Shihni burimin për Kulla e Belemit

{{Infobox vend historik
| emri           = Kulla Belém
| emri_amëtar    = Torre de Belém
| gjuha_amëtare  = pt
| emër_tjetër    = Kulla [[Vincent i Saragozës|Shën Vincent]]
| foto           = Torre Belém April 2009-4a.jpg
| foto_madhësia  = 235
| alt            = 
| përshkrimi     = Fasada ikonike e Kullës së Belemit në bregun e lumit Tagus
| locmapin       = Lisbona
| harta_relievi  = 
| harta_gjerësia = 
| harta_titulli  = 
| gjer_g = 38| gjer_m = 41| gjer_s = 29.72| gjer_dr = N
| gjat_g = 09| gjat_m = 12| gjat_s = 57.55| gjat_dr = W
| lloji         = Fortifikatë
| etimologjia   = ''torre de belém'' Portugalisht për "Kulla e Betlehemit";
| lokacioni     = [[Santa Maria de Belém]], {{flag|Portugalia}}
| qyteti_afërt  = [[Lisbona]]
| sipërfaqja    = 
| lartësia      = 6
| gjatësia      =  
| data_fillimi  = 
| formuar       = 
| themeluar     = {{circa}} 1514
| themelues     = 
| ndërtuar      = {{circa}} 1515-1519
| ndërtuar_për  = 
| rindërtuar    = 
| riparuar      = 
| riparuar_nga  = 
| pronar        = Republika e Portugalisë
| arkitekt      = Francisco de Arruda
| arkitektura   = Manueline
| nr_vizitorëve   = 
| viti_vizitorëve = 
| ref_vizitorëve  = 
| organi_drejtues = 
| webfaqja        = {{URL|http://www.torrebelem.pt/}}
| përcaktimi1            = whs
| përcaktimi1_offname    = [[Manastiri i Jerónimos|Manastiri i Hieronimitëve]] dhe Kulla e Belemit
| përcaktimi1_lloji      = Kulturor
| përcaktimi1_kriteret   = iii, vi
| përcaktimi1_data       = 1983
| delisted1_data         = 
| përcaktimi1_partof     = 
| përcaktimi1_numri      = 263
| përcaktimi1_free1name  = Rajoni
| përcaktimi1_free1value = Evropë dhe Amerikë e Veriut
| përcaktimi1_free2name  = Shteti palë
| përcaktimi1_free2value = Portugalia
}}

'''Kulla Belém''' ({{lang-pt|Torre de Belém|links=no}}, {{IPA-pt|ˈtoʁ(ɨ) dɨ bɨˈlɐ̃ȷ̃|pron}}) ose '''Kulla e Shën Vincentit'''<ref name="Watson">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=x7ogAAAAMAAJ&pg=PA181&dq=%28tower+OR+torre%29+belem&lr=&as_brr=1&cd=30#v=onepage&q=%28tower%20OR%20torre%29%20belem&f=false|title=Portuguese architecture|publisher=A. Constable & Co. Ltd.|accessdate=14 dhjetor 2009|year=1908|pages=181–182|author=Walter Crum Watson}}</ref> është një kullë e fortifikuar e vendosur në famullinë civile të Santa Maria de Belém në komunën e [[Lisbona|Lisbonës]], [[Portugalia|Portugali]]. Është një [[Vende të trashëgimisë botërore|vend i Trashëgimisë Botërore]] të [[UNESCO]]-s (së bashku me [[Manastiri i Jerónimos|Manastirin e Jerónimos]])<ref name="UNESCO">{{Cito web|url=http://whc.unesco.org/en/list/263|title=Monastery of the Hieronymites and Tower of Belém in Lisbon|accessdate=7 dhjetor 2009|publisher=[[United Nations]]|last=UNESCO}}</ref> për shkak të rolit të rëndësishëm që luajti në zbulimet detare portugeze në kohën e [[Zbulimet e medha gjeografike|Epokës së Zbulimet]].<ref name="UNESCO eval">{{Cito web|url=http://whc.unesco.org/archive/advisory_body_evaluation/263bis.pdf|title=Monastery of the Hieronymites and Tower of Belém in Lisbon (Portugal)|accessdate=7 dhjetor 2009|last=International Council on Monuments and Sites|year=2008}}</ref> Kulla u urdhërua nga Mbreti Gjon II që të ishte pjesë e një sistemi mbrojtës në grykën e lumit Tagus dhe një portë ceremoniale në Lisbonë.

