Shihni burimin për Bullgaria

{{Pp-semi-protected}}
{{Infobox country
| conventional_long_name = Republika e Bullgarisë
| native_name            = Република България<br />''Republika Bŭlgariya''
| common_name            = Bullgaria
| image_flag             = Flag of Bulgaria.svg
| flag_type              = [[Flamuri i Bullgarisë|Flamuri]]
| image_coat             = Coat of arms of Bulgaria.svg
| coa_size               = 100
| symbol_type            = [[Stema e Bullgarisë|Stema]]
| national_motto         = <wbr/>{{nowrap|Съединението прави силата}}<br />''Sŭedinenieto pravi silata''<br />("[[Bashkimi bën fuqinë]]")
| national_anthem        = Мила Родино<br />"[[Mila Rodino]]"<br />("E dashur Mëmëdhe")<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[Skeda:Mila Rodino.ogg]]</div>
| image_map              = EU-Bulgaria.svg
| map_caption            = Vendndodhje e Bullgarisë (e gjelbër e errët)
| capital                = [[Sofja]]
| coordinates            = {{Coord|42|41|51|N|23|19|21|E|type:city(1,200,000)_region:BG-22|name=Largo|display=it}}
| largest_city           = kryeqyteti
| official_languages     = [[Gjuha bullgare|Bullgarisht]]<ref>{{cite web |title=Constitution of the Republic of Bulgaria |url=https://www.parliament.bg/en/const |publisher=National Assembly of the Republic of Bulgaria |language=en |access-date=30 gusht 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190819054232/https://www.parliament.bg/en/const |archive-date=19 gusht 2019 |url-status=dead}}</ref>
| languages_type         = [[Shkrimi zyrtar]]
| languages              = [[Alfabeti bullgar|Cirilik]]
| languages_sub          = no
| ethnic_groups          = {{unbulleted list|84.6% [[Bullgarë]]|8.4% [[Turqit bullgarë|Turq]]|4.4% [[Romët në Bullgari|Romë]]|2.6% të tjerë}}
| ethnic_groups_year     = 2021
| ethnic_groups_ref      = <ref name=2021Census-ethnocultural-characteristics>{{cite web |url=https://nsi.bg/sites/default/files/files/pressreleases/Census2021_ethnos.pdf |title=Преброяване 2021: Етнокултурна характеристика на населението |trans-title=Regjistrimi 2021: Karakteristikat etnokulturore të popullsisë |publisher=[[Instituti Kombëtar i Statistikave (Bullgari)|Instituti Kombëtar i Statistikave të Bullgarisë]] |language=bg |archive-url=https://web.archive.org/web/20221124195716/https://nsi.bg/sites/default/files/files/pressreleases/Census2021_ethnos.pdf |archive-date=24 nëntor 2022 |url-status=live}}</ref>
| religion               = {{ublist |item_style=white-space; |
{{Tree list}}
* 64.7% [[Krishterimi]]
** 62.7% [[Kisha Ortodokse Bullgare|Ortodoksia Bullgare]]
** 2.0% krishterë të tjerë
{{Tree list/end}}
|15.9% [[Afetaria|pa fe]] |9.8% [[Islami në Bullgari|Islami]] |0.1% [[Feja në Bullgari|të tjerë]] |9.5% nuk janë përgjigjur}}
| religion_year          = 2021
| religion_ref           = <ref name=2021Census-ethnocultural-characteristics />
| demonym                = [[Bullgarët|Bullgar/e]]
| government_type        = [[Republika parlamentare unitare]]
| leader_title1          = [[Presidenti i Bullgarisë|Presidenti]]
| leader_name1           = [[Rumen Radev]]
| leader_title2          = [[Zëvendës Presidenti i Bullgarisë|Zëvendës Presidenti]]
| leader_name2           = [[Iliana Iotova]]
| leader_title3          = [[Kryeministri i Bullgarisë|Kryeministri]]
| leader_name3           = [[Dimitar Glavchev]]
| leader_title4          = [[Kryetari i Asamblesë Kombëtare të Bullgarisë|Kryetari i Asamblesë Kombëtare]]
| leader_name4           = Raya Nazaryan
| legislature            = [[Asambleja Kombëtare (Bullgari)|Asambleja Kombëtare]]
| sovereignty_type       = [[Historia e Bullgarisë|Historia e themelimit]]
| established_event1     = [[Perandoria e Parë Bullgare]]
| established_date1      = 681–1018
| established_event2     = [[Perandoria e Dytë Bullgare]]
| established_date2      = 1185–1396
| established_event3     = [[Principata e Bugllarisë]]
| established_date3      = 3 mars 1878
| established_event4     = [[Deklarata e Pavarësisë së Bullgarisë|Pavarësia]] nga [[Perandoria Osmane]]
| established_date4      = 5 tetor 1908
| established_event5     = Monarkia u shfuqizua
| established_date5      = 15 September 1946
| established_event6     = [[Historia e Bullgarisë (1990-tani)|Forma aktuale e shtetit]]
| established_date6      = 15 nëntor 1990
| established_event7     = [[Zgjerimi i NATO-s#Karta e Adriatikut|U bashkua]] me [[NATO]]
| established_date7      = 29 mars 2004
| established_event8     = [[Zgjerimi i Bashkimit Evropian 2007|U bashkua]] me [[Bashkimi Evropian|BE]]
| established_date8      = 1 janar 2007
| area_rank              = 103-të
| area_km2               = 110,993.6<ref name="Penin">{{cite book |last=Penin |first=Rumen |script-title=bg:Природна география на България |trans-title=Gjeografia Natyrore e Bullgarisë |publisher=Bulvest 2000 |page=18 |year=2007 |isbn=978-954-18-0546-6 |language=bg}}</ref>
| area_sq_mi             = 42,811
| percent_water          = 2.16<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html#bu |title=Field listing: Area |website=[[The World Factbook]] |publisher=[[Central Intelligence Agency]] |access-date=9 tetor 2018 |archive-date=31 janar 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html#bu |url-status=dead}}</ref>
| population_estimate    = {{DecreaseNeutral}} 6,385,500
| population_estimate_rank = 109-të
| population_estimate_year = 2023
| population_density_km2 = 63
| population_density_sq_mi = 166
| population_density_rank = 154-të
| GDP_PPP                = {{increase}} $216.499&nbsp;billion<ref name="IMFWEO.BG">{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/October/weo-report?c=918,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2020&ey=2028&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Bulgaria) |publisher=[[International Monetary Fund]] |date=10 tetor 2023 |access-date=11 tetor 2023 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20231017052551/https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/October/weo-report?c=918,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2020&ey=2028&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |archive-date=17 tetor 2023 |url-status=live }}</ref>
| GDP_PPP_rank           = 73-të
| GDP_PPP_year           = 2023
| GDP_PPP_per_capita     = {{increase}} $33,780<ref name="IMFWEO.BG" />
| GDP_PPP_per_capita_rank = 55-të
| GDP_nominal            = {{increase}} $103.099&nbsp;billion<ref name="IMFWEO.BG" />
| GDP_nominal_rank       = 69-të
| GDP_nominal_year       = 2023
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $16,086<ref name="IMFWEO.BG" />
| GDP_nominal_per_capita_rank = 60-të
| Gini                   = 37.2
| Gini_ref               = <ref name=eurogini>{{cite web |url=https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en |title=Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey |publisher=[[Eurostat]] |website=ec.europa.eu |language=en |access-date=9 qershor 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190320064533/https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tessi190&plugin=1 |archive-date=20 mars 2019 |url-status=live }}</ref>
| Gini_year              = 2023
| Gini_change            = decrease
| HDI_year               = 2022
| HDI                    = 0.799
| HDI_change             = increase
| HDI_rank               = 70-të
| HDI_ref                = <ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2023-24reporten.pdf|title=Human Development Report 2023/24|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=13 mars 2024|access-date=13 mars 2024 |language=en}}</ref>
| currency               = [[Lev bullgar|Lev]]
| currency_code          = BGN
| time_zone              = [[Zona Kohore e Evropës Lindore|EET]]
| utc_offset             = +2
| time_zone_DST          = [[Ora Verore e Evropës Lindore|EEST]]
| utc_offset_DST         = +3
| date_format            = dd.mm.yyyy
| drives_on              = right
| cctld                  = {{hilst|[[.bg]]|[[.бг]]}} 
Gjithashtu [[.eu]] si shtetet e tjera anëtare të Bashkimit Evropian
| calling_code           = [[Numrat e telefonit në Bullgari|+359]]
}}

'''Bullgaria''' ({{lang-bg|България}}) zyrtarisht '''Republika e Bullgarisë''' ({{lang-bg|Република България}}), është një vend në [[Evropa Juglindore|Evropën Juglindore]]. E vendosur në perëndim të [[Deti i Zi|Detit të Zi]] dhe në jug të lumit [[Lumi i Danubit|Danub]], Bullgaria kufizohet nga [[Rumania]] në veri, [[Serbia]] dhe [[Maqedonia e Veriut]] në perëndim, [[Greqia]] dhe [[Turqia]] në jug. Me një territor prej 110.994 kilometra katrorë, Bullgaria është shteti i 16-të më i madh në Evropë. [[Sofja]] është kryeqyteti dhe qyteti më i madh i vendit; qytete të tjera të mëdha përfshijnë [[Burgas]], [[Plovdiv]], dhe [[Varna]].

Kulturat e organizuara parahistorike filluan zhvillimin në tokat bullgare gjatë periudhës neolitike. Historia e saj e lashtë përfshin praninë e trakëve dhe më vonë persianëve, greqishtfolësit antike dhe romakëve. Shfaqja e një shteti të bashkuar bullgar daton në themelimin e [[Perandoria e Parë Bullgare|Perandorisë së Parë Bullgare]] në 681 pas Krishtit, e cila dominoi pjesën më të madhe të [[Ballkani]]t dhe funksiononte si një qendër kulturore për [[sllavët]] gjatë Mesjetës. Me rënien e [[Perandoria e Dytë Bullgare|Perandorisë së Dytë Bullgare]] në 1396, territoret e saj ranë nën sundimin [[Perandoria Osmane|osman]] për gati pesë shekuj. [[Lufta ruso-turke (1877-1878)|Lufta Ruso-Turke (1877–1878)]] çoi në formimin e shtetit të tretë bullgar. Vitet në vijim panë disa konflikte me fqinjët e saj, gjë që shkaktoi Bullgarinë të lidhej me [[Gjermania|Gjermaninë]] në të dy luftërave botërore. Në vitin 1946 Bullgaria u bë një [[Republika Popullore e Bullgarisë|shtet socialist]] një-partiak, si pjesë e [[Blloku Lindor|Bllokut Lindor]] të kryesuar nga sovjetikët. Në dhjetor të vitit 1989 [[Partia Komuniste Bullgare|Partia Komuniste]] në pushtet lejoi zgjedhjet shumëpartiake, gjë që më pas çoi në tranzicionin e Bullgarisë në një demokraci dhe një ekonomi të bazuar në treg.

