Theksi (sociolinguistikë)

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë

Në sociolinguistikë, theksi është një mënyrë për ta shqiptuar një gjuhë që është e veçantë për një shtet, rajon, klasë shoqërore ose individ.[1] Një theks mund të identifikohet me lokalitetin, në të cilin banojnë folësit e tij (një theks rajonal ose gjeografik), statusin socio-ekonomik të folësve të tij, përkatësinë e tyre etnike (një etnolekt), klasën e tyre shoqërore (një theks shoqëror) ose ndikimin nga gjuha e tyre amtare (një theks i huaj).[2]

Thekset zakonisht ndryshojnë në cilësinë e zërit, në shqiptim dhe në dallimin e zanoreve dhe bashkëtingëlloreve, në theks dhe në prozodi.[3] Megjithëse gramatika, semantika, fjalori dhe karakteristikat e tjera gjuhësore shpesh ndryshojnë njëkohësisht me theksin, fjala "theks" mund t'i referohet në mënyrë specifike ndryshimeve në shqiptim, ndërsa fjala "dialekt" përfshin grupin më të gjerë të dallimeve gjuhësore. "Theks" është shpesh një nëngrup i "dialektit".

Zhvillimi[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Gjatë periudhës së hershme të zhvillimit të shpejtë kognitiv në jetën e një fëmije është shumë më e lehtë për të zhvilluar dhe zotëruar aftësi të huaja si mësimi i një gjuhe të re (ose të parë). Shenjat verbale përpunohen dhe mësohen në heshtje në përgatitje për ditën kur sistemi vokal është zhvilluar mjaftueshëm për të thënë fjalët e tij të para (zakonisht rreth 12 muajsh). Përpara se foshnjat të mund të identifikojnë fjalët, ato vetëm dëgjojnë "tinguj" që arrijnë t'i njohin. Përfundimisht në tru krijohen rrugë nervore që lidhin çdo tingull me një kuptim. Sa më shpesh të dëgjohet një fjalë, aq më shumë forcohet lidhja e saj dhe e njëjta gjë vlen edhe për thekset. Nuk ka asnjë theks "standard" që fëmija ta praktikojë, për sa i përket atij, theksi që dëgjon nga prindërit nuk është mënyra "e duhur", është e vetmja mënyrë. Përfundimisht fëmijët diplomohen nga akti i ndërgjegjshëm i kujtimit të çdo fjale, ai bëhet i natyrshëm si frymëmarrja. Ndërsa fëmijët rriten, ata mësojnë fjalorin e gjuhës në të cilën janë zhytur, pavarësisht nëse ndihmohen nga prindërit apo jo. Megjithatë, takimet e tyre të para me fjalët përcaktojnë mënyrën se si do t'i shqiptojnë ato për pjesën tjetër të jetës së tyre. Kështu kultivohen thekset në grupe të vogla sa qytetet dhe të mëdha si shtetet; është një efekt kompleks. Megjithëse është e mundur të zhvillohet një theks i ri ose të humbet një i vjetër, është e vështirë sepse rrugët nervore të krijuara gjatë mësimit të gjuhës u zhvilluan me shqiptimet "origjinale".[4]

Thekset joamtare[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Thekset e folësve joamtarë mund të jenë rezultat i gjuhës amtare të folësit. Çdo gjuhë përmban grupe të veçanta tingujsh. Rreth moshës 12 muajshe, foshnjat njerëzore do të zgjedhin se cilët tinguj u nevojiten për ta mësuar gjuhën e tyre. Ndërsa rriten, bëhet gjithnjë e më e vështirë të mësohen këta tinguj "të harruar".[5]

Një faktor i rëndësishëm në parashikimin e shkallës në të cilën theksi do të jetë i dukshëm (ose i fortë) është mosha në të cilën është mësuar gjuha joamtare.[6][7] Teoria e periudhës kritike thotë se nëse mësimi zhvillohet pas periudhës kritike (zakonisht e konsideruar rreth pubertetit) për marrjen e shqiptimit të ngjashëm me gjuhën vendase, një individ nuk ka gjasa të fitojë një theks të ngjashëm me atë vendas. Sidoqoftë, kjo teori është mjaft e diskutueshme midis studiuesve.[8]

Megjithatë, fëmijët deri në 6 vjeç në kohën e lëvizjes në një vend tjetër shpesh flasin me një theks të dukshëm jo-vendas si të rritur.[9] Ka gjithashtu raste të rralla të individëve që janë në gjendje të kalojnë për folësit amtarë edhe nëse e kanë mësuar gjuhën e tyre joamtare në moshën madhore të hershme.[10] Shumica e studiuesve pajtohen se për shumicën e të rriturve, përvetësimi i një theksi të ngjashëm me gjuhën amtare në një gjuhë joamtare është pothuajse i pamundur.

Faktorët socialë[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Kur një grup përcakton një shqiptim standard, folësit që devijojnë prej tij shpesh thuhet se "flasin me një theks". Megjithatë, të gjithë flasin me një theks.[11] Njerëzit nga Shtetet e Bashkuara do të "flisnin anglisht me një theks" nga këndvështrimi i një australiani, dhe anasjelltas.

Të qenit i kuptueshëm[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Shumë mësues, për shembull, të anglishtes si gjuhë e dytë neglizhojnë të mësojnë të folurit/shqiptimin. Shumë nxënës të rritur të gjuhëve të dyta kanë modele të pakuptueshme të të folurit që mund të ndërhyjnë në edukimin, profesionin dhe ndërveprimet e tyre sociale.[12] Shqiptimi në një gjuhë të dytë ose të huaj përfshin më shumë sesa artikulimin e saktë të tingujve individualë. Ai përfshin prodhimin e një game të gjerë dallimesh komplekse dhe delikate që lidhin tingullin me kuptimin në disa nivele.