Kulla u ndërtua në fillim të shekullit të 16-të dhe është një shembull i shquar i stilit portugez Manueline,<ref name="Lach">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ZRkGQihCeyoC&pg=PA61&dq=tower+of+belem+Asia+in+the+making+of+Europe+great+monuments&cd=1#v=onepage&q=tower%20of%20belem%20Asia%20in%20the%20making%20of%20Europe%20great%20monuments&f=false|title=Asia in the making of Europe|publisher=University of Chicago Press|accessdate=14 dhjetor 2009|year=1994|isbn=0-226-46730-9|pages=57–64|author=Donald F. Lach|author-link=Donald F. Lach}}</ref> por gjithashtu përfshin shenja të stileve të tjera arkitekturore.<ref name="Portugal tourism">{{Cito web|url=http://www.visitportugal.com/NR/exeres/9B1FEFC5-B5A7-46DB-8072-69E87F1D9E1F,frameless.htm|title=Torre de Belém|accessdate=7 dhjetor 2009|last=Turismo de Portugal (Portugal Tourism)|archive-date=17 korrik 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110717090116/http://www.visitportugal.com/NR/exeres/9B1FEFC5-B5A7-46DB-8072-69E87F1D9E1F%2Cframeless.htm|url-status=dead}}</ref> Struktura është ndërtuar nga guri lioz gëlqeror dhe është e përbërë nga një bastion dhe një lartësi prej 30 metra (98,4 ft), kullë katër-katëshe. Është deklaruar gabimisht se kulla është ndërtuar në mes të Thajit dhe tani është ulur pranë bregut sepse lumi është ridrejtuar pas tërmetit të 1755 të Lisbonës. Në fakt, kulla u ndërtua në një ishull të vogël në lumin Tagus pranë bregut të Lisbonës.<ref name="IPPAR">{{Cito web|url=http://www.igespar.pt/en/patrimonio/mundial/portugal/110/|title=World Heritage: Jerónimos and Tower of Belém|accessdate=8 dhjetor 2009|last=IGESPAR – Instituto de Gestão do Património Arquitectónico e Arqueológico (Portuguese Institute of Architectural and Archaeological Heritage)|year=2006|archive-date=7 nëntor 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101107074304/http://www.igespar.pt/en/patrimonio/mundial/portugal/110/|url-status=dead}}</ref>

