Thema e Durrësit

Thema e Durrësit ishte një provincë ushtarako-civile bizantine (tema) e vendosur në Shqipërinë moderne, që mbulonte Bregdetin Adriatik të vendit. Ajo u themelua në fillim të shekullit IX dhe u emërua sipas kryeqytetit të saj, Dyrrhachium ( Durrësi i sotëm).

Historia

Ndonëse mbetej gjithnjë provincë bizantine, Shqiperia i humbi lidhjet e drejtpërdrejta me Perandorinë pas dyndjes e kolonizimit sllav në Ballkan. Strukturat shtetërore-administrative nuk  funksiononin më, ndërkohë që në qytete apo jashtë tyre po zhvilloheshin struktura autonome të qeverisjes. Në  qendrat e mëdha, si p.sh. në Durrës, fillon e bëhet fjalë për njerez me ndikim e pushtet, perfaqësues  të aristokracisë vendase (arkondët), të cilët luajnë rol gjithnjë e më të dukshëm në zhvillimet  politike të vendit. Vetë pushteti bizantin, duke mos qenë në gjendje të vendoste një kontroll të fortë në  provincat e tij të skajshme perëndimore, u detyrua të zbatonte këtu forma specifike organizimi e marrëdhëniesh, forma në të cilat elementet lokale ishin shumë të rendesishëm. Shembull  tipik të këtyre marrëdhënieve të reja përbën në këtë kohë Durrësi dhe treva e tij (Epiri i Ri). Në shek. VII-VIII treva e Durrësit perfaqësonte një arkondat, ku pushteti dhe autoriteti ushtrohej nga arkondët  vendas. Këta ishin bartës të autonomisë lokale dhe të vetëqeverisjes. Deri në fillim të shek  IX, Durrësi dhe gjithë prapatoka e tij kaluan një fazë vetëqeverisjeje dhe autonomie. Arkondë  të tillë, me atribute pushteti, ndeshen në të njëjtën kohë edhe gjetkë, si në Vageneti (Çamëri), në Kolonje etj.  Zbehja e rrezikut arab, në lindje, dhe keqësimi i situatës në zotërimet bizantine në Ballkanin  Perëndimor dhe në Italinë e Jugut, si rezultat i sulmeve të sllavëve e të frankëve, e shtyu  Perandorinë Bizantine të kalojë në një organizim të ri administrativ në këto treva, në atë të temave. Dihet  se regjimi i temave, ose i provincave ushtarake, filloi të zbatohej që nga shek. VII në viset me emergjencë ushtarake. Ai bazohej në thelb në rekrutimin e një ushtrie vendase në radhët e  fshatarësisë së lire, e cila në këmbim të tokës, ofronte shërbimin ushtarak. Në krye të themës qëndronte strategu i emëruar drejtpërdrejt nga perandori bizantin, i cili përqëndronte në duart e tij si pushtetin ushtarak, ashtu edhe atë civil.Pas tij vinin funksionarë vartës, si pretori, nënstrategët,kartularët, klisarkët etj. Ndër këto oficerë, pretori dhe kartulari kishin karakter civil: pretori  merrej me shqyrtimin e çështjeve gjyqësore dhe dërgohej nga pushteti qëndror, kurse kartulari kryente detyrat e sekretarit të  strategut. Ndër detyrat e tij kryesore ishte ndjekja e procesit te rekrutimit të trupave  ushtarake, ajo e problemeve financiare të kancelarisë etj. Nënstrategët e klisarkët, që deshmohen si pjesëtare të hierarkisë drejtuese në Themën e Durrësit, kryenin detyra  kryeushtarake në njesitë përberëse të Themës apo në sektorët me rendësi te posaçme  strategjike, siç qenë klisurat (ngushticat) që kontrollonin lëvizjet në rugëkalimet kryesore. Në shek X në krye të Themës së Durrësit  gjejmë një katepan që kishte në juridiksion edhe zotërimet bizantine te Puljes (Itali). Në shek XI komandanti i Themës së Durrësit thirret tashmë me titullin dukë.

