavarësia dhe epoka socialiste

Ekspedita tregtare e Moskës e viteve 1910 e vlerësonte popullatën e Urgas në 60,000 bazuar në studimin e Nikolaj Przhevalskit në vitet 1870. Popullsia e qytetit u rrit gjatë festivalit Naadam dhe festivale të madh fetare në më shumë se 100,000. Në vitin 1919 numri i të burgosurve kishte arritur në 20,000, nga 13,000 në 1810.Në vitin 1910 amando Sando shkoi të shuajë një luftë të madhe midis lamasë Gandan dhe tregtarëve kinezë nisur nga një incident në dyqanin Da Yi Yu në rrethin e tregut të Baruun Damnuurchin. Ai nuk ishte në gjendje të sillte nën kontroll lamat dhe u detyrua të largohej në lagjet e tij. Në vitin 1911, me dinastinë Qing në Kinë u përplas me totalin e kolapsit, liderët Mongolian në Ikh Khüree për Naadam u takuan në fshehtësi në malin Bogd Khan Uul dhe vendosën të japin fondin e 220 viteve të kontrollit Mançu të vendit të gomave.

Më 29 dhjetor 1911, Jeptsundamba Khutughtu i 8 u shpall sundimtar i një Mongoli të pavarur dhe mori titullin Bogd Khan. Khüree si selia e Jebtsundamba Khutugtu ishte zgjedhja logjike për kapitalin e ri të shtetit. Megjithatë, në marrëveshjen trepalëshe të Kyakhta të vitit 1915 (midis Rusisë, Kinës, Mongolisë), statusi i Mongolisë u ndryshua në autonomi të thjeshta. Në vitin 1919, fisnikët Mongolianë, mbi opozitën e Bogd Khan, u pajtuan me banoren kineze Chen Yi për një zgjidhje të "pyetjes mongoliane" përgjatë linjave të epokës së Qing, por para se kjo zgjidhje të zbatohet, Khüree u pushtua nga trupat e kryekomandantit kinez Xu Shuzheng, i cili i detyroi fisit dhe klerit mongolian të heq dorë plotësisht nga autonomia.

Në vitin 1921 qyteti ndërroi duart dy herë. Së pari, më 4 shkurt 1921, një forcë e përzier ruse / mongoliane e udhëhequr nga kryekomandanti i bardhë rus Roman von Ungern-Sternberg kapi qytetin, duke e liruar Bogd Khan nga burgu kinez dhe duke vrarë një pjesë të garnizonit kinez. Kapja e Baron Ungern nga Urga u pasua nga pastrimi i bandave të vogla të Mongolisë të ushtarëve kinezë të demoralizuar dhe, në të njëjtën kohë, grabitja dhe vrasja e të huajve, përfshirë një masakër të egër që vrau komunitetin hebre. Më 22 shkurt 1921, Bogd Khan përsëri e ngriti Khanin e Madh të Mongolisë në Urga. Megjithatë, në të njëjtën kohë Baron Ungern po merrte kontrollin e Urga, një forcë komuniste mongoliane e mbështetur nga sovjetikët e udhëhequr nga Damdin Sükhbaatar po formohej në Rusi dhe në mars ata kaluan kufirin. Ungern dhe burrat e tij dolën në maj për t'u takuar me trupat e Rusisë së Kuqe dhe të Kuqe, por pësuan një humbje katastrofike në qershor.Në korrik ushtria komuniste sovjetike-mongoleze u bë forca e dytë pushtuese në gjashtë muaj për të hyrë në Urga. Mongolia erdhi nën kontrollin e Rusisë Sovjetike. Më 29 tetor 1924 qyteti u quajt Ulaanbaatar (heroi i kuq i Mongolisë), me këshillën e T.R. Ryskulov, përfaqësuesi sovjetik në Mongoli.