== Historia ==
[[Skeda:Torre_de_Belém,_Lisboa,_Portugal,_2012-05-12,_DD_18.JPG|majtas|parapamje|170px|Kulla u klasifikua si një Vend i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s në vitin 1983 dhe përfshihet në regjistrin e Shtatë Mrekullive të Portugalisë në vitin 2007.<br>]]
Në fund të shekullit të 15-të, Mbreti Xhon II kishte projektuar një sistem mbrojtës për grykën e lumit Tago që varej nga fortesat e Cascais dhe São Sebastião (ose Torre Velha) në Caparica në anën jugore të lumit.<ref name="Portugal tourism"/><ref name="TBTorre">{{cite web|url=http://www.torrebelem.pt/pt/index.php?s=white&pid=179&identificador=|title=A Torre de São Vicente XVIII|editor=IGESPAR - Instituto de Gestão do Património Arquitectónico e Arqueológico|accessdate=16 korrik 2011|year=2011|location=Lisbon, Portugal|publisher=IGESPAR|language=Pt|archive-date=2 gusht 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160802205251/http://www.torrebelem.pt/pt/index.php?s=white&pid=179&identificador=|url-status=dead}}</ref> Këto fortesa nuk e mbronin plotësisht grykën e lumit, dhe kërkohej mbrojtje e mëtejshme. Në "Kronikën e Gjonit Joao II", e cila u shfaq në vitin 1545<ref name="Hirsch1967">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=v2IURME9XY4C&pg=PA197|title=Damião de Gois: The Life and Thought of a Portuguese Humanist, 1502-1574|date=31 korrik 1967|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-90-247-0195-7|page=197|author=Elisabeth Feist Hirsch}}</ref> autori [[Garcia de Resende]] pohoi opinionin e mbretit se mbrojtjet e Lisbonës ishin të papërshtatshme dhe se ai kishte insistuar në ndërtimin e fortifikimeve përgjatë hyrjes së Lumi Tagus për të plotësuar mbrojtjen ekzistuese.<ref name="TBHistoria">{{cite web|url=http://www.torrebelem.pt/pt/index.php?s=white&pid=180&identificador=|title=Cronologia|editor=IGESPAR - Instituto de Gestão do Património Arquitectónico e Arqueológico|accessdate=16 korrik 2011|year=2011|location=Lisbon, Portugal|publisher=IGESPAR|language=Pt|archive-date=2 gusht 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160802144952/http://www.torrebelem.pt/pt/index.php?s=white&pid=180&identificador=|url-status=dead}}</ref> Për këtë qëllim, ai urdhëroi "bërjen e një fortese të fortë", por vdiq përpara se të bëhej projektimi. Mbreti Manuel I i Portugalisë e rishqyrtoi propozimin njëzet vjet më vonë dhe urdhëroi ndërtimin e një fortifikimi ushtarak në anën veriore të Tagus në Belem. Në vitin 1513, Lourenço Fernandes i shkroi një letër miqve të tij duke iu referuar qëllimit të mbretit për të ndërtuar një kullë pranë Restelo Velhos, duke vendosur që ajo të jetë e domosdoshme.

Projekti ka filluar në një basaltic rock outcrop një distancë të shkurtër nga riverbank, duke përdorur disa prej guri janë mbledhur për ndërtimin e [[Jerónimos Monastery|Manastirit të Santa Maria de Belém]]. Kulla është projektuar nga arkitekti ushtarak Francisco de Arruda,<ref name="Hourihane2012">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=FtlMAgAAQBAJ&pg=PA277|title=The Grove Encyclopedia of Medieval Art and Architecture|date=6 dhjetor 2012|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-539536-5|page=277|author=Colum Hourihane}}</ref> i quajtur "Master i veprave të kalasë së Belemit" nga Mbreti Manuel,<ref name="Almeida1992">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=C5cvAQAAMAAJ&q=%221514%22|title=De Olisipo a Lisboa: estudos olisiponenses|publisher=Edições Cosmos|year=1992|isbn=978-972-9170-75-1|pages=45–46|author=Justino Mendes de Almeida}}</ref> dhe nga 1516 ai filloi të merrte 763 blloqe dhe 504 gurë për ndërtimin e saj, të dorëzuar nga Diogo Rodrigues, thesar për projektin. Ndërsa ndërtimi përparonte, një anije 1100 tonësh e quajtur "Grande Nau" (''Anije e Madhe''), e armatosur rëndë, vazhdoi të ruante grykëderdhjen në grykën e Tagusit deri në përfundimin e fortesës.<ref>{{Cito web|url=http://www.wmf.org/project/tower-bel%C3%A9m|title=Tower of Belém|accessdate=7 prill 2010|publisher=World Monuments Fund}}</ref><ref name="IPPAR Tower">{{Cito web|url=http://www.ippar.pt/english/monumentos/castelo_belem.html|title=IPPAR Services: Belém Tower|accessdate=9 dhjetor 2009|last=IPPAR – Instituto Português do Património Arquitectónico (Portuguese Institute of Architectural Heritage)|year=2006|archive-date=20 dhjetor 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091220000054/http://www.ippar.pt/english/monumentos/castelo_belem.html|url-status=dead}}</ref>