Bullgaria ka një [[Ekonomia e Bullgarisë|ekonomi me të ardhura të mesme të larta]], ekonomia e saj e tregut është pjesë e Tregut të Vetëm Evropian dhe bazohet kryesisht në shërbime, e ndjekur nga industria - veçanërisht ndërtimi i makinerive dhe minierat - dhe bujqësia. Vendi përballet me një krizë demografike; popullsia e saj arriti kulmin në 9 milionë në vitin 1989 dhe që atëherë ka rënë në nën 6.4 milionë që nga viti 2024. Bullgaria është anëtare e [[Bashkimi Evropian|Bashkimit Evropian]], [[Zona Shengen|Zonës Shengen]], [[NATO]]-s dhe [[Këshilli i Evropës|Këshillit të Evropës]]. Ajo është gjithashtu një anëtar themelues i [[Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë|OSBE]]-së dhe ka marrë një vend në [[Këshilli i Sigurimit i Organizatës së Kombeve të Bashkuara|Këshillin e Sigurimit të Kombeve të Bashkuara]] tre herë.

== Historia ==
{{Kryesor|Historia e Bullgarisë}}
=== Antikiteti ===
Trakët, një nga tre grupet kryesore paraardhës të bullgarëve të sotëm, filluan të shfaqen në rajon gjatë Epokës së Hekurit. Në fund të shekullit VI para Krishtit, persët pushtuan pjesën më të madhe të Bullgarisë së sotme dhe e mbajtën atë deri në vitin 479 para Krishtit. Me ndikimin e persëve, pjesa më e madhe e fiseve trake u përfshinë në mbretërinë Odrysiane në vitet 470 Para Krishtit nga mbreti Teres, por u nënshtruan më vonë nga Aleksandri i Madh dhe nga Romakët në vitin 46 pas Krishtit. Pas ndarjes së Perandorisë Romake në shekullin e 5-të, zona ra nën kontrollin bizantin. Në këtë kohë, krishterimi ishte përhapur tashmë në rajon. Një komunitet i vogël gotik në Nicopolis ad Istrum prodhoi librin e parë në gjuhën gjermane në shekullin e 4, Bibla Wulfila. Manastiri i parë i krishterë në Evropë u krijua në të njëjtën kohë nga Shën Atanasiu në Bullgarinë qendrore. Nga shekulli i 6-të, sllavët e jugut u vendosën gradualisht në rajon, duke asimiluar trakët pjesërisht të helenizuar ose të romakëzuar.

=== Perandoria e Parë Bullgare ===
Në vitet 680 fiset bullgare nën udhëheqjen e Asparukut u zhvendosën në jug të Danubit dhe u vendosën në zonën midis Danubit të poshtëm dhe Ballkanit, duke krijuar kryeqytetin e tyre në Pliska. Një traktat paqeje me Bizantin në vitin 681 shënoi fillimin e Perandorisë së Parë Bullgare. Bullgarët gradualisht u përzien me popullsinë lokale, duke adoptuar një gjuhë të përbashkët në bazë të dialektit lokal sllav.

Sundimtarët pasues e forcuan shtetin bullgar gjatë shekujve të 8-të dhe 9-të. Krum dyfishoi territorin e vendit, vrau perandorin bizantin Nicephorus I në betejën e Pliskës, dhe paraqiti kodin e parë të shkruar ligjor. Paganizmi u shfuqizua në favor të Krishtërimit Ortodoks Lindor nën Borisin I në vitin 864. Ky konvertim u pasua nga një njohje bizantine e kishës bullgare dhe miratimi i alfabetit cirilik të zhvilluar në Preslav i cili përforcoi autoritetin qendror dhe ndihmoi në perzjerjen e sllavëve dhe bullgarëve në një popull të njësuar. Një epokë e mëvonshme kulturore e artë filloi gjatë sundimit 34-vjeçar të Simeonit të Madh, i cili gjithashtu arriti zgjerimin më të madh territorial të shtetit.

Luftërat me hungarezët dhe Peçenegët dhe përhapja e bogomilizmit e dobësuan Bullgarinë pas vdekjes së Simeonit. Sulmet e njëpasnjëshëm të rusve dhe bizantinëve rezultoi në kapjes së kryeqytetit Preslav nga ushtria bizantine në vitin 971. Nën Samuilin, Bullgaria u bëri ballë për një periudhë të shkurtër këtyre sulmeve, por kjo mori fund kur perandori bizantin Vasili II mundi ushtrinë bullgare në Kljuç në vitin 1014. Samuili vdiq pak pas betejës, dhe në vitin 1018 bizantinët i dhanë fund Perandorisë së Parë Bullgare.

=== Perandoria e Dytë Bullgare ===
Pas pushtimit të Bullgarisë, Vasili II i pengoi revoltat dhe pakënaqësitë duke ruajtur sundimin e fisnikërisë vendase dhe duke i lehtësuar tokat e sapopushtuara nga detyrimi për të paguar taksat në ar, duke lejuar që ato të paguhen në mall. Ai gjithashtu lejoi që Patriarkana Bullgare të ruante statusin e saj autoqefale dhe të gjitha dioqezat e saj, por e zvogëloi atë në një kryepeshkopatë. Pas vdekjes së tij, politikat e brendëshme bizantine ndryshuan dhe shpërthzen një seri rebelimesh të pasuksesshme, më e madhja e të cilave u udhëhoq nga Pjetër Deljan. Në 1185 fisnikët e dinastisë Asen, Ivan Asen I dhe Pjetri IV organizuan një kryengritje të madhe që rezultoi në rivendosjen e shtetit bullgar. Ivan Aseni dhe Pjetri vendosën themelet e Perandorisë së Dytë Bullgare me Tarnovën si kryeqytet.

Kalojani, monarku i tretë Asen, e zgjati sundimin e tij deri në Beograd dhe Ohër. Ai pranoi supremacinë shpirtërore të Papës dhe mori një kurorë mbretërore nga një përfaqësues i Papës. Perandoria arriti kulmin e saj nën Ivan Asenin II (1218–1241), kur lulëzoi tregtia dhe kultura. Ndikimi i fortë ekonomik dhe fetar i Tarnovës e bëri atë një "Romë të Tretë", ndryshe nga Konstandinopoja tashmë në rënie.

Fuqia ushtaake dhe ekonomike e vendit ra pas përfundimit të dinastisë Asen në vitin 1257, përballë konflikteve të brendshme, sulmeve të vazhdueshme bizantine dhe hungareze dhe sundimit mongol. Deri në fund të shekullit të 14-të, ndarjet fraksionare midis pronarëve feudalë dhe përhapjes së Bogomilizmit bëri që Perandoria e Dytë Bullgare të ndahej në tre mbretëri cariste - Vidin, Tarnovo dhe Karvuna si dhe disa principata gjysmë të pavarura që luftonin me njëra tjetrën, si dhe kundër bizantinëve, hungarezëve, serbëve, venecianëve dhe genovezëve. Nga fundi i shekullit të 14-të, turqit otomanë kishin filluar pushtimin e Bullgarisë dhe kishin marrë shumicën e qyteteve dhe fortesave në jug të maleve të Ballkanit.

=== Sundimi Osman ===
Tarnova u pushtua nga osmanët pas një rrethimi bllokadë tre-mujor më 1393. Pas betejës së Nicopolisit në vitin 1396 që solli rënien e Mbretërisë Vidin, osmanët pushtuan të gjitha tokat bullgare në jug të Danubit. Fisnikëria u eliminua dhe shumë klerikë të arsimuar ikën në vende të tjera. Sipas sistemit osman, të krishterët konsideroheshin si një klasë inferiore njerëzish. Kështu, bullgarët, si të krishterët e tjerë, i nënshtroheshin taksave të rënda dhe një pjesë e vogël e popullsisë bullgare përjetoi islamizim të pjesshëm ose të plotë dhe kultura e tyre u shtyp. Autoritetet otomane themeluan [[Rum Milet]], një bashkësi fetare që qeveriste të gjithë të krishterët ortodoksë pavarësisht nga përkatësia e tyre etnike. Shumica e popullsisë lokale humbi gradualisht ndërgjegjen kombëtare të dallueshme, duke u identifikuar si të krishterë. Sidoqoftë, kleri që mbeti në disa manastire të izoluara e mbajti gjallë dhe e ndihmoi atë të mbijetonte në disa zona rurale dhe të largëta, si dhe në komunitetin katolik militant në pjesën veriperëndimore të vendit.

Disa revolta bullgare shpërthyen gjatë gati pesë shekujve të sundimit osman, më të përmendurat ishin ato të mbështetura nga Habsburgët në vitin 1598 dhe në vitin 1686, kryengritja e Chiprovtsit në vitin 1688 dhe rebelimi i Karposit në vitin 1689. Në shekullin e 18-të, Iluminizmi në Evropën Perëndimore ndikoi në fillimin e një lëvizjeje të njohur si Zgjimi Kombëtar i Bullgarisë. Kjo lëvizje zgjoi vetëdijen kombëtare dhe u bë një faktor kyç në luftën çlirimtare, duke rezultuar në kryengritjen e vitit 1876. Deri në 30 mijë bullgarë u vranë dhe autoritetet osmane e shtypën rebelimin. Masakrat i nxitën Fuqitë e Mëdha të vepronin. Ata mblodhën Konferencën e Konstandinopojës në vitin 1876, por vendimet e tyre u refuzuan nga osmanët. Kjo i lejoi Perandorisë Ruse të kërkonte një zgjidhje me forcë pa rrezikuar konfrontimin ushtarak me Fuqitë e tjera të Mëdha, siç kishte ndodhur në Luftën e Krimesë. Në 1877 Rusia i shpalli luftë Perandorisë Osmane dhe mundi forcat e saj me ndihmën e vullnetarëve bullgarë.