Organizimi i ri i themave synonte të konsolidonte forcën ushtarake bizantine nëpërmjet krijimit të një ushtrie që rekrutohej në vend nga radhët e stratiotëve ose bujqëve ushtarë, që kishin të drejtën e shfrytëzimit të një parcele toke kundrejt kryerjes së shërbimit  ushtarak. Mjaft të dhëna historike provojnë se, në fakt, forcat ushtarake të strategut të Durrësit perfaqësoheshin nga rekrutët vendas (enkoroi dynameis). Themelimi i Themës së Durrësit bie mesiguri në dhjetëvjeçarët e parë të shek IX. "Si terminus ante quem", mund të konsiderohet një letër e vitit 826 e patrikut të Konstandinopojes, Teodor Studiti, për kryepeshkopin e Durrësit, Antonin, ku bëhet fjalë pikërisht edhe për një funksionar laik, Thomane, në atë kohë me detyrën e hipatit e të kartularit në Durrës. Juridiksioni i Themës së Durrësit  shtrihej prej Tivari në veri, në Gjirin e Vores në jug, e në një thellësi drejt lindjes, që kapte  rjedhën e lumit Drin. Territoret e tjera shqiptare, që dilnin jashte kuadrit të Themës së Durrësit, u përfshinë në themat fqinje të Nikopojës, që shtrihej në kufijtë e provinces së  dikurshme të Epirit të Vjetër, të Selanikut, e cila kishte nën juridiksionin edhe viset e  Kosovës e të Maqedonisë Perëndimore, dhe të Dalmacis. Të gjitha këto tema u krijuan  gjatë shek IX. Vonë, në vitet e para të shek XI, në viset e Maqedonisë Perëndimore u krijua  një themë e re, qendra e së cilës shtrihej në Shkup. Thema e Durrësit ishte në qendër të sistemit mbrojtës bizantin në zotërimet e  perëndimit. Kjo eshtë arsyeja që, në raste të veçanta, nën urdhërat e strategut te Durrësit  viheshin edhe forcat ushtarake të themave fqinje, përfshirë ato të Italisë bizantine. Si rregull,  veprimtaria e ushtrisë së themës përmblidhej brenda kufijve të themës perkatëse. Por, në raste  të veçanta, ushtria apo reparte të veçanta të ushtrisë së themës dërgoheshin të vepronin  edhe në fronte të tjera, siç ndodhte, p.sh. me luftëtarë nga Thema e Durrësit që dergoheshin të luftonin në Italinë e Jugut. Një karakteristikë dalluese për themën e Durrësit ishte roli i madh që elementi vendës shqiptar luante në  strukturat administrative e ushtarake të saj. Ushtria e themës bazohej në rekrutët vendas.

