Jump to content

Kanadisht

Përpunoni lidhje
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
(Përcjellë nga Gjuha kannada)
Kanada
Shqiptimi/ˈkɐnːɐɖa/
RajoniKarnataka
Folës amtare
amtarë: 44 million (2011)e26
Gjuhë e dytë: 15 million[1]
Total: 59 million[1]
Familje gjuhësore
Format e hershme
Kanada e vjetër
Shkrimi kanada
Kannada Braille
Statusi zyrtar
Gjuhë zyrtare në
 India
Rregulluar ngaAkademi të ndryshme dhe shteti i Karnatakës[3]
Kodet gjuhësore
ISO 639-1kn
ISO 639-2kan
ISO 639-3kan
Glottolognucl1305
Linguasphere49-EBA-a
Shpërndarja e folësve të kanadishtes, rajoni kryesor në blu të errët dhe rajonet e pakicave në blu të lehtë.[4]
This article contains IPA phonetic symbols. Without proper rendering support, you may see question marks, boxes, or other symbols instead of Unicode characters. For an introductory guide on IPA symbols, see Help:IPA.

Kanada ( ಕನ್ನಡ, ), e njohur më parë edhe si kanareze, [5] është një gjuhë dravidiane e folur kryesisht nga njerëzit e Karnatakës në Indinë jugperëndimore, me pakica në të gjitha shtetet fqinje. Ka rreth 44 milion folës amtare, dhe është gjithashtu një gjuhë e dytë ose e tretë për rreth 15 milion folës jo-amtarë në Karnataka.

Kannada ishte gjuha e oborrit të një numri dinastish të Indisë jugore dhe qendrore, përkatësisht Kadambas, Chalukyas, Rashtrakutas, Dinastia Yadava ose Seunas, dinastia Ganga perëndimore, Wodeyars e Mysore, Nayakas e Keladi, [6] Hoysalas dhe perandorisë Vijaeyanara . Gjuha zyrtare dhe administrative e shtetit të Karnatakës, [7] gjithashtu ka status të planifikuar në Indi dhe është përfshirë në mesin e gjuhëve klasike të vendit. [8]

Gjuha kanadeze është shkruar duke përdorur shkrimin kanada, i cili evoluoi nga shkrimi Kadamba i shekullit të 5-të. Kanada dëshmohet në mënyrë epigrafike për rreth një mijëvjeçar e gjysmë dhe kanadishtja e vjetër letrare lulëzoi në dinastinë Ganga të shekullit të 6-të [9] dhe gjatë Dinastisë Rashtrakuta të shekullit të 9-të. [10] [11] Kanada ka një histori të pandërprerë letrare prej mbi një mijë vjetësh. [12] Letërsia kanadeze ka fituar 8 çmime Jnanapith, më shumës se çdo gjuhë dravidiane dhe e dyta më e lartë për gjuhët indiane. [13] [14] [15] Në korrik 2011, u krijua një qendër për studimin e kanadishtes klasike si pjesë e Institutit Qendror të Gjuhëve Indiane në Mysore për të lehtësuar kërkimin në lidhje me gjuhën. [16]

Ndikimi i Sanskritishtes dhe Prakriteve

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Burimet e ndikimit në gramatikën letrare kanadeze duket të jenë të trefishta: gramatika e Pāṇinit, shkollat jo-Pāṇiniane të gramatikës sanskrite, veçanërisht shkollat Katantra dhe Sakatayana, dhe gramatika Prakrite . [17] Prakritja letrare duket se ka mbizotëruar në Karnatakë që nga kohërat e lashta. Njerëzit që flasin gjuhën popullore prakrite mund të kenë rënë në kontakt me folësit e kanadishtes, duke ndikuar kështu në gjuhën e tyre, edhe përpara se kanadishtja të përdorej për qëllime administrative ose liturgjike. Fonetika kanadeze, morfologjia, fjalori, gramatika dhe sintaksa tregojnë ndikim të rëndësishëm nga këto gjuhë. [17] [18]