=== Shteti i Bullgarisë së Tretë ===
Traktati i Shën Stefanit u nënshkrua më 3 mars 1878 nga Rusia dhe Perandoria Osmane dhe përfshiu një dispozitë për të ngritur një principatë autonome bullgare afërsisht në territoret e Perandorisë së Dytë të Bullgarisë. Tre marsi që nga ajo ditë është bërë Dita e Çlirimit, një festë publike në Bullgari, megjithëse kjo dite nuk u festua më pas kryengritjes së krahut të majtë në vitin 1944.

Fuqitë e tjera të mëdha menjëherë e hodhën poshtë traktatin, nga frika se një vend i tillë i madh në Ballkan mund t'i kërcënonte interesat e tyre. Ai u zëvendësua nga Traktati i mëvonshëm i Berlinit, i nënshkruar më 13 korrik, i cili parashihte një shtet shumë më të vogël që përbëhej nga Moesia dhe rajoni i Sofjes, duke lënë popullsi të mëdha bullgare jashtë vendit të ri. Kjo luajti një rol të rëndësishëm në formimin e qasjes militariste të Bullgarisë ndaj çështjeve të jashtme gjatë gjysmës së parë të shekullit të 20-të.

Principata bullgare fitoi një luftë kundër Serbisë dhe përvetësoi territorin osman gjysmë autonom të Rumelisë Lindore në 1885, duke shpallur një shtet të pavarur më 5 tetor 1908. Në vitet pas pavarësisë, Bullgaria u militarizua gjithnjë e më tepër dhe shpesh quhej "Prusia Ballkanike".

Mes viteve 1912 dhe 1918, Bullgaria u përfshi në tre konflikte të njëpasnjëshme: dy Luftëra Ballkanike dhe Lufta e Parë Botërore. Pas një humbjeje katastrofike në Luftën e Dytë Ballkanike, Bullgaria përsëri e gjeti veten duke luftuar në anën e humbur si rezultat i aleancës së saj me Fuqitë Qendrore Në Luftën e Parë Botërore. Pavarësisht rekrutimit të më shumë se një të katërtës së popullsisë së saj në një ushtri prej 1 milion e 200 mijë ushtarë dhe arritjes së disa fitore vendimtare, në Doiran dhe Dobriç, vendi u dorëzua në vitin 1918. Lufta rezultoi me humbje të konsiderueshme territoriale, dhe 87 mijë e 500 ushtarë të vrarë. 
[[Skeda:Bulgaria1915physical.jpg|300px|left|thumb|Bullgaria në vitin [[1915]].]]

Trazirat politike që rezultuan nga këto humbje çuan në krijimin e një diktature mbretërore autoritare nga Car Boris III (1918–1943). Bullgaria hyri në [[Lufta e Dytë Botërore|Luftën e Dytë Botërore]] në vitin 1941 si një anëtar i Boshtit, por nuk pranoi të merrte pjesë në operacionin Barbarossa dhe shpëtoi popullatën e saj hebre nga deportimi në kampet e përqendrimit. Vdekja e papritur e Borisit III në verën e vitit 1943 e çoi vendin në trazira politike kur lufta u kthye kundër Gjermanisë dhe lëvizja guerile komuniste fitoi vrull. Qeveria e Bogdan Filov më pas dështoi të arrinte paqe me aleatët. Bullgaria nuk iu bind kërkesave sovjetike për të dëbuar forcat gjermane nga territori i saj, duke rezultuar në një deklaratë lufte dhe një pushtimi nga BRSS në shtator 1944. Fronti Atdheu i dominuar nga komunistët mori pushtetin, përfundoi pjesëmarrjen në Bosht dhe iu bashkua Aleatëve deri në përfundimin e luftës.

Kryengritja e të majtëve e 9 shtatorit 1944 çoi në heqjen e sundimit monarkist, por ata arritën të krijonin një republikë popullore një partiake vetëm në vitin 1946. Bullgaria u bë pjesë e sferës së influencës sovjetike nën udhëheqjen e [[Gjergj Dimitrov]]it (1946–1949), që hodhi themelet për një shtet stalinist të industrializimit të shpejtë, dhe qe ishte gjithashtu shumë represiv duke ekzekutuar mijëra disidentë. Nga mesi i viteve 1950, standardet e jetesës u rritën ndjeshëm, ndërkohë që represionet politike u pakësuan. Deri në vitet 1980, [[PBB]] kombëtare dhe ai për banor u katërfishuan, por ekonomia mbeti e prirur ndaj shifrave të borxheve, më të mëdhenjtë e të cilëve ndodhën në vitet 1960, 1977 dhe 1980. Ekonomia e planifikuar e stilit sovjetik pati disa politika të orientuara drejt tregut, duke dalë në një nivel eksperimental nën [[Todor Zhivkov]]in (1954–1989). Vajza e tij Ljudmilla mbështeti krenarinë kombëtare duke promovuar trashëgiminë bullgare, kulturën dhe artet në mbarë botën. Në vitin 1984 filloi një fushatë asimilimi  në një përpjekje për të fshirë identitetin e pakicës etnike turke, e cila përfshinte mbylljem e xhamive dhe detyrimin e turqëve etnikë të pranojnë emra sllavë. Këto politika (të kombinuara me fundin e sundimit komunist në vitin 1989) rezultuan në emigrimin e rreth 300 mijë turqve etnikë në Turqi.

Nën ndikimin e shembjes së Bllokut Lindor, më 10 nëntor 1989 Partia Komuniste hoqi dorë nga monopoli i saj politik, Zhivkov dha dorëheqjen dhe Bullgaria hyri në një tranzicion drejt një demokracie parlamentare. Zgjedhjet e para të lira në qershor të vitit 1990 u fituan nga Partia Socialiste Bullgare (BSP, Partia Komuniste e sapoemëruar). Një kushtetutë e re që siguroi një president të zgjedhur relativisht të dobët dhe një kryeministër përgjegjës ndaj legjislaturës u miratua në korrik të vitit 1991. Sistemi i ri fillimisht nuk arriti të përmirësonte standardet e jetesës ose të krijonte rritje ekonomike - cilësia mesatare e jetës dhe ecuria ekonomike mbetën më të ulëta se nën komunizmin edhe në fillim të viteve 2000. Një paketë reformash e vitit 1997 rikrijoi rritjen ekonomike, por standardet e jetesës vazhduan të jenë të ulëta. Pas vitit 2001, kushtet ekonomike, politike dhe gjeopolitike u përmirësuan shumë, dhe Bullgaria arriti një status të lartë të Zhvillimit Njerëzor. Ajo u bë anëtare e NATO-s në 2004 dhe mori pjesë në Luftën në Afganistan. Pas disa viteve reformash, ajo u bashkua me Bashkimin Evropian në 2007, pavarësisht shqetësimeve të vazhdueshme rreth korrupsionit të qeverisë.

== Gjeografia ==
{{Kryesor|Gjeografia e Bullgarisë}}
[[Skeda:Bulgaria-geographic map-en.svg|parapamje|Topografia e Bullgarisë]]
[[Skeda:Кадър към Рила.jpg|parapamje|djathtas|220px|[[Rila]], vargmali më i lartë malor në Ballkan dhe Evropën Juglindore]]
Bullgaria është një vend i mesëm i vendosur në Evropën Juglindore, në lindje të Ballkanit. Territori i saj mbulon një sipërfaqe prej 110,994 kilometra katrorë, ndërsa kufijtë tokësorë me pesë vendet fqinje kanë një gjatësi prej 1,808 kilometrash, dhe vija e saj bregdetare është 354 kilometra e gjatë.{{Sfn|Library of Congress|2006|page=4}} Koordinatat gjeografike të Bullgarisë janë 43° N 25° Juglindore. Tiparet topografike më të spikatura të vendit janë [[Fusha Danubiane (Bullgari)|Fusha Danubiane]], [[Malet e Ballkanit]], [[Fusha Trake]] dhe massif [[Mali Rodop|Rila-Rodope]].{{Sfn|Library of Congress|2006|page=4}} Skaji jugor i Rrafshit Danubian shpatet lart në ultësirat e Ballkanit, ndërsa [[Lumi i Danubit|Danubi]] përcakton kufirin me Rumaninë. Rrafshi i [[Trakia|Trakës]] është afërsisht trekëndësh, duke filluar në juglindje të [[Sofja|Sofjes]] dhe duke u zgjeruar ndërsa arrin në [[Bregdeti Bullgar i Detit të Zi|bregun e Detit të Zi]].{{Sfn|Library of Congress|2006|page=4}}

Malet e Ballkanit kalojnë anash përmes mesit të vendit nga perëndimi në lindje. Jugperëndimi malor ka dy vargmale të dallueshme të tipit alpin - [[Rila]] dhe [[Pirin]], të cilat kufizohen me malet e ulëta, por më të gjera Rodope në lindje, dhe male të ndryshme me lartësi mesatare në perëndim, veriperëndim dhe jug, si [[Vitosha]], [[Osogovo]] and [[Belasitsa]].{{Sfn|Library of Congress|2006|page=4}} [[Musala]], me 2,925 metra, është pika më e lartë si në Bullgari ashtu edhe në Ballkan. Bregdeti i Detit të Zi është pika më e ulët e vendit. Fushat zënë rreth një të tretën e territorit, ndërsa pllajat dhe kodrat zënë 41%.{{Sfn|Topography}} Shumica e lumenjve janë të shkurtër dhe me nivele të ulëta uji. Lumi më i gjatë i vendosur vetëm në territorin bullgar, [[Iskar (lum)|Iskar]], ka një gjatësi prej 368 kilometrash. [[Struma (lum)|Struma]] dhe [[Maritsa]] janë dy lumenj të mëdhenj në jug.{{Sfn|NSI Brochure|2018|pages=2–3}}{{Sfn|Library of Congress|2006|page=4}}