Nga ana tjetër, edhe elemente të aristokracisë vendase luanin një rol të rëndesishëm duke u integruar në sistemin e themës e duke luajtur shpeshherë një rol parësor në drejtimin e saj. Një rol të tillë ka luajtur p.sh. gjatë shek X-XI familja e Krisilëve nga Durrësi. Pinjollë të saj u nderuan deri me titujt e lartë proteuon apo patric nga pushteti bizantin. Në vitet e fundit të shek X e në fillimet e shek XI, fati i vetë qytetit të Durrësit e rrethinës së tij ishte në duart e fisnikut Gjon Krisili, i cili ia dorëzoi një herë qytetin carit Samuel e ca vjet më vonë ia kaloi  atë perandorit bizantin Bazili II. Aty nga viti 1040 i biri i Gjonit arriti të emërohej nga  perandori bizantin komandant i ushtrisë së Themës së Durrësit dhe i forcave lokale që do të shkonin të shtronin Dioklenë, që kishte ngritur krye kundër sundimit  bizantin. Pinjollë nga familje fisnike shqiptare të Themës së Durrësit, si Skurra, Vrana, Arianiti,  Muzaka etj., arritën të zinin poste të rëndësishme në administratën e Themës. Madje, ndonjë  syresh ngjiti shkallët e karrierës edhe në administratën qëndrore. Duke lënë mënjanë brezin bregdetar të Adriatikut, bërthamën e Themës së Durrësit e  përbënte vendi i Arbrit (greq. Al(r) banon, lat. Al (r) banum, sllav. Raban), me një fjalë treva e përfshirë midis Lezhës, Vlorës, Ohrit e Dibrës. Vendi i Arbrit përfaqësonte mbështetjen  kryesore të Themës së Durrësit. Prej andej vinin kontingjentet kryesore ushtarake të Themës.  Rëndësia e Arbrit ishte e tillë që, në një moment të caktuar, thema e Durrësit filloi të quhej  "Thema e Durrësit dhe e Arbrit". Një emërtim i tillë veç rëndësisë shprehte edhe  individualitetin dhe pavarësine e kësaj krahine brenda kuadrit të themës së Durrësit. Në fakt, Arbri ishte treva ku më tepër se në çdo trevë tjetër shqiptare, proceset politike kishin çuar që herët në krijimin e një autonomie relative ndaj pushtetit bizantin. Autori  bizantin i shek XI, Mihal Ataliati, e ka fjalën pikërisht për trevën e Arbrit kur thotë se  marrëdhëniet e shqiptarëve (Albanoi) me pushtetin bizantin ishin ndërtuar mbi bazën e  sistemit të izopolitisë. Por nuk përjashtohet që pohimi i tij te vlejë, ku më shumë e ku më  pak, edhe për treva të tjera shqiptare. Sistemi i izopolitisë ishte një sistem i privilegjuar  marrëdhëniesh të një komuniteti të caktuar me pushtetin bizantin. Në thelb ai perfaqësonte  një lloj statusi federimi, që Perandoria Bizantine u akordonte popujve dhe bashkësive të tjera, me të cilat i lidhte feja dhe perbashkësia e interesave. Statusi i izopolitisë iu akordua nga  Bizanti për ca kohë edhe Venedikut. Izopolitia nënkuptonte njohjen e një autonomie të gjerë, përjashtimin nga taksat e detyrimet kryesore, si dhe privilegje të tjera.Detyrimi kryesor i  parashikuar nga një sistem i tillë kishte të bënte me furnizimin me trupa ushtarake, të drejtuara nga komandantë vendas, që viheshin në dispozicion të strategut bizantin (në rastin tonë të strategut të Durrësit) në rast fushatash ushtarake. Të përfshira në ushtrinë bizantine, trupat e Arbrit vepronin jo vetëm në Themën e Durrësit, por edhe jashtë saj, si edhe në vende të tjera, Magedoni, Greqi, Itali etj. Gjithsesi ato përbënin një strukturë  të veçantë, që dallohej nga masa tjetër e ushtrisë bizantine. Forca ushtarake, që treva e  Arbrit arrinte të nxirrte në shekujt e mesjetës së hershme, përbënte edhe bazën e statusit të  veçantë autonom që ai gezoi në marrëdhëniet me Perandorinë Bizantine.

Data e saktë e krijimit të themës është e paqartë; një strateg i Durrësit dëshmohet në Taktikon Uspensky rr. 842, por mbijetojnë disa vula strategësh që datojnë nga dekadat e mëparshme. J.B. Bury propozoi krijimin e saj krahas themave të Peloponezit dhe Qefallonisë në fillim të shekullit IX, me historianin Jadran Ferluga që vendosi datën e themelimit të tij në mbretërimin e perandorit Nikeforos I ( r. 802–811 ). Kufijtë e saj nuk janë shumë të qartë. Në veri, ajo kufizohej me Temën e Dalmacisë dhe me principatën serbe të Dukles, dhe me Temën e Nikopolit në jug. Tema mbulonin bregdetin në mes, por sa larg ishin zgjeruar në brendësi të detit nuk është e sigurt: sipas Konstantin Jireçek, ai arriti aq larg sa Drishti dhe Pulati në veri, dhe Berat në qendër, dhe kufizohej me tokat të banuara me sllavë, pastaj deri në Devoll dhe Ohri në jug. Gjatë luftërave bizantine-bullgare të fundit të shekullit X dhe fillimit të shekullit XI, qyteti duket se ka qenë autonom ose ndonjëherë nën suzereninë bullgare.

Nga mesi i shekullit XI, guvernatori i saj mbante titullin doux ose katepano. Në vitet 1040–1041, trupat e temës, nën udhëheqësin e tyre Tihomir, u rebeluan dhe iu bashkuan revoltës së Peter Delianit.