Në vitet 1865-67 një fener u instalua në tarracën juglindore të ndërtesës dhe filloi një shërbim telegrafi, ndërsa aty pranë u ndërtua një fabrikë me gaz, duke prodhuar tym që nxiti shumë protesta.<ref name=TBHistoria/> Veprimet e para për të ruajtur dhe rehabilituar kullën filluan në pjesën e fundit të shekullit të 20-të. Së pari, kulla u transferua në Ministrinë e Financave në vitin 1940, e cila ndërmori disa punime të vogla ruajtjeje. <ref name=TBHistoria/> Pastaj u hoqën lagjet ushtarake në bjeshkë dhe u ndërtua manastiri i brendshëm. Projektuesi i peizazhit arkitektonik António Viana Barreto filloi një projekt trevjeçar në vitin 1953 për të integruar kullën me bregun vendor. <ref name=TBHistoria/> Në vitin 1983, vendi priti ekspozitën e 17-të evropiane për artin, shkencën dhe kulturën, dhe u ndërmorën projekte të ndryshme që përfshinin ndërtesën, mes të cilave mbulonin oborrin me një kupolë plastike transparente. Në të njëjtin vit Kulla Belém u klasifikua nga [[UNESCO]] si një [[Vende të trashëgimisë botërore|Trashëgimisë Botëror]]e.

Në vitet 1990, prona u transferua në ''Instituto Português do Património Arquitectónico'' (pararendëse e IGESPAR), e cila filloi një restaurim të plotë të ndërtesës që zgjati nga shkurti 1997 deri në janar 1998; kjo përfshin përforcimin e kullave dhe bastioneve, duke përforcuar mbështetësit e ballkoneve në jug me shufra çeliku, duke restauruar nyjet e topave dhe pastrimin e përgjithshëm strukturor. Statujat e Shën Vincentit të Saragozës dhe Arkangjel Michael gjithashtu iu nënshtruan restaurimit të njëjtë. <ref>{{cite web|url=http://www.mosteirojeronimos.pt/english/web_torre_belem/cons_prog_interv.html|author=Ministry of Culture|title=Conservation and Restoration: Restoration works timetable|year=2000|accessdate=14 dhjetor 2009|archive-date=24 qershor 2009|archive-url=https://archive.today/20090624085232/http://www.mosteirojeronimos.pt/english/web_torre_belem/cons_prog_interv.html|url-status=dead}}</ref> Në vitin 1999 projekti mori çmimin Europa Nostra për restaurimin e saj të jashtme. <ref name="IPPAR Tower"/> Kulla e Belemit u shtua më 7 korrik 2007 në regjistrin e Shtatë Mrekullive të Portugalisë.

== Arkitektura ==
[[Skeda:BelemTower-IPPAR2.jpg|majtas|parapamje|170px|Lozha e Rilindjes.]]
Kulla e Belemit ndodhet në bregun verior të lumit Tagus, në famullinë civile të Santa Maria de Belém, komuna e Lisbonës, e arritshme në fundin perëndimor të Avenida de Brasília nga një urë e vogël. Pranë janë [[Manastiri i Jeronimos]] në lindje dhe Fort Bom Sucesso (Forte do Bom Sucesso) në perëndim, ndërsa në veri janë rezidenca e guvernatorit të kullës, banesa e vjetër e Guvernatorit për fortesën Bom Successo dhe Kisha e São Jeronimo.