=== Klima ===
Bullgaria ka një klimë të larmishme dhe të ndryshueshme, e cila rezulton nga pozicionimi në pikën e takimit të masave ajrore mesdhetare, oqeanike dhe kontinentale të kombinuara me efektin pengues të maleve të saj.{{Sfn|Library of Congress|2006|page=4}} Bullgaria veriore është mesatarisht 1 °C më e ftohtë dhe regjistron 200 milimetra (7.9 in) më shumë reshje, sesa rajonet në jug të maleve të Ballkanit. Amplituda e temperaturës ndryshon ndjeshëm në zona të ndryshme. Temperatura më e ulët e regjistruar është -38,3 °C (−36,9 °F), ndërsa më e larta është 45,2 °C (113,4 °F).<ref>{{cite web |url=https://unfccc.int/resource/docs/natc/bulnc2.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/https://unfccc.int/resource/docs/natc/bulnc2.pdf |archive-date=9 tetor 2022 |url-status=live |title=Bulgaria Second National Communication |publisher=[[United Nations Framework Convention on Climate Change]] |language=en |access-date=9 tetor 2018}}</ref> Reshjet janë mesatarisht rreth 630 milimetra (24.8 in) në vit dhe variojnë nga 500 milimetra (19.7 in) në [[Dobrudja]] në më shumë se 2500 milimetra (98.4 in) në male. Masat ajrore kontinentale sjellin sasi të konsiderueshme të reshjeve të borës gjatë dimrit.{{Sfn|Climate}}

Duke marrë parasysh sipërfaqen e saj relativisht të vogël, Bullgaria ka klimë të ndryshueshme dhe komplekse. Vendi zë pjesën më jugore të zonës klimatike kontinentale, me zona të vogla në jug që bien brenda [[Klima mesdhetare|zonës klimatike mesdhetare]].<ref>{{harvnb|Donchev|Karakashev|2004|p=52}}</ref> Zona kontinentale është mbizotëruese, sepse masat ajrore kontinentale rrjedhin lehtësisht në Rrafshin e Danubit të papenguar. Ndikimi kontinental, më i fortë gjatë dimrit, prodhon reshje bore të bollshme; ndikimi mesdhetar rritet gjatë gjysmës së dytë të verës dhe prodhon mot të nxehtë dhe të thatë. Bullgaria ndahet në pesë zona klimatike: zona kontinentale (Rrafshi Danubian, Paraballkanik dhe luginat e larta të rajonit gjeomorfologjik kalimtar); zona kalimtare (Rrafshi i Sipërm Trak, pjesa më e madhe e luginës së Strumës dhe Mestasë, luginat e poshtme Subballkanike); zona kontinentale-mesdhetare (zonat më jugore të luginës së Strumës dhe Mestasë, malet Rodope lindore, Sakar dhe Stranxha); Zona e Detit të Zi përgjatë vijës bregdetare me një gjatësi mesatare prej 30–40 km në brendësi; dhe zona alpine në malet mbi 1000 m lartësi (malet qendrore të Ballkanit, Rila, Pirin, Vitosha, malet Rodope perëndimore, etj.).<ref>{{harvnb|Donchev|Karakashev|2004|pp=59–61}}</ref>

== Politika ==
{{Kryesor|Sistemi shtetëror në Bullgari}}
[[Skeda:Party House, Sofia (by Pudelek).JPG|parapamje|majtas|[[Largo, Sofja|Sheshi i Pavarësisë]] në Sofja: Selia e Presidencës (djathtas), Asamblesë Kombëtare (në mes) dhe Këshillit të Ministrave (majtas).]]

Bullgaria është një [[Demokracia parlamentare|demokraci parlamentare]], në të cilën pozicioni më i fuqishëm ekzekutiv është ai i [[Kryeministri i Bullgarisë|kryeministrit]]. Sistemi politik ka tri degë: legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore. Kushtetuta e Bullgarisë siguron gjithashtu edhe mundësitë e demokracisë së drejtpërdrejtë. Zgjedhjet mbikëqyren nga një Komisioni Qendror i Zgjedhjeve i pavarur që përfshin anëtarë nga të gjitha partitë kryesore politike. Partitë duhet të regjistrohen në komisionin para se të marrin pjesë në zgjedhjet kombëtare.{{Sfn|Library of Congress|2006|page=17}} Normalisht, kryeministri emërohet drejtuesi i partisë që merr më shumë vota në zgjedhjet parlamentare, edhe pse kjo mund të mos jetë gjithmonë kështu.{{Sfn|Library of Congress|2006|page=16}}

Zgjedhjet kryhen për [[Asambleja Kombëtare (Bullgari)|Asamblenë Kombëtare]], e cila përbëhet nga 240 deputetë të zgjedhur për një mandat katër vjeçar me votim të drejtpërdrejtë popullor. Asambleja Kombëtare ka fuqinë që të miratojë ligje, të miratojë buxhetin, të planifikojë zgjedhjet presidenciale, të zgjedhë dhe shkarkojë kryeministrin dhe ministrat e tjerë, të deklarojë luftë, të dërgojë trupa jashtë vendit, dhe të ratifikojë traktate dhe marrëveshje ndërkombëtare.{{Sfn|Library of Congress|2006|pages=16–17}} [[Presidenti i Bullgarisë|Presidenti]] shërben si [[kreu i shtetit]] dhe [[komandant i përgjithshëm]] i forcave të armatosura, dhe ka autoritetin për të kthyer një ligj për debat të mëtejmë, edhe pse parlamenti mund çvlerësojë veton presidenciale me një shumicë të thjeshtë votash të të gjithë anëtarëve të parlamentit.{{Sfn|Library of Congress|2006|page=16}}

Deri në shkurt të vitit 2013 GERB (''Grazhdani za Evropejsko Razvitie na Bllgarija''), Qytetarët për Zhvillimin Europian të Bullgarisë, kishte 117 vende në Asamblenë Kombëtare, duke qeverisur si një qeveri e pakicës, pa mbështetje nga partitë e tjera politike në parlament. Qeveria dha dorëheqjen më 20 shkurt 2013 pas protestave mbarëkombëtare të shkaktuara nga kostot e larta të shërbimeve, standardi i ulët i jetesës dhe dështimi i sistemit demokratik. Si pasojë, Parlamenti u shpërnda dhe një qeveri e re e përkohshme u emërua nga Presidenti.

Zgjedhjet pasuese të parakohshme në maj të 2013 rezultuan me një fitore të ngushtë GERB-it. Mirëpo, pa mbështetjen e tre partive të tjera politike që hynë në parlament më 24 maj, udhëheqësi i GERB-it Borisov ktheu mandatin e presidentit për të formuar qeverinë. Partia Socialiste e Bullgarisë (BSP) emëroi ish-Ministri i Financave Plamen Oresharski për postin e Kryeministrit. Ai u emërua më 29 maj 2013.

Vetëm dy javë pas formimit të saj qeveria Oresharski u kritikua dhe iu desh të përballej me protesta në gjithë vendin nga ana e qytetarëve, të cilat në Sofje arritën deri në 11 000 pjesëmarrësve. Një nga arsyet kryesore për këto protesta ishte Emërimi i diskutueshëm i manjatit të medias Deljan Peevski si shef i Agjencisë Kombëtare të Sigurimit të Shtetit. Protestat vazhduan gjatë gjithë kohës së qeverisë Oresharski. Në tërësi, qeveria i mbijetoi 5 votimeve të mosbesimit para se të jepte dorëheqjen. Pas një marrëveshjeje nga tri partitë më të mëdha (GERB, BSP dhe DPS) për të mbajtur zgjedhje të parakohshme parlamentare në 5 tetor 2014, kabineti ra dakord të japë dorëheqjen në fund të muajit korrik, që u bë fakt më 23 korrik 2014. Parlamenti votoi të nesërmen 180-8 (8 abstenuan dhe 44 munguan) të pranojë dorëheqjen e qeverisë. Pas votimit, Presidenti Plevneliev i ofroi mandatin GERB-it për të formuar qeverinë, por ajo u refuzua. Të nesërmen, BSP gjithashtu e ktheu mandatin. Më 30 korrik edhe Lëvizja për të Drejtat dhe Liritë (DPS) refuzoi mandatin. Më në fund, më 6 gusht, një qeveri teknike e udhëhequr nga Georgi Bliznashki u betua në detyrë dhe qeveria Oresharski u shpërnda zyrtarisht.

Siç u ra dakord, zgjedhjet parlamentare u mbajtën më 5 tetor 2014 për të zgjedhur Asamblenë e 43-të Kombëtare. GERB-i mbeti partia më e madhe, duke fituar 84 nga 240 vendet me rreth një të tretën e votave. Tetë parti hynë në parlament. Për herë të parë që nga fillimi i zgjedhjeve demokratike në vitin 1990 më shumë se shtatë parti hynë në parlament. Pasi u ngarkua nga presidenti Rosen Plevneliev për të formuar një qeveri, GERB-i e Borisovit formoi një koalicion me Bllokun Reformist, pati një marrëveshje partneriteti për mbështetjen e Alternativës për Rilindjen Bullgare, dhe gjithashtu pati përkrahje nga jashtë të Frontit Patriotik. Kabineti i njëzet ministrave u miratua nga një shumicë prej 136-97 (me një abstenim). Borisovi u zgjodh si kryeministër me vota edhe më të shumta 149-85. Borisov u bë personi i parë që zgjidhej dy herë si kryeministër në historinë e re të Bullgarisë.

Bullgaria ka një sistem tipik ligjor të ligjit civil. Gjyqësori mbikëqyret nga Ministria e Drejtësisë. Gjykata e Lartë Administrative dhe Gjykata e Lartë e Kasacionit janë gjykatat më të larta të apelit dhe të mbikëqyrin zbatimin e ligjeve në gjykatat e nënligjore. Këshilli i Lartë Gjyqësor administron sistemin dhe emëron gjyqtarët. Gjyqësori i Bullgarisë, së bashku me institucionet e tjera, mbetet një nga më të korruptuarit dhe joefikas në Europë.