Disa fjalë të natyralizuara ( tadbhava ) me origjinë prakrite në gjuhën kanada janë: baṇṇa (ngjyrë) që rrjedh nga vaṇṇa, huṇṇime (hëna e plotë) nga puṇṇivā . Shembuj të fjalëve të natyralizuara sanskrite në kanada janë: varṇa (ngjyrë), pūrṇime dhe rāya nga rāja (mbret). [19]

Kannada gjithashtu ka huazuar ( Tatsama ) fjalë të tilla si dina (ditë), kōpa (zemërim), sūrya (diell), mukha (fytyrë), nimiṣa (minutë). [20]

Gjurmët e hershme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Mbishkrimi Halmidi në fshatin Halmidi, në gjuhën kanadeze të vjetër, zakonisht datohet në vitin 450 AD ( Dinastia Kadamba ).
Mbishkrimi i vjetër kanadez i datës 578 pas Krishtit (dinastia Badami Chalukya), jashtë shpellës Badami nr.3
Mbishkrimi i vjetër kanadez i shek. 726 pas Krishtit, i zbuluar në Talakad, nga sundimi i mbretit Shivamara I ose Sripurusha ( Dinastia Ganga Perëndimore )
Mbishkrimi i Kanadishtes së vjetër i datës 1057 pas Krishtit të mbretit Chalukya perëndimor Someshvara I në Tempullin Kalleshwara, Hire Hadagali në rrethin Bellary

Fonologjia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Bashkëtingëlloret

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Buzore Dhëmbore/Alveolare Retrofleks Pasalveolare /
Qiellzore 		Velare Glotale
Hundore m (ಮ) n (ನ) ɳ (ಣ) ɲ (ಞ) ŋ (ಙ)
Ndalime/Jofërkuese pa zë p (ಪ) t (ತ) ʈ (ಟ) tʃ (ಚ) k (ಕ)
e aspiruar pʰ (ಫ) tʰ (ಥ) ʈʰ (ಠ) tʃʰ (ಛ) kʰ (ಖ)
të shprehura b (ಬ) d (ದ) ɖ (ಡ) dʒ (ಜ) ɡ (ಗ)
frymëmarrëse bʱ (ಭ) dʱ (ಧ) ɖʱ (ಢ) dʒʱ (ಝ) ɡʱ (ಘ)
Fërkuese s (ಸ) ʂ (ಷ) ʃ (ಶ) h (ಹ)
Përafruese ʋ (ವ) l (ಲ) ɭ (ಳ) j (ಯ)
Trill r (ರ)
  • Shumica e bashkëtingëlloreve mund të zgjaten .
  • Bashkëtingëlloret e aspiruara ndodhin shumë rrallë në fjalorin vendas vetëm në disa numra si numri 9 dhe 80, të cilët mund të shkruhen me një /bʱ/, si në "ಒಂಭತ್ತು", ಎಂಭತ್ತು . Megjithatë, zakonisht shkruhet me një /b/, si në "ಒಂಬತ್ತು", ಎಂಬತ್ತು .
  • Aspirimi i bashkëtingëlloreve varet tërësisht nga folësi dhe shumë nuk e bëjnë këtë në situata joformale.
  • Trilli alveolar /r/ mund të shqiptohet si një trokitje alveolare [ɾ].
  • Sibilanti retrofleks i pazëshëm /ʂ/ zakonisht shqiptohet si /ʃ/ përveç grupeve bashkëtingëllore me bashkëtingëllore retrofleks.
  • Ka edhe bashkëtingëlloret /f, z/ që ndodhin në huazimet e fundit angleze dhe perso-arabe, por ato mund të zëvendësohen nga bashkëtingëlloret /pʰ, dʒ/ përkatësisht nga folësit. [21]

Për më tepër, Kanada përfshinte fonema të mëposhtme, të cilat u larguan nga përdorimi i zakonshëm në shekullin e 12-të dhe 18-të respektivisht:

  • / r / ಱ (ṟ), trilli alveolar.
  • / ɻ / ೞ (ḻ), përafruesja qëndrore retrofleks.