Në periudhën socialiste, sidomos pas Luftës së Dytë Botërore, pjesa më e madhe e rretheve të vjetra ger u zëvendësuan nga blloqet e banesave të stilit sovjetik, shpesh të financuara nga Bashkimi Sovjetik. Planifikimi urban filloi në vitet 1950 dhe shumica e qytetit sot është rezultat i ndërtimit nga viti 1960 deri më 1985. Hekurudha Transmongoliane, që lidh Ulaanbaatar me Moskën dhe Pekinin, u përfundua në vitin 1956 dhe u ngritën kinema, teatro, muze etj. Nga ana tjetër, shumica e tempujve dhe manastireve të Khüree para-socialiste u shkatërruan pas spastrimeve anti-fetare të fund të viteve 1930. Manastiri Gandan u rihap në vitin 1944, kur vënia e nënpresidentit amerikan, Henri Wallace, kërkoi të shihte një manastir gjatë vizitës së tij në Mongoli.

Protestat demokratike të 1989- 1990

Ulaanbaatar ishte vendi i demonstrimeve që çuan në tranzicionin e Mongolisë drejt demokracisë dhe ekonomisë së tregut në vitin 1990. Më 10 dhjetor 1989, protestuesit jashtë Qendrës së Kulturës Rinore bënin thirrje për Mongolinë për të zbatuar perestrojka dhe glasnost në kuptimin e tyre të plotë. Krerët e ndryshëm kërkuan zgjedhje të lira dhe reforma ekonomike. Më 14 janar 1990, protestuesit, duke u rritur nga dyqind deri në më shumë se një mijë, u takuan në Muzeun Lenin në Ulaanbaatar. Një demonstrim në sheshin Sükhbaatar më 21 janar pasoi. Më pas, demonstrimet e fundjavës në janar dhe shkurt u mbajtën së bashku me formimin e partive të para opozitare të Mongolisë. Më 7 mars, dhjetë disidentë u mblodhën në sheshin Sükhbaatar dhe shkuan në një grevë urie. Mijra mbështetës u bashkuan me ta. Më shumë erdhi më 8 mars, dhe turma u rrit më të padisiplinuar; shtatëdhjetë njerëz u plagosën dhe njëri u vra. Më 9 mars qeveria komuniste e Partisë Revolucionare Popullore Mongole dha dorëheqjen. Qeveria e përkohshme njoftoi zgjedhjet e para të lira të Mongolia, të cilat u mbajtën në korrik. MPRP fitoi zgjedhjet dhe rifilloi pushtetin.

Që nga viti 1990

Që nga tranzicioni i Mongolisë në një ekonomi tregu në vitin 1990, qyteti ka përjetuar rritje të mëtejshme - veçanërisht në rrethet e ger, pasi ndërtimi i blloqeve të reja të banesave kishte shembur thelb në vitet 1990. Popullsia është më shumë se dyfishuar një milion banorë. Kjo shkakton një sërë problemesh sociale, mjedisore dhe transportuese. Në vitet e fundit, ndërtimi i ndërtesave të reja ka fituar një vrull të ri, veçanërisht në qendër të qytetit, dhe çmimet e apartamenteve kanë ngritur qiellin.

Në vitin 2008 Ulaanbaatar ishte skenë e trazirave pasi Partia Demokratike, Partia Qytetare Demokratike dhe Partitë Republikane diskutuan fitoren e Partisë Revolucionare të Mongolisë në zgjedhjet parlamentare. U shpall një gjendje e jashtëzakonshme katër ditore, kapitali u vendos nën një orar 22:00 deri 08:00, dhe shitja e alkoolit ndaloi, pas të cilave masat e trazirave nuk u rifilluan. Ky ishte trazira e parë vdekjeprurëse në historinë moderne të Ulaanbaarit.

Në prill të vitit 2013 Ulaanbaatar priti Konferencën e 7-të Ministrore të Komunitetit të Demokracive dhe gjithashtu i ka dhënë emrin e saj Dialogu Ulaanbatar për Sigurinë Aziatike Verilindore.

Që nga data 7 korrik 2016, Kryetari i Bashkisë së Ulan Batorit dhe Guvernatori i Kryeqytetit është Sükhbaataryn Batbold (Partia Popullore Mongole).