Zbatimi i ligjit kryhet nga organizata, kryesisht në varësi të Ministrisë së Brendshme. Shërbimi Policor Kombëtar (SHPK) lufton krimin e përgjithshëm, ruan rendin publik dhe mbështet operacionet e agjencive të tjera të zbatimit të ligjit. SHKP ka 27.000 policië në pjesët e saj lokale dhe kombëtare. Ministria e Brendshme gjithashtu drejton Policinë e Shërbimit Kufitar dhe Xhandarmërinë Kombëtare një degë e specializuar për aktivitetet anti-terroriste, menaxhimin e krizave dhe kontrollin e trazirave. Kundërzbulimi dhe siguria kombëtare janë përgjegjësi e Agjencisë Shtetërore për Sigurinë Kombëtare, e themeluar në vitin 2008.

=== Njësitë administrative ===
{{Kryesor|Provincat e Bullgarisë}}
Në vitin 1999 u miratua një strukturë e re administrative paralelisht me shqendërzimin e sistemit ekonomik. Ajo përfshin 27 provinca dhe një provincë metropolitane të kryeqytetit Sofje. Të gjitha provincat e kanë marrë emrin nga kryqytetet e tyre respektivë. Ato ndahem në 265 bashki.

Bashkitë drejtohen nga kryetarët e bashkive, të cilët zgjidhen për një mandat katër vjeçar, dhe nga këshillat bashkiakë të zgjedhur drejtpërdrejt. Bullgaria është një shtet shumë i centralizuar, ku Këshilli kombëtar i Ministrave emëron drejtpërdrejt guvernatorët rajonalë dhe të gjitha provincat dhe bashkitë janë shumë të varur prej tij financiarisht.{{Sfn|Library of Congress|2006|page=17}}

<center>
{|
|-
| valign="top" |
{| style="margin:auto;" cellpadding="10"
|-
| [[File:Bulgaria Aministrative Provinces numbered.png|400px|right]]
|style="font-size:85%;font-weight:bold;"|
# [[Provinca Blagojevgrad|Blagojevgrad]]
# [[Provinca Burgas|Burgas]]
# [[Provinca Dobriç|Dobriç]]
# [[Provinca Gabrovo|Gabrovo]]
# [[Provinca Haskovo|Haskovo]]
# [[Provinca Kërxhali|Kërxhali]]
# [[Provinca Kjustendill|Kjustendill]]
# [[Provinca Loveç|Loveç]]
# [[Provinca Montana|Montana]]
# [[Provinca Pazarxhik|Pazarxhik]]
# [[Provinca Pernik|Pernik]]
# [[Provinca Pleven|Pleven]]
# [[Provinca Plovdiv|Plovdiv]]
# [[Provinca Razgrad|Razgrad]]
|style="font-size:85%;font-weight:bold;"| <ol start=15>
<li>[[Provinca Rusje|Rusje]]
<li>[[Provinca Shumen|Shumen]]
<li>[[Provinca Silistra|Silistra]]
<li>[[Provinca Sliven|Sliven]]
<li>[[Provinca Smoljan|Smoljan]]
<li>[[Provinca Sofie]]
<li>[[Provinca Stara Zagora|Stara Zagora]]
<li>[[Provinca Tërgovishçe|Tërgovishçe]]
<li>[[Provinca Varna|Varna]]
<li>[[Provinca Veliko Tërnovo|Veliko Tërnovo]]
<li>[[Provinca Vidin|Vidin]]
<li>[[Provinca Vraca|Vraca]]
<li>[[Provinca Jambol|Jambol]]
</ol>
|}
|}
</center>

=== Ushtria ===
{{Kryesor|Forcat e Armatosura Bullgare}}
[[Forcat e Armatosura Bullgare]] janë ushtria e Bullgarisë dhe ato përbëhen nga [[Forcat Tokësore Bullgare|forca tokësore]], [[Marina Bullgare|detare]] dhe një [[Forca Ajrore Bullgare|forcë ajrore]]. Forcat e Armatosura kanë 36.950 trupa aktive, të plotësuar nga 3.000 rezervistë.<ref>{{cite book |title=The Military Balance 2021 |author1=International Institute for Strategic Studies |author-link1=International Institute for Strategic Studies |date=25 shkurt 2021 |publisher=[[Routledge]] |location=[[London]] |language=en |page=89 |isbn=978-1-03-201227-8}}</ref> Forcat tokësore përbëhen nga dy [[brigada]] të [[Këmbësoria e mekanizuar|mekanizuara]] dhe tetë [[Regjimenti|regjimente]] e [[Batalioni (njësi ushtarake)|batalione]] të pavarura; forcat ajrore operojnë 106 avionë dhe sisteme të mbrojtjes ajrore në gjashtë baza ajrore, dhe marina operon me anije të ndryshme, helikopterë dhe armë të mbrojtjes bregdetare.<ref name="AF plan">{{cite web |url=http://www.mod.bg/en/doc/misc/20110207_AFDP_ENG.pdf |title=Armed Forces Development Plan |publisher=Ministry of Defence of Bulgaria |date=2010 |access-date=31 mars 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20120628195116/http://www.mod.bg/en/doc/misc/20110207_AFDP_ENG.pdf |archive-date=28 qershor 2012 |url-status=dead}}</ref> Inventari ushtarak përbëhet kryesisht nga pajisjet sovjetike si avionët [[Mikojan MiG-29]] dhe [[Sukhoi Su-25]],<ref>{{cite web |url=https://www.defence24.com/bulgaria-will-modernize-its-army-fighters-infantry-fighting-vehicles |title=Bulgaria Will Modernize Its Army. "Fighters, infantry fighting vehicles" |publisher=Defence24 |first=Jakub |last=Palowski |date=6 tetor 2015 |access-date=21 korrik 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20220512223117/https://defence24.com/bulgaria-will-modernize-its-army-fighters-infantry-fighting-vehicles |archive-date=12 maj 2022 |url-status=live }}</ref> sistemet e mbrojtjes ajrore [[Sistemi raketor S-300|S-300PT]]<ref>{{cite web |url=http://aviationweek.com/site-files/aviationweek.com/files/uploads/2015/07/asd_08_06_2015_dossier.pdf |title=S-300 Surface-to-air Missile System |publisher=Aerospace Daily & Defense Report |date=6 gusht 2015 |access-date=21 korrik 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190808002052/https://aviationweek.com/site-files/aviationweek.com/files/uploads/2015/07/asd_08_06_2015_dossier.pdf |archive-date=8 gusht 2019 |url-status=dead}}</ref> dhe [[Raketa balistike|raketat balistike]] me rreze të shkurtër veprimi [[SS-21 Scarab]].<ref>{{cite magazine |url=https://nationalinterest.org/blog/ss-21-scarab-russias-forgotten-deadly-ballistic-missile-17679?page=0%2C1 |title=SS-21 Scarab: Russia's Forgotten (But Deadly) Ballistic Missile |magazine=The National Interest |first=Sebastien |last=Roblin |date=12 shtator 2016 |access-date=21 korrik 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20220512223126/https://nationalinterest.org/blog/ss-21-scarab-russias-forgotten-deadly-ballistic-missile-17679?page=0%2C1 |archive-date=12 maj 2022 |url-status=live }}</ref> Forcat e Armatosura të Bullgarisë po modernizohen me avionë luftarakë [[General Dynamics F-16 Fighting Falcon|F-16 Block 70]], korveta të reja me shumë qëllime dhe pajisje të tjera moderne të standardeve të NATO-s. Bullgaria është në procesin e blerjes së automjeteve të reja Stryker të ndërtuara nga SHBA, obuseve të reja vetëlëvizëse 155 mm, radarëve të rinj 3D të paralajmërimit të hershëm, raketave të reja sipërfaqe-ajër dhe më shumë.<ref>{{Cite web |date=12 shtator 2023 |title=Ракети, радари, бронирани машини. Как България се разбърза да превъоръжи армията заради агресията на Русия |url=https://www.svobodnaevropa.bg/a/32585458.html |access-date=24 shtator 2023 |website=Свободна Европа |language=bg |archive-date=22 shtator 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230922151600/https://www.svobodnaevropa.bg/a/32585458.html |url-status=live }}</ref>

== Ekonomia ==
{{Kryesor|Ekonomia e Bullgarisë}}
Me fitimin e pavarësisë në Kongresin e Berlinit Bullgaria ballafaqohet me varfërinë në kapital, me probleme të shumta politike dhe ekonomike edhe së shpejti bëhet sferë ndikuese e kapitalit të huaj. Importi i kapitalit të jashtëm nuk solli vendin në një pozitë më të mirë. Shkalla e ulët e fuqisë prodhuese bëri që bujqësia të sigurojë 2/3 e të ardhurave kombëtare dhe 90% të eksportit të vendit. Industria ka dhënë rreth 1/3 e të ardhurave kombëtare dhe gjithsej 5 % të eksportit të vendit. Këto relacionet e kanë përcaktuar bujqësinë degë kryesore të ekonomisë. Edhe pse gëzon kushte të favorshme natyrore, fragmentimi i pronave ishte problem për zbatimin e mjeteve agroteknike. Kësaj t’i shtojmë edhe bazën e ulët të mekanizmit dhe të kimikizimit në bujqësi. Ajo pak industri ka qenë orientuar në përpunimin  e lëndëve të para nga bujqësia.

Ndërrimet e mëdha në ekonomi që kanë ndodhur pas Luftës së Dytë Botërore ishin bazë e mirë e një ritmi më të shpejtuar.