Në fund të shekullit XI dhe në shekullin XII, qyteti i Durrësit dhe provinca e tij kishin një rëndësi të madhe për Perandorinë Bizantine. Qyteti ishte "çelësi i Shqipërisë" dhe pika kryesore e hyrjes për tregti, por edhe për pushtuesit nga Italia, dhe ishte në një vend ideal për të kontrolluar veprimet e sundimtarëve sllavë të Ballkanit Perëndimor. Kështu doux i Dyrrachium u bë autoriteti më i lartë bizantin në të gjithë provincat e Ballkanit Perëndimor. Dy guvernatorët e njëpasnjëshëm, Nikefor Brieni Plaku dhe Nikefor Basilaku, e përdorën këtë post si një pikënisje për ambiciet e tyre perandorake në fund të viteve 1070. Rajoni gjithashtu luajti një rol vendimtar në Luftërat Bizantine-Normane, duke u pushtuar nga normanët në vitet 1081-1084. Pas rimëkëmbjes së saj, perandori Aleksi I Komneni ia besoi komandimin e temës disa prej të afërmve të tij më të afërt. Megjithatë, magnatët e qytetit (arkontët) ruajtën ndikimin e tyre dhe autonomi të konsiderueshme veprimi gjatë gjithë kohës, dhe ishin ata që në vitin 1205, pas plaçkitjes së Kostandinopojës nga Kryqëzata e Katërt, ia dorëzuan qytetin venedikasve.

Lista e guvernatorëve të njohur

• Strateg i panjohur i Durrësit gjatë ambasadës së Leo Koirosfaktes në Bullgari (896/904)
• Leo Rhabdouchos, protoshpatar dhe strateg e Durrësit në vitin 917
• Kostandini, spatar perandorak dhe strateg i Durrësit (vulë e shek. VIII/IX)
• Niketa Pegoniti, patrik dhe strateg i Durrësit deri 1018
• Eustath Dafnomele, strateg i Durrësit nga viti 1018
• Basil Sinadeno, strateg i Durrësit deri rr. 1040
• Michael Dermokaiti, strateg i Durrësit nga rr. 1040
• Michael, patrik dhe katepan i Durrësit rr. 1043
• Pereno, doux i Durrësit rr. 1064
• Michael Maurex, vestiqe dhe katepan i Durrësit (vulë e datuar në vitet 1060/fillim të viteve 1070)
• Nikefor Brieni Plaku, doux i Durrësit në 1075–1077
• Nikefor Basilaku, protopredor dhe doux i Durrësit në 1078
• George Monomahato, doux i Durrësit në 1078–1081
• George Paleologu, 1081
• John Douka, doux i Durrësit në 1085–1092
• Gjon Komneni, sebastos dhe doux i Durrësit në 1092–1106
• Aleksi Komneni, 1106 – pas vitit 1108
• Pirogordi [Pyrrogeorgios?], doux i Durrësit në fillim të mbretërimit të Gjon Komnenit II dhe Gjergjit të Dukles I
• Aleksi Kontostefani, doux i Durrësit në çerekun e dytë të shekullit XII, gjatë mbretërimit të Gjon Komnenit II dhe Gjergjit të Dukles I
• Aleksi Brieni, doux i Durrësit dhe Ohrit, ndoshta diku midis viteve 1148 dhe 1156
• Aleks Douka, mesi i shekullit XII
• Konstandin Duka, rr. 1171
• Doux pa emër i Durrësit në vitin 1203

Shih edhe

• Durrësi
• Tema e Nikopojës
• Principatat arbërore
• Perandoria Bizantine

Literatura

• Angold, Michael (1997). The Byzantine Empire, 1025–1204: A Political History. New York and London: Longman. ISBN 0-582-29468-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Ducellier, Alain (1981). La façade maritime de l'Albanie au Moyen Age. Durazzo et Valona du ΧIe au XVe siècle [The Albanian Seaboard in the Middle Ages. Durazzo and Valona from the 11th to the 15th Century] (në frëngjisht). Thessaloniki: Institute for Balkan Studies.
• Nesbitt, John W.; Oikonomides, Nicolas, red. (1991). Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, Volume 1: Italy, North of the Balkans, North of the Black Sea. Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. ISBN 0-88402-194-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Pertusi, A. (1952). Constantino Porfirogenito: De Thematibus (në italisht). Rome: Biblioteca Apostolica Vaticana.
• Stephenson, Paul (2004). Byzantium's Balkan Frontier: A Political Study of the Northern Balkans, 900–1204. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-77017-3. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Zakythinos, Dionysios (1941). "Μελέται περὶ τῆς διοικητικῆς διαιρέσεως καὶ τῆς ἐπαρχιακῆς διοικήσεως ἐν τῷ Βυζαντινῷ κράτει" [Studies on the administrative division and provincial administration in the Byzantine state]. Ἐπετηρίς Ἐταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν (në greqisht). 17: 208–274. hdl:11615/19494.