Zanoret

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Përpara Qendrore Mbrapa
i shkurtër gjatë i shkurtër gjatë i shkurtër gjatë
E mbyllur i (ಇ) iː (ಈ) u (ಉ) uː (ಊ)
E mesme e (ಎ) eː (ಏ) o (ಒ) oː (ಓ)
E hapur a (ಅ) aː (ಆ)
  • /ɐ/ and /aː/ janë qëndrore fonetike të [ɐ, äː]. /ɐ/ mund të jetë po aq e hapur sa /aː/ ([ä]) ose më e lartë [ɐ].
  • Zanoret /i iː e eː/ mund të paraprihen /j/ dhe zanoret /u uː o oː/ mund të paraprihen nga /ʋ/ kur ato janë në pozicionin fillestar.
  • The short vowels /a i u e o/, when in an initial or a medial position tend to be pronounced as [ɐ ɪ ʊ ɛ ɔ]. In a final position, this phenomenon occurs less frequently.
  • /æː/ occurs in English loans but can be switched with /aː/ or /ja:/.[21]

Gramatika

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Rendi kanonik i fjalëve i kanades është k-RUA (kryefjalë-kundrinor-kallzues), tipike për gjuhët indiane. Kanada është një gjuhë shumë e lakuar me tre gjini (mashkullore, femërore dhe asnjanëse) dhe dy numra (njëjës dhe shumës). Lakohet për gjininë, numrin dhe kohën, ndër të tjera. Libri më autoritar i njohur mbi gramatikën e vjetër kanadeze është Shabdhamanidarpana nga Keshiraja . Libri i parë kanadez i disponueshëm, një traktat mbi poetikën, retorikën dhe gramatikën bazë është Kavirajamarga nga 850 pas Krishtit.

Regjistrimi më me ndikim i gramatikës kanadeze është Shabdamanidarpana i Keshiraja-ës (rreth 1260 pas Krishtit). [22] [23] Veprat e mëparshme gramatikore përfshijnë pjesë të Kavirajamarga (një traktat mbi alańkāra ) të shekullit të 9-të, dhe Kavyavalokana dhe Karnatakabhashabhushana (të dyja të autorizuara nga Nagavarma II në gjysmën e parë të shekullit të 12-të). [23]

Shembull teksti

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Teksti i mostrës së dhënë është neni 1 nga Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut e Kombeve të Bashkuara. [24]


Kanada (shkrim kanada)

ಎಲ್ಲಾ ಮಾನವರು ಸ್ವತಂತ್ರರಾಗಿಯೇ ಹುಟ್ಟಿದ್ದಾರೆ ಹಾಗು ಘನತೆ ಮತ್ತು ಅಧಿಕಾರಗಳಲ್ಲಿ ಸಮಾನರಾಗಿದ್ದಾರೆ. ತಿಳಿವು ಮತ್ತು ಅಂತಃಕರಣಗಳನ್ನು ಪಡೆದವರಾದ್ದರಿಂದ, ಅವರು ಒಬ್ಬರಿಗೊಬ್ಬರು ಸಹೋದರ ಭಾವದಿಂದ ನಡೆದುಕೊಳ್ಳಬೇಕು.


Kanada (shkrim latin)

Ellā mānavaru svatantrarāgiyē huṭṭiddāre hāgu ghanate mattu adhikāragaḷalli samānarāgiddāre. Tiḷivu mattu antaḥkaraṇagaḷannu paḍedavarāddarinda avaru obbarigobbaru sahōdara bhāvadinda naḍedukoḷḷabēku.