Kulla është e izoluar përgjatë bregut të lumit, midis dokut të Bom Sucesso dhe Pedrouços, në një grykë bazaltike të shkëmbinjve që i përkasin kompleksit vullkanik gjeomorfologjik të Lisboa-Mafra.<ref name="Pais2011">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=KThwwV_APVIC&pg=PA35|title=The Paleogene and Neogene of Western Iberia (Portugal): A Cenozoic record in the European Atlantic domain|date=6 tetor 2011|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-3-642-22401-0|page=35|author=João Pais}}</ref> Megjithëse udhëzues të ndryshëm kanë pohuar se kulla është ndërtuar në mes të Tagusit, dhe tani është ulur pranë bregut pas tërmetit të vitit 1755 që e ka ridrejtuar lumin, ato janë të pasakta. Ministria Portugeze e Kulturës (''Ministério da Cultura'') dhe Instituti i Trashëgimisë Arkitekturale tregojnë se kulla është ndërtuar në një ishull të vogël pranë bregut të lumit Tagus, përballë bregut të Restelos. Ndërsa zhvillimi zgjeroi bregun në mënyrë progresive, gjithnjë e më shumë brigjet veriore u derdh në jug të lumit Tagus, ku kulla u integrua në bregun e lumit me kalimin e kohës.<ref name="Rough Guides">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=Xmmf4qRsf_gC&dq=The+Rough+Guide+to+Portugal&printsec=frontcover&source=bn&hl=en&ei=pgcfS_agC4rinAeU0qTWDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CB8Q6AEwAw#v=onepage&q=manueline%20belem&f=false|title=The Rough Guide to Portugal|publisher=Rough Guides, Ltd.|accessdate=8 dhjetor 2009|year=2002|isbn=1-85828-877-0|edition=10th|page=97|author=Mark Ellingham|author2=John Fisher|author3=Graham Kenyon}}</ref>

=== Pjesa e brendshme ===
[[Skeda:Lisbon_holiday_(18798806522).jpg|djathtas|parapamje|227x227px|Turistët që vizitojnë brendësinë]]
[[Skeda:TorreBelem1-IPPAR.jpg|majtas|parapamje|170x170px|Salla mbrojtëse e brendshme e bastionit kryesor që tregon vendet ku janë renditur topat.]]
[[Skeda:Belem.Torre09.jpg|majtas|parapamje|170x170px|Një pamje nga lozha e katit të dytë]]

Brendësia e bastionit, me një shkallë rrethore në fund të veriut, ka dy salla të afërta me tavane të harkuar të mbështetura nga harqet e muratorit, si dhe katër dollapët e magazinimit dhe pajisjet sanitare.  Në bunker në katin e poshtëm, dyshemeja është e prirur drejt pjesës së jashtme, ndërsa tavanet mbështeten nga muret dhe shtyllat e harkuar. Sheshi i brinjëve gotik është i dukshëm në këtë sallë,<ref name="Bulwark">{{Cito web|url=http://www.mosteirojeronimos.pt/english/web_torre_belem/visi_02.html|title=Bulwark|accessdate=7 dhjetor 2009|last=Ministry of Culture|year=2000|archive-date=24 qershor 2009|archive-url=https://archive.today/20090624084453/http://www.mosteirojeronimos.pt/english/web_torre_belem/visi_02.html|url-status=dead}}</ref> dhomat e kullës <ref>{{Cito web|url=http://www.mosteirojeronimos.pt/english/web_torre_belem/visi_08.html|title=Chapel|accessdate=7 dhjetor 2009|last=Ministry of Culture|year=2000|archive-date=24 qershor 2009|archive-url=https://archive.today/20090624084611/http://www.mosteirojeronimos.pt/english/web_torre_belem/visi_08.html|url-status=dead}}</ref> dhe kupolat e kullave të vrojtimit në tarracën e bastionit. <nowiki>https://sq.wikipedia.org/wiki/Skeda:Lisbon_holiday_(18798806522).jpgSipërfaqet</nowiki> periferike në skajet e bunkerit lejojnë që kanalet individuale të zënë hapësirën e tyre, me tavanin e projektuar me disa kupola asimetrike me lartësi të ndryshme. Depot ndihmëse më vonë u përdorën si qeli të burgut.<ref name="Bulwark Terrace">{{Cito web|url=http://www.mosteirojeronimos.pt/english/web_torre_belem/visi_03.html|title=Bulwark terrace|accessdate=7 dhjetor 2009|last=Ministry of Culture|year=2000|archive-date=24 qershor 2009|archive-url=https://archive.today/20090624085034/http://www.mosteirojeronimos.pt/english/web_torre_belem/visi_03.html|url-status=dead}}</ref>