=== Infrastruktura ===
[[Skeda:Trakia highway near to Nova Zagora.jpg|parapamje|majtas|Autostrada e Trakisë]]

Shërbimet telefonike janë gjerësisht të disponueshme dhe një linjë qendrore dixhitale lidh shumicën e rajoneve.{{Sfn|Library of Congress|2006|page=14}} [[Vivacom]] (BTC) shërben më shumë se 90% të linjave fikse dhe është një nga tre operatorët që ofrojnë shërbime celulare, së bashku me [[Mtel (Bullgari)|A1]] dhe [[Telenor (Bullgari)|Telenor]].<ref>{{cite web |url=https://ec.europa.eu/digital-single-market/sites/digital-agenda/files/BG_Country_Chapter_17th_Report_0.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/https://ec.europa.eu/digital-single-market/sites/digital-agenda/files/BG_Country_Chapter_17th_Report_0.pdf |archive-date=9 tetor 2022 |url-status=live |title=Bulgaria: 2011 Telecommunication Market and Regulatory Developments |publisher=European Commission |page=2 |date=2011 |access-date=19 mars 2013 |language=en}}</ref><ref>{{cite web |url=http://novinite.com/view_news.php?id=132606 |title=Bulgaria Opens Tender for Fourth Mobile Operator |publisher=[[Novinite]] |date=3 tetor 2011 |access-date=20 dhjetor 2011 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191117114747/https://www.novinite.com/view_news.php?id=132606 |archive-date=17 nëntor 2019 |url-status=live }}</ref> Penetrimi i internetit ishte 69.2% e popullsisë së moshës 16-74 vjeç dhe 78.9% e familjeve në vitin 2020.<ref>{{cite web |url=http://www.nsi.bg/en/content/6105/individuals-regularly-using-internet |title=Individuals regularly using the Internet (Every day or at least once a week) |publisher=National Statistical Institute of Bulgaria |date=27 shkurt 2021 |access-date=27 shkurt 2021 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20210224170445/https://www.nsi.bg/en/content/6105/individuals-regularly-using-internet |archive-date=24 shkurt 2021 |url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.nsi.bg/en/content/6099/households-internet-access-home |title=Households with Internet access at home |publisher=National Statistical Institute of Bulgaria |date=27 shkurt 2021 |access-date=27 shkurt 2021 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200811160642/https://www.nsi.bg/en/content/6099/households-internet-access-home |archive-date=11 gusht 2020 |url-status=dead}}</ref>

Vendndodhja strategjike gjeografike e Bullgarisë dhe sektori energjetik i zhvilluar mirë e bëjnë atë një qendër kyçe evropiane energjetike pavarësisht mungesës së depozitave të konsiderueshme të lëndëve djegëse fosile.<ref>{{cite web |url=https://oxfordbusinessgroup.com/news/energy-hub |title=Energy Hub |publisher=Oxford Business Group |date=13 tetor 2008 |access-date=28 korrik 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20180728131509/https://oxfordbusinessgroup.com/news/energy-hub |archive-date=28 korrik 2018 |url-status=live }}</ref> Termocentralet prodhojnë 48,9% të energjisë elektrike, e ndjekur nga [[energjia bërthamore]] nga reaktorët e [[Centrali bërthamor Kozloduy|Kozloduy]] (34,8%) dhe [[Energjia e ripërtëritshme|burimet e rinovueshme]] (16,3%).{{Sfn|NSI Brochure|2018|page=47}} Pajisjet për një termocentral të dytë bërthamor në Belene janë blerë, por fati i projektit mbetet i pasigurt.<ref>{{cite news |url=https://www.reuters.com/article/us-bulgaria-energy-nuclear/bulgaria-must-work-to-restart-belene-nuclear-project-parliament-idUSKCN1J31DP |title=Bulgaria must work to restart Belene nuclear project: parliament |work=Reuters |first=Angel |last=Krasimirov |date=7 qershor 2018 |access-date=24 tetor 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20181024035507/https://www.reuters.com/article/us-bulgaria-energy-nuclear/bulgaria-must-work-to-restart-belene-nuclear-project-parliament-idUSKCN1J31DP |archive-date=24 tetor 2018 |url-status=live }}</ref> Kapaciteti i instaluar arrin në 12,668 MW, duke i lejuar Bullgarisë të tejkalojë kërkesën e brendshme dhe të eksportojë energji.<ref>{{cite web |url=https://www.export.gov/article?id=Bulgaria-Power-Generation-Oil-and-Gas-Renewable-Sources-of-Energy-and-Energy-Efficiency |title=Bulgaria – Power Generation |publisher=[[International Trade Administration]] |language=en |access-date=15 qershor 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615190654/https://www.export.gov/article?id=Bulgaria-Power-Generation-Oil-and-Gas-Renewable-Sources-of-Energy-and-Energy-Efficiency |archive-date=15 qershor 2018 |url-status=live }}</ref>

Rrjeti kombëtar i rrugëve ka një gjatësi gjithsej prej 19,512 kilometrash (12,124 mi),<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2085rank.html#bu |title=Country comparison: Total road length |website=[[The World Factbook]] |publisher=[[Central Intelligence Agency]] |access-date=15 qershor 2018 |archive-date=7 shtator 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170907162530/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2085rank.html#bu |url-status=dead}}</ref> nga të cilat 19,235 kilometra (11,952 mi) janë të asfaltuara. Hekurudhat janë një mënyrë kryesore e transportit të mallrave, megjithëse autostradat bartin një pjesë progresive të mallrave. Bullgaria ka 6,238 kilometra (3,876 mi) rrugë hekurudhore,{{Sfn|Library of Congress|2006|page=14}} me lidhje hekurudhore të disponueshme për Rumaninë, Turqinë, Greqinë dhe Serbinë, dhe trena ekspres që shërbejnë linja direkte për në [[Kiev]], [[Minsk]], [[Moskë]] dhe [[Shën Petersburg]].<ref>{{cite web |url=https://www.eurail.com/en/get-inspired/top-destinations/bulgaria-train |title=Trains in Bulgaria |publisher=EuRail |access-date=28 korrik 2018 |archive-date=12 maj 2022 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20220512223607/https://www.eurail.com/en/get-inspired/top-destinations/bulgaria-train |url-status=dead}}</ref> Sofja është qendra e udhëtimit ajror të vendit, ndërsa Varna dhe Burgas janë portet kryesore të tregtisë detare.

== Demografia ==
{{Kryesor|Demografia e Bullgarisë}}
{{Pie chart
| caption = Grupet etnike të Bullgarisë (2021 census)<ref name="Infostat">{{cite web |title=Population by Ethnic Group, Statistical Regions, Districts and Municipalities as of 07/09/2021 |author=National Statistical Institute |year=2022 |url=https://infostat.nsi.bg/infostat/pages/reports/result.jsf?x_2=2025 |access-date=6 shtator 2023 |archive-date=12 shkurt 2023 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20230212081708/https://infostat.nsi.bg/infostat/pages/reports/result.jsf?x_2=2025 |url-status=live }}</ref><ref name="NSI2021">{{cite web |title=Ethno-Cultural Characteristics of the Bulgarian Population as at 7 September 2021 |author=National Statistical Institute |date=24 nëntor 2022 |language=bg |url=https://nsi.bg/sites/default/files/files/pressreleases/Census2021_ethnos.pdf |access-date=25 nëntor 2022 |archive-date=24 nëntor 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221124195716/https://nsi.bg/sites/default/files/files/pressreleases/Census2021_ethnos.pdf |url-status=live }}</ref>
|radius  = 80
| thumb  = right
| label1 = [[Bullgarët]]|color1 = Salmon
| value1 = 84.57
| label2 = [[Turqit bullgarë]]| color2 = DodgerBlue
| value2 = 8.40
| label3 = [[Romët në Bullgari|Romët]] |color3 = Yellow
| value3 = 4.41
| label4 = Të tjerë| color4 = DarkOrchid
| value4 = 1.31
| label5 = Të padeklaruar | color5 = Maroon
| value5 = 1.31
}}
Sipas vlerësimit zyrtar të qeverisë për vitin 2022, popullsia e Bullgarisë përbëhet nga 6,447,710 njerëz, nga 6,519,789 sipas regjistrimit të fundit zyrtar në vitin 2021.<ref>{{cite web |title=Population and demographic processes in 2022 |url=https://www.nsi.bg/sites/default/files/files/pressreleases/Population2022_en_3C3NKZD.pdf |access-date=18 maj 2023 |archive-date=28 prill 2023 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20230428095044/https://www.nsi.bg/sites/default/files/files/pressreleases/Population2022_en_3C3NKZD.pdf |url-status=live }}</ref><ref name="NSI2021" /> Shumica e popullsisë, 72,5%, banojnë në zonat urbane.{{sfn|NSI Census data|2011|page=3}} Që nga viti 2019, Sofja është qendra urbane më e populluar me 1,241,675 njerëz, e ndjekur nga [[Plovdiv]] (346,893), [[Varna]] (336,505), [[Burgas]] (202,434) dhe [[Ruse, Bullgari|Ruse]] (142,902).{{sfn|NSI Census data|2017}} [[Bullgarët]] janë grupi kryesor etnik dhe përbëjnë 84,6% të popullsisë. Pakicat [[Turqit bullgarë|turke]] dhe [[Romët në Bullgari|rome]] zënë përkatësisht 8.4 dhe 4.4%; rreth 40 pakica më të vogla përbëjnë 1.3%, dhe 1.3% nuk vetëidentifikohen me një grup etnik.<ref name="Infostat" /><ref name="NSI2021" /> Pakica rome zakonisht nënvlerësohet në të dhënat e regjistrimit dhe mund të përfaqësojë deri në 11% të popullsisë.<ref>{{cite news |title=Bulgarians unfazed by anti-Roma hate speech from deputy prime minister |url=https://www.dw.com/en/bulgarians-unfazed-by-anti-roma-hate-speech-from-deputy-prime-minister/a-41183829 |work=Deutsche Welle |date=31 tetor 2017 |access-date=2 nëntor 2019 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191102122854/https://www.dw.com/en/bulgarians-unfazed-by-anti-roma-hate-speech-from-deputy-prime-minister/a-41183829 |archive-date=2 nëntor 2019 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/400.html#BU |title=Field listing: Ethnic Groups |website=[[The World Factbook]] |publisher=[[Central Intelligence Agency]] |access-date=15 dhjetor 2019 |archive-date=21 nëntor 2020 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20201121042840/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/400.html#BU |url-status=dead}}</ref> Dendësia e popullsisë është 55-60 për kilometër katror (ultimo 2023), pothuajse gjysma e mesatares së Bashkimit Evropian.<ref>{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/en.pop.dnst?year_high_desc=true |title=Population density (people per sq. km of land area) |publisher=The World Bank |year=2018 |access-date=12 shtator 2018 |archive-date=12 shtator 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20180912170027/https://data.worldbank.org/indicator/en.pop.dnst?year_high_desc=true |url-status=live }}</ref>