Prestigji[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Disa thekse perceptohen se bartin më shumë prestigj në një shoqëri sesa thekse të tjera. Kjo është shpesh për shkak të lidhjes së tyre me pjesën elitare të shoqërisë. Megjithatë, në gjuhësi, nuk ka dallime midis thekseve në lidhje me prestigjin, estetikën ose korrektësinë e tyre. Të gjitha gjuhët dhe thekset janë gjuhësisht të barabarta.[13]

Stereotipizimi dhe paragjykimi i theksit[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Stereotipet u referohen karakteristikave, tipareve dhe roleve specifike që besohet se i posedojnë një grup dhe anëtarët e tij.[14] Stereotipet mund të jenë pozitive dhe negative, megjithëse negativet janë më të zakonshme. 

Stereotipet mund të rezultojnë në paragjykim, i cili përkufizohet si qëndrim negativ ndaj një grupi dhe anëtarëve të tij.[15] Individët me thekse jo standarde shpesh duhet të përballen me stereotipet negative dhe paragjykimet për shkak të një theksi. Studiuesit tregojnë vazhdimisht se njerëzit me thekse jo-vendase gjykohen si më pak inteligjentë, më pak kompetent, më pak të arsimuar, me aftësi të dobëta në gjuhë dhe të pakëndshëm për t'u dëgjuar.[16]

Diskriminimi i theksit[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Diskriminimi u referohet sjelljeve ose veprimeve specifike të drejtuara ndaj një grupi ose anëtarëve të tij individualë bazuar vetëm në anëtarësimin në grup. Në diskriminimin e theksit, mënyra e të folurit përdoret si bazë për vlerësime dhe gjykime arbitrare.[17] Ndryshe nga format e tjera të diskriminimit, në shoqërinë e përgjithshme nuk ka norma të forta kundër diskriminimit të theksit.

Aktrimi dhe theksi[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Aktorët shpesh thirren të flasin një varietet të ndryshëm nga gjuha e tyre. Në mënyrë të ngjashme, një aktor mund të portretizojë një personazh të një kombësie të ndryshme nga ajo e tyre duke adoptuar në gjuhën amtare profilin fonologjik tipik të kombësisë që do të portretizohet në atë që zakonisht quhet "të folurit me theks".

Shiko edhe[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  1. ^ The New Oxford American Dictionary. Second Edition (në anglisht). Oxford University Press. 2005. ISBN 978-0-19-517077-1.
  2. ^ Lippi-Green, R. (1997). English with an Accent: Language, Ideology, and Discrimination in the United States (në anglisht). New York: Routledge. ISBN 978-0-415-11476-9.
  3. ^ Crystal, David (2008). A Dictionary of Language and Linguistics (në anglisht). Malden-Oxford: Blackwell.
  4. ^ Kiester, Edwin (1 janar 2001). "Accents are Forever". Smithsonian Institution (në anglisht).
  5. ^ Birner, Betty (1999). "Why do Some People Have an Accent?" (PDF) (në anglisht). Linguistic Society of America, Washington, DC.
  6. ^ Scovel, T. (2000). "A critical review of the critical period research." Annual Review of Applied Linguistics, 20, 213–223.
  7. ^ Piske, T., MacKay, I. R. A., & Flege, J. E. (2001). "Factors affecting degree of foreign accent in an L2: A review". Journal of Phonetics, 29, 191–215.
  8. ^ Mahdi, Rahimian (2018). Accent, intelligibility, and identity in international teaching assistants and internationally-educated instructors (Tezë) (në anglisht). University of Manitoba.
  9. ^ Flege, James Emil; David Birdsong; Ellen Bialystok; Molly Mack; Hyekyung Sung; Kimiko Tsukada (2006). "Degree of foreign accent in English sentences produced by Korean children and adults". Journal of Phonetics (në anglisht). 34 (2): 153–175. doi:10.1016/j.wocn.2005.05.001.
  10. ^ Bongaerts, T., van Summeren, C., Planken, B., & Schils, E. (1997). "Age and ultimate attainment in the pronunciation of a foreign language." Studies in Second Language Acquisition, 19, 447–465.
  11. ^ Matsuda, M. J. (1991). "Voices of America: Accent, antidiscrimination law, and a jurisprudence for the last reconstruction." Yale Law Journal, 100, 1329–1407.
  12. ^ Morley, Joan. "Acquisition, instruction, standards, variation, and accent" Georgetown University Round Table on Languages and Linguistics 1996: Linguistics, language acquisition, and language variation: current trends and future prospects. Comp. James E. Alatis. Georgetown University Press. pp 140–160. https://books.google.com/books?id=R8jZ62kA9akC
  13. ^ Edwards, J. (1999). "Refining our understanding of language attitudes." Journal of Language and Social Psychology, 18, 101–110.
  14. ^ Hamilton, D. L., & Sherman, S. J. (1996). "Perceiving persons and groups." Psychological Review, 103, 336–355.
  15. ^ Biernat, M., & Dovidio, J. F. (2000). "Stigma and stereotypes." In T. F. Heatherton, R. E. Kleck, M. R. Hebl, & J. G. Hull (Eds.), The Social Psychology of Stigma (pp. 88–125). New York: Guilford.
  16. ^ Gluszek, A., & Dovidio, J. F. (2010). "The way they speak: Stigma of non-native accents in communication." Personality and Social Psychology Review, 14, 214–237.
  17. ^ Ng, S. H. (2007). "Language-based discrimination: Blatant and subtle forms." Journal of Language and Social Psychology, 26, 106–122.

Lidhje të jashtme[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Theksi_(sociolinguistikë)&oldid=2631720"