=== Pjesa e jashtme ===
Plani i ndërtesës përbëhet nga një kullë drejtkëndore dhe një bastion i parregullt gjashtëkëndor, me krahë të zgjatur, që projekton në jug në lumë. Është në thelb një hapësirë vertikale e madhe e artikuluar që mbështetet në një pllakë horizontale guri, dhe e rrethuar me mur. Në këndin verilindor të strukturës, i mbrojtur nga një mur mbrojtës me bartizanë, është një urë lëvizëse për të hyrë në mur, e zbukuruar me motive bimore, e rrethuar me stema mbretërore në kolona të vogla dhe të plotësuar me sfera armillare. Sferat armëmbajtëse Manueline shfaqen në hyrjen e kullës, që simbolizojnë eksplorimet detare të Portugalisë dhe u përdorën në flamurin personal të mbretit Manuel I për të përfaqësuar zbulimet portugeze gjatë sundimit të tij. <ref name="IPPAR"/><ref>{{cite web|url=http://cvc.instituto-camoes.pt/ciencia_eng/e15.html|title=The Star of Cabral|author=Instituto Camões|year=2005|accessdate=8 dhjetor 2009|archive-date=16 korrik 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110716073813/http://cvc.instituto-camoes.pt/ciencia_eng/e15.html|url-status=dead}}</ref><ref name=manuelsphere>{{cite web|url=http://www.tuvalkin.web.pt/terravista/guincho/1421/bandeira/pt_real.htm#rme1 |title=Bandeiras navais históricas|work=Bandeiras de Portugal |publisher=Bandeiras do Bacano |accessdate=24 shkurt 2007|last=Martins|first=António|language=Pt|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070223153456/http://www.tuvalkin.web.pt/terravista/guincho/1421/bandeira/pt_real.htm|archivedate=23 shkurt 2007}}</ref> Janë gdhendur litarë dekorative, të përdredhur dhe me nyje elegante, të cilat gjithashtu tregojnë historinë detare të Portugalisë dhe janë elemente të përbashkëta të stilit Manueline.<ref name="Lach"/><ref name="IPPAR"/>
{{clear}}