=== Shëndeti ===
{{Kryesor|Shëndeti në Bullgari}}
Normat e larta të vdekjeve vijnë nga një kombinim i një popullsie në plakje, numri i lartë i njerëzve në rrezik të varfërisë dhe një sistem i dobët i kujdesit shëndetësor.<ref>{{cite news |url=https://www.ft.com/content/51f1bd86-d6cc-11e7-ae3e-563c04c5339a |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221211/https://www.ft.com/content/51f1bd86-d6cc-11e7-ae3e-563c04c5339a |archive-date=10 dhjetor 2022 |url-access=subscription |url-status=live |title=Bulgaria battles to stop its brain drain |newspaper=The Financial Times |first=Kerin |last=Hope |date=11 janar 2018 |access-date=7 shtator 2018 |language=en |quote=But a sharp decline in the quality of state healthcare and high poverty rates—42% of the population are at risk of poverty in old age, according to Eurostat—gives Bulgaria the second-lowest life expectancy in the EU after Lithuania.}}</ref> Mbi 80% e vdekjeve janë për shkak të kancerit dhe sëmundjeve kardiovaskulare; gati një e pesta e tyre janë të shmangshme. Megjithëse kujdesi shëndetësor në Bullgari është nominalisht universal,<ref name="Health system">{{cite journal |last1=Georgieva |first1=Lidia |last2=Salchev |first2=Petko |title=Bulgaria Health system review |journal=Health Systems in Transition |date=2007 |volume=9 |issue=1 |pages=xvi, 12 |language=en |url=http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0006/80592/E90023.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0006/80592/E90023.pdf |archive-date=9 tetor 2022 |url-status=live |issn=1817-6127}}</ref> shpenzimet përbëjnë gati gjysmën e të gjitha shpenzimeve të kujdesit shëndetësor, duke kufizuar ndjeshëm qasjen në kujdesin mjekësor. Probleme të tjera që pengojnë ofrimin e kujdesit janë emigrimi i mjekëve për shkak të pagave të ulëta, spitaleve rajonale të pamjaftueshme dhe të papajisura, mungesës së furnizimit dhe ndryshimeve të shpeshta në paketën bazë të shërbimit për të siguruarit.<ref>{{cite web |url=http://www.novinite.com/view_news.php?id=146868 |title=The Bulgaria 2012 Review: Health and Healthcare |publisher=[[Novinite]] |first=Maria |last=Guineva |date=7 janar 2013 |access-date=21 shkurt 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130117033058/http://www.novinite.com/view_news.php?id=146868 |archive-date=17 janar 2013 |url-status=live }}</ref> Indeksi i efikasitetit të kujdesit shëndetësor të Bloomberg 2018 e renditi Bullgarinë të fundit nga 56 vende.<ref>{{cite news |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-09-19/u-s-near-bottom-of-health-index-hong-kong-and-singapore-at-top |title=These Are the Economies With the Most (and Least) Efficient Health Care |publisher=Bloomberg |first=Lee J |last=Miller |newspaper=Bloomberg.com |date=19 shtator 2018 |access-date=21 shtator 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20220424201747/https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-09-19/u-s-near-bottom-of-health-index-hong-kong-and-singapore-at-top |archive-date=24 prill 2022 |url-status=live }}</ref>

=== Arsimi ===
{{Kryesor|Arsimi në Bullgari}}
[[Skeda:Sofia University "St. Kliment Ohridski" (37849719131).jpg|parapamje|Ndërtesa e [[Universiteti i Sofjes|Universitetit të Sofjes]]]]
Shpenzimet publike për arsimin janë gjithashtu shumë nën mesataren e Bashkimit Evropian.<ref name="UNICEF" /> Standardet arsimore dikur ishin të larta,{{Sfn|Library of Congress|2006|page=6}} por kanë rënë ndjeshëm që nga fillimi i viteve 2000.<ref name="UNICEF">{{cite web |url=http://www.unicef.org/ceecis/Bulgaria.pdf |title=Education in Bulgaria |publisher=UNICEF |date=2007 |access-date=23 mars 2013 |language=en |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304055249/http://www.unicef.org/ceecis/Bulgaria.pdf |archive-date=4 mars 2016}}</ref> Studentët bullgarë ishin ndër nxënësit me pikët më të larta në botë për sa i përket leximit në vitin 2001, duke performuar më mirë se kolegët e tyre kanadezë dhe gjermanë; deri në vitin 2006, rezultatet në lexim, matematikë dhe shkencë kishin rënë. Deri në vitin 2018, [[Programi për Vlerësimin Ndërkombëtar të Nxënësve]] zbuloi se 47% e nxënësve në klasën e 9-të ishin funksionalisht analfabetë në lexim dhe shkenca natyrore.<ref>{{Cite web |url=https://www.capital.bg/politika_i_ikonomika/obrazovanie/2019/12/03/4000165_pisa_2018_bulgarskite_uchenici_vloshavat_rezultata_si/ |title=PISA 2018: Българските ученици покоряват ново дъно |trans-title=PISA 2018: Bulgarian pupils reach new lows |publisher=Kapital Daily |last=Dimitrov |first=Deyan |date=3 dhjetor 2019 |access-date=15 dhjetor 2019 |language=bg |archive-url=https://web.archive.org/web/20191204212145/https://www.capital.bg/politika_i_ikonomika/obrazovanie/2019/12/03/4000165_pisa_2018_bulgarskite_uchenici_vloshavat_rezultata_si/ |archive-date=4 dhjetor 2019 |url-status=live }}</ref> Mesatarja e [[shkrim-leximi]]t bazë është e lartë në 98.4% pa dallime të rëndësishme ndërmjet gjinive.<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/370.html#BU |title=Field Listing: Literacy |website=[[The World Factbook]] |publisher=[[Central Intelligence Agency]] |access-date=15 dhjetor 2019 |archive-date=29 mars 2020 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200329034851/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/370.html#BU |url-status=dead}}</ref> [[Ministria e Arsimit dhe Shkencës (Bullgari)|Ministria e Arsimit dhe Shkencës]] financon pjesërisht shkollat, kolegjet dhe universitetet publike, vendos kritere për tekstet shkollore dhe mbikëqyr procesin e botimit. Arsimi në shkollat fillore dhe të mesme publike është falas dhe i detyrueshëm.{{Sfn|Library of Congress|2006|page=6}} Procesi përfshin 12 klasa, në të cilat klasat nga një deri në tetë janë fillore dhe nga nëntë deri në dymbëdhjetë janë të nivelit të mesëm.<ref>{{cite web |url=http://www.mon.bg/english/high/system_educ.htm |title=Structure of the Education System in Bulgaria |publisher=Ministry of Education, Youth and Science of Bulgaria |language=en |access-date=4 dhjetor 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120111221228/http://www.mon.bg/english/high/system_educ.htm |archive-date=11 janar 2012}}</ref> Arsimi i lartë përbëhet nga një diplomë bachelor 4-vjeçare dhe një diplomë master 1-vjeçare.[333] Institucioni më i lartë i arsimit të lartë i Bullgarisë është [[Universiteti i Sofjes]].<ref>{{cite magazine |url=https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/2018/world-ranking#!/page/0/length/25/locations/BG/sort_by/rank/sort_order/asc/cols/stats |title=Bulgaria: University Ranking |magazine=Times Higher Education |access-date=28 korrik 2018 |archive-date=6 shtator 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170906013321/https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/2018/world-ranking#!/page/0/length/25/locations/BG/sort_by/rank/sort_order/asc/cols/stats |url-status=live }}</ref><ref>{{cite magazine |url=https://www.timeshighereducation.com/student/where-to-study/study-in-bulgaria |title=Study in Bulgaria |magazine=Times Higher Education |access-date=20 maj 2018 |archive-date=20 maj 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20180520203048/https://www.timeshighereducation.com/student/where-to-study/study-in-bulgaria |url-status=live }}</ref>

== Kultura ==
{{Kryesor|Kultura e Bullgarisë}}

Kultura shqiptare në Bullgari mund të gjendet në fshatin e pastër shqiptarë të quajtur [[Mandrica]] ku flitet një e folme e toskërishtes.<ref>Μαϊκίδης, Απόστολος (1972). Μανδρίτσα. Η κωμόπολις που έσβησε (në greqishtja). Θεσσαλονίκη: Σημειώσεις — Αναμνήσεις — Παράδοσις</ref>