Shqip

Të gjithë njerëzit lindin të lirë dhe të barabartë në dinjitet dhe në të drejta. Ata kanë arsye dhe ndërgjegje dhe duhet të sillen ndaj njëri tjetrit me frymë vëllazërimi.Stampa:Fs interlinear

  1. ^ a b Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura e26
  2. ^ Zvelebil (fig. 36) and Krishnamurthy (fig. 37) in Shapiro and Schiffman (1981), pp. 95–96
  3. ^ The Karnataka official language act, 1963 – Karnataka Gazette (Extraordinary) Part IV-2A. Government of Karnataka. 1963. fq. 33. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  4. ^ Schwartzberg, Joseph E. (1978). "Currency of Selected Languages and Scripts". A Historical Atlas of South Asia. University of Chicago Press. fq. 102. ISBN 978-0195068696. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Reeve, William (1858). Sanderson, Daniel (red.). A Dictionary, Canarese and english. Bangalore: Wesleyan Mission Press. Marrë më 18 janar 2017. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ Masica, Colin P. (9 shtator 1993). The Indo-Aryan Languages. Cambridge University Press. ISBN 9780521299442. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ "The Karnataka Official Language Act" (PDF). Official website of Department of Parliamentary Affairs and Legislation. Government of Karnataka. Marrë më 29 qershor 2007. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ Kuiper (2011), p. 74
  9. ^ "Gangas of Talakad". Official website of the Central Institute of Indian Languages, India. classicalkannada.org. Arkivuar nga origjinali më 25 korrik 2011. Marrë më 12 maj 2008. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ "Rastrakutas". Official website of the Central Institute of Indian Languages. Arkivuar nga origjinali më 10 janar 2011. Marrë më 12 maj 2008. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ Zvelebil (1973), p. 7 (Introductory, chart)
  12. ^ Garg (1992), p. 67
  13. ^ "Jnanpeeth Awardees from Karnataka | Jnanapeeta Awardees | Jnanpith Award". www.karnatakavision.com. Arkivuar nga origjinali më 11 shkurt 2021. Marrë më 5 korrik 2018. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ "Jnanpith Award: Eight Kannada authors who have won 'Jnanpith Award'". 5 shtator 2017. Arkivuar nga origjinali më 22 dhjetor 2020. Marrë më 24 shtator 2023. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  15. ^ "Jnanpith Awards Winners Full List". 27 korrik 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ "IBNLive – CIIL to head Centre for classical Kannada study". ibnlive.in.com. 23 korrik 2011. Arkivuar nga origjinali më 11 janar 2012. Marrë më 12 shkurt 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ a b Mythic Society (Bangalore, India) (1985). The quarterly journal of the Mythic society (Bangalore)., Volume 76. Mythic Society (Bangalore, India). fq. Pages_197–210. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  18. ^ B. K. Khadabadi; Prākr̥ta Bhāratī Akādamī (1997). Studies in Jainology, Prakrit literature, and languages: a collection of select 51 papers Volume 116 of Prakrit Bharti pushpa. Prakrit Bharati Academy. fq. 444 pages. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  19. ^ Jha, Ganganatha (1976). Journal of the Ganganatha Jha Kendriya Sanskrit Vidyapeetha, Volume 32. Ganganatha Jha Kendriya Sanskrit Vidyapeetha. fq. see page 319. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  20. ^ Kulli, Jayavant S (1991). History of grammatical theories in Kannada. Internationial School of Dravidian Linguistics. fq. 330 pages. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  21. ^ a b Krishnamurti, Bhadriraju (2003). The Dravidian Languages. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-77111-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  22. ^ Studies in Indian History, Epigraphy, and Culture – By Govind Swamirao Gai, pp. 315
  23. ^ a b A Grammar of the Kannada Language.
  24. ^ "Universal Declaration of Human Rights". www.un.org (në anglisht). 6 tetor 2015. Marrë më 29 mars 2020.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanadisht&oldid=2703548"