== Shënime ==
{{Reflist|33em}}
== Referime ==
{{Refbegin|33em}}
* {{citation|last=Turner|first=J.|title=[[Grove Dictionary of Art]]|publisher=MacMillan Publishers Ltd.|year=1996|isbn=1-884446-00-0}}
* {{citation|last=Hancock|first=Matthew|title=The Rough Guide to Lisbon|publisher=Rough Guides Ltd.|location=London, England|year=2003|isbn=1-85828-906-8}}
* {{citation|last=Weimer|first=Alois|last2=Weimer-Langer|first2=Britta|title=Portugali|publisher=GeoCenter International Ltd.|location=Basingstoke, England|year=2000|isbn=3-8297-6110-4}}
* {{citation|last=Holanda|first=Francisco de|title=Da Fábrica que Falece à Cidade de Lisboa|location=Lisbon, Portugali|origyear=1571|year=1986|language=pt}}
* {{citation|last=Resende|first=Garcia de|title=Crónica dos Valerosos e Insignes Feitos del Rei D. João II|location=Lisbon, Portugali|year=1622|page=115|language=pt}}
* {{citation|contribution=A Torre de Belém|title=Serões|location=Lisbon, Portugali|year=1909|pages=419–426|language=pt}}
* {{citation|last=Santos|first=Reynaldo dos|title=A Torre de Belém|location=Coimbra, Portugali|language=pt|year=1922}}
* {{citation|last=Silva|first=Augusto Vieira da|contribution=Torre de Belém, Projectos de Remodelação no séc. XVI|title=Revista de Arqueologia e História|volume=6|location=Lisbon, Portugali|year=1928|language=pt}}
* {{citation|last=Sanches|first=José Dias|title=Apontamentos e Croquis à Pena Sobre o Mosteiro dos Jerónimos e Torre de Belém|location=Lisbon, Portugali|language=pt|year=1929}}
* {{citation|last=Sanches|first=José Dias|title=Belém e Arredores Através dos Tempos|location=Lisbon, Portugali|language=pt|year=1940}}
* {{citation|last=Costa|first=Américo|contribution=Torre de Belém|title=Dicionário Corográfico de Portugal Continental e Insular|volume=3|location=Lisbon, Portugali|year=1932}}
* {{citation|last=Nunes|first=J. de Sousa|title=A Torre de S. Vicente a Par de Belém|location=Lisbon, Portugali|year=1932|language=pt}}
* {{citation|last=Nunes|first=J. de Sousa|title=A Torre de Belém|location=Lisbon, Portugali|year=1959|language=pt}}
* {{citation|last=Araújo|first=Norberto de|title=Inventário de Lisboa|edition=fasc. 1|location=Lisbon, Portugali|year=1944|language=pt}}
* {{citation|last=Chicó|first=Mário Tavares|title=A Arquitectura em Portugal na Época de D. Manuel e nos Princípios do Reinado de D. João III: O Gótico Final Português, o Estilo Manuelino e a Introdução da Arte do Renascimento|location=Porto, Portugali|year=1948|language=pt}}
* {{citation|last=Ribeiro|first=Mário de Sampaio Ribeiro|title=A Torre e a Fortaleza de Belém, Separata dos Anais|location=Lisbon, Portugali|year=1954|language=pt}}
* {{citation|editor=Ministério das Obras Públicas|title=Relatório da Actividade do Ministério nos Anos de 1959|volume=1|location=Lisbon, Portugali|year=1960|language=pt}}
* {{citation|last=Gonçalves|first=A. Nogueira|title=A Torre Baluarte de Belém, Sep. da Rev. Ocidente|volume=67|location=Lisbon, Portugali|year=1964|language=pt}}
* {{citation|last=Nunes|first=António Lopes Pires|contribution=As Fortalezas de Transição nos Cartógrafos do séc. XVI|title=Livro do Congresso. Segundo Congresso sobre Monumentos Militares {{pt}}s|language=pt|location=Lisbon, Portugali|year=1984|pages=54–66}}
* {{citation|last=Dias|first=Pedro|title=Os Antecedentes da Arquitectura Manuelina in História da Arte em Portugali|volume=5|location=Lisbon, Portugali|year=1986|pages=9–91|language=pt}}
* {{citation|last=Dias|first=Pedro|title=A Arquitectura Manuelina|location=Porto, Portugali|language=pt|year=1988}}
* {{citation|last=Néu|first=João B. M.|title=Em Volta da Torre de Belém. Evolução da Zona Ocidental de Lisboa|location=Lisbon, Portugali|language=pt|year=1994}}
* {{citation|last=Moreira|first=Rafael|contribution=Torre de Belém|title=O Livro de Lisboa|location=Lisbon, Portugali|year=1994|language=pt}}
* {{citation|editor=IPPAR|title=Torre de Belém, Intervenção de Conservação Exterior|location=Lisbon, Portugali|language=pt|year=2000}}
* {{citation|last=Aires-barros|first=Luís|title=As Rochas dos Monumentos {{pt}}s: Tipologias e Patologias|volume=2|location=Lisbon, Portugali|language=pt|date=prill 2001}}
{{refend}}


[[Kategoria:Trashëgimi botërore në Portugali]]