== Referime ==
{{reflist|30em}}

== Bibliografia ==
{{refbegin|30em}}
* {{cite web |ref={{harvid|NSI Census data|2017}} |url=http://www.nsi.bg/bg/content/2975/%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D0%BF%D0%BE-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8-%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%BD%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D0%B5%D0%BD%D0%B5-%D0%B8-%D0%BF%D0%BE%D0%BB |script-title=bg:Население по области, общини, местоживеене и пол |trans-title=Population by Province, Municipality, Address and Sex as of 31 December 2017 |publisher=National Statistical Institute of Bulgaria |access-date=22 korrik 2018 |language=bg |date=2017}}
* {{cite web |ref={{harvid|NSI Census data|2011}} |url=http://www.nsi.bg/sites/default/files/files/pressreleases/Census2011final.pdf |script-title=bg:Преброяване 2011 (окончателни данни) |trans-title=Final Results of the 2011 census |publisher=National Statistical Institute of Bulgaria |access-date=22 korrik 2018 |language=bg |date=2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181222232458/http://www.nsi.bg/sites/default/files/files/pressreleases/Census2011final.pdf |archive-date=22 dhjetor 2018 |url-status=dead}}
* {{cite web |ref={{harvid|NSI Brochure|2018}} |url=http://www.nsi.bg/sites/default/files/files/publications/Brochure_Bulgaria2018.pdf |title=Bulgaria 2018 |publisher=National Statistical Institute of Bulgaria |access-date=23 korrik 2018 |language=bg, en |date=2018}}
* {{Cite report |title=Country Profile: Bulgaria |date=20 tetor 2006 |url=https://tile.loc.gov/storage-services/master/frd/copr/Bulgaria.pdf |last=Curtis |first=Glenn |access-date=3 janar 2024 |url-status=live |publisher=[[Federal Research Division]] |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20240103213947/https://tile.loc.gov/storage-services/master/frd/copr/Bulgaria.pdf |archive-date=3 janar 2024 |via=[[Library of Congress]] |ref={{Sfnref|Library of Congress|2006}}}}
* {{cite web |url=https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/state/docs/chp_bulgaria_english.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/state/docs/chp_bulgaria_english.pdf |archive-date=9 tetor 2022 |url-status=live |title=State of Health in the EU. Country Health Profile: Bulgaria 2017 |publisher=European Commission |language=en |access-date=20 maj 2018}}
* {{cite book |last=Bell |first=John |title=Bulgaria in Transition: Politics, Economics, Society, and Culture after Communism |publisher=Westview Press |year=1998 |language=en |isbn=978-0-8133-9010-9}}
* {{cite book |last=Chen |first=Sanping |title=Multicultural China in the Early Middle Ages |url={{Google books|ugbWH-5OjegC |plainurl=yes}} |publisher=University of Pennsylvania Press |year=2012 |language=en |isbn=978-0-8122-4370-3}}
* {{cite book |first=R. J. |last=Crampton |title=A Short History of Modern Bulgaria |publisher=Cambridge University Press |year=1987 |language=en |isbn=978-0-521-25340-6 |url={{Google books|iL06AAAAIAAJ |plainurl=yes}}}}
* {{cite book |last=Crampton |first=R. J. |title=A Concise History of Bulgaria |publisher=Cambridge University Press |year=2005 |language=en |isbn=978-0-521-61637-9 |url={{Google books|Ylz4fe7757cC |plainurl=yes}}}}
* {{cite book |title=Bulgaria |last=Crampton |first=R. J. |year=2007 |publisher=Oxford University Press |language=en |isbn=978-0-19-954158-4}}
* {{cite book |last1=Curtis |first1=Glenn E. |last2=Mitova |first2=Pamela |last3=Marsteller |first3=William |last4=Soper |first4=Karl Wheeler |title=Country Study: Bulgaria |via=[[Library of Congress Country Studies]] |publisher=[[Library of Congress]] |year=1992 |language=en |url=https://www.loc.gov/item/93010955/ |access-date=6 gusht 2018}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0013) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080920110251/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0013%29 |archive-date=20 shtator 2008 |title=Chapter 1 |chapter=Historical Setting |language=en |access-date=4 dhjetor 2011 |ref={{Sfnref|Historical Setting}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0016) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080921073705/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0016%29 |archive-date=21 shtator 2008 |title=Chapter 1 |chapter=The First Golden Age |language=en |access-date=13 tetor 2012 |ref={{Sfnref|The First Golden Age}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0032) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080920110429/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0032%29 |archive-date=20 shtator 2008 |title=The Bulgarian Independence Movement |chapter=The Final Move to Independence |language=en |access-date=4 dhjetor 2011 |ref={{Sfnref|The Final Move to Independence}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0033) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080921073337/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0033%29 |archive-date=21 shtator 2008 |title=The Bulgarian Independence Movement |chapter=San Stefano, Berlin, and Independence |language=en |access-date=4 dhjetor 2011 |ref={{Sfnref|San Stefano, Berlin and Independence}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0052) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080921072906/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0052%29 |archive-date=21 shtator 2008 |title=World War II |chapter=Bulgaria in World War II: The Passive Alliance |language=en |access-date=4 dhjetor 2011 |ref={{Sfnref|Bulgaria in World War II: The Passive Alliance}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0053) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080920105850/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0053%29 |archive-date=20 shtator 2008 |title=World War II |chapter=Wartime Crisis |language=en |access-date=4 dhjetor 2011 |ref={{Sfnref|Wartime Crisis}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0054) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080921073515/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0054%29 |archive-date=21 shtator 2008 |title=World War II |chapter=The Soviet Occupation |language=en |access-date=27 korrik 2018 |ref={{Sfnref|The Soviet Occupation}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0059) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080920111401/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0059%29 |archive-date=20 shtator 2008 |title=Communist Consolidation |chapter=After Stalin |language=en |access-date=24 prill 2012 |ref={{Sfnref|After Stalin}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0062) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080920111524/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0062%29 |archive-date=20 shtator 2008 |title=Communist Consolidation |chapter=Domestic Policy and Its Results |language=en |access-date=4 dhjetor 2011 |ref={{Sfnref|Domestic Policy and Its Results}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0066) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080921073626/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0066%29 |archive-date=21 shtator 2008 |title=The Zhivkov Era |chapter=Foreign Affairs in the 1960s and 1970s |language=en |access-date=4 dhjetor 2011 |ref={{Sfnref|Foreign Affairs in the 1960s and 1970s}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0068) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080920111029/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0068%29 |archive-date=20 shtator 2008 |title=The Zhivkov Era |chapter=The Political Atmosphere in the 1970s |language=en |access-date=4 dhjetor 2011 |ref={{Sfnref|The Political Atmosphere in the 1970s}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0069) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080920111641/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0069%29 |archive-date=20 shtator 2008 |title=The Zhivkov Era |chapter=Bulgaria in the 1980s |access-date=27 korrik 2018 |language=en |ref={{Sfnref|Bulgaria in the 1980s}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0072) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080921073600/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0072%29 |archive-date=21 shtator 2008 |title=The Society and its Environment |chapter=Topography |access-date=4 dhjetor 2011 |language=en |ref={{Sfnref|Topography}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0074) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080921073232/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0074%29 |archive-date=21 shtator 2008 |title=The Society and its Environment |chapter=Climate |access-date=4 dhjetor 2011 |language=en |ref={{Sfnref|Climate}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0102) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080920110820/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0102%29 |archive-date=20 shtator 2008 |title=Chapter 3 |chapter=The Economy |access-date=4 dhjetor 2011 |language=en |ref={{Sfnref|The Economy}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0103) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080920111053/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0103%29 |archive-date=20 shtator 2008 |title=The Economy |chapter=Resource Base |access-date=4 dhjetor 2011 |language=en |ref={{Sfnref|Resource Base}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0149) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080921073159/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0149%29 |archive-date=21 shtator 2008 |title=Chapter 4 |chapter=Government and Politics |access-date=4 dhjetor 2011 |language=en |ref={{Sfnref|Government and Politics}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0225) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080920110247/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0225%29 |archive-date=20 shtator 2008 |title=National Security |chapter=Arms Sales |access-date=4 dhjetor 2011 |language=en |ref={{Sfnref|Arms Sales}}}}
** {{Cite book |chapter-url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bg0216) |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080921073623/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+bg0216%29 |archive-date=21 shtator 2008 |title=National Security |chapter=Military Personnel |access-date=20 dhjetor 2011 |language=en |ref={{Sfnref|Military Personnel}}}}
* {{cite book |last=Ghodsee |first=Kristen R. |author-link=Kristen R. Ghodsee |title=Lost in Transition: Ethnographies of Everyday Life After Communism |publisher=Duke University Press |year=2011 |isbn=978-0-8223-5102-3 |language=en |url-access=registration |url=https://archive.org/details/lostintransition00ghod}}
* {{cite book |last=Ghodsee |first=Kristen R. |author-link=Kristen R. Ghodsee |title=Muslim Lives in Eastern Europe: Gender, Ethnicity and the Transformation of Islam in Postsocialist Bulgaria |url=https://archive.org/details/isbn_2900691139554 |publisher=Princeton University Press |year=2009 |language=en |asin=B015X41JMA}}
* {{cite book |last=Ghodsee |first=Kristen R. |author-link=Kristen R. Ghodsee |title=The Red Riviera: Gender, Tourism and Postsocialism on the Black Sea |url=https://archive.org/details/redrivieragender0000ghod |url-access=registration |publisher=Duke University Press |year=2005 |language=en |isbn=978-0-8223-3662-4}}
* {{cite book |last=Golden |first=Peter Benjamin |author-link=Peter Benjamin Golden |date=1992 |title=An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East |url=https://www.academia.edu/12545004 |publisher=[[Harrassowitz Verlag|Otto Harrassowitz]] |language=en |isbn=978-3-447-03274-2}}
* {{cite book |last=MacDermott |first=Mercia |title=Bulgarian Folk Customs |publisher=Jessica Kingsley Publishers |pages=19, 64–70, 226 |year=1998 |language=en |isbn=978-1-85302-486-3 |url={{Google books|gh4IE6toGJMC |plainurl=yes}}}}
* {{cite book |last1=Roisman |first1=Joseph |last2=Worthington |first2=Ian |title=A Companion to Ancient Macedonia |publisher=John Wiley and Sons |year=2011 |language=en |isbn=978-1-4443-5163-7 |url={{Google books|QsJ183uUDkMC |plainurl=yes}} |ref={{Sfnref|Roisman|2011}}}}
* {{cite book |title=Теми по физическа и социално-икономическа география на България (Topics on Physical and Social-Economic Geography of Bulgaria) |last1=Дончев (Donchev) |first1=Дончо (Doncho) |last2=Каракашев (Karakashev) |first2=Христо (Hristo) |year=2004 |language=bg |publisher=Ciela |location=София ([[Sofia]]) |isbn=954-649-717-7 |ref={{harvid|Donchev|Karakashev|2004}}}}
{{refend}}

== Lidhje të jashtme ==
{{Commonsart|Bulgaria|{{PAGENAME}}}}
* [https://www.gov.bg/ Qeveria]
* [https://www.president.bg/ Presidenti]
* [https://parliament.bg/bg/ Parlamenti]
----
* [http://www.pbase.com/ngruev/bulgaria/ Foto nga Bulgaria]
* [http://www.pr-tech.net/?menu=lajme&lajmi_id=2028 Në Bullgari zbulohet shkrimi më i vjetër në botë] ; Pr-Tech, në internet, prill 2007

{{Bullgaria - Artikuj të lidhur}}{{VendeEvropa}}{{Shtete në Ballkan}}

[[Kategoria:Bullgari| ]]
[[Kategoria:Shtete në Ballkan]]
[[Kategoria:Shtete në Evropë]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të NATO-s]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të Bashkimit Evropian]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të Nismës së Tre Deteve]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të Bashkimit për Mesdheun]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të Kombeve të Bashkuara]]
[[Kategoria:Republika]]
[[Kategoria:Shtete dhe territore të themeluara më 1990]]