Letërsia e Kosovës

Literatura e Kosovës përbëhet nga tekste letrare të shkruara në gjuhën shqipe, serbe, boshnjake dhe turke, posaçërisht nga autorët e Kosovës. Kosova prodhoi disa shkrimtarë të shquar në epokën osmane. Megjithatë, autoritetet osmane ndaluan përdorimin me shkrim të gjuhës shqipe deri në vitin 1912. Kjo politikë vazhdoi gjatë sundimit serb deri në shpërthimin e Luftës së Dytë Botërore.^[1]

Pas luftës, testet shkollore ishin kryesisht në gjuhën serbe për shkak të rrethanave historike, pasi Serbia pushtoi Kosovën, shkollimi dhe botimi në gjuhën shqipe u shtypën.^[2] Literatura nëntokësore lulëzoi në në fund të viteve 1940, të cilat janë shkruar dhe botuar në gjuhën shqipe. Nën Aleksandar Rankoviç, të gjithë që blenë gazetën në gjuhën shqipe Rilindja u regjistruan në policinë sekrete.^[3] Institucionet e plota në gjuhën shqipe dhe kulturore iu dhanë kushtetutës jugosllave të vitit 1974 dhe lulëzoi literatura dhe kultura shqiptare e Kosovës.

Literatura Serbe në Kosovë

Tradita letrare krijuese serbe në Kosovë është shumë më e vjetër se ajo shqiptare. Kosova, si dhe Raška dhe Mali Athos, ishte shtëpia e shumë pjesëve të letërsisë së hershme serbe që nga shekulli i 13-të e tutje. Figurat më të shquara letrare serbe në Kosovë gjatë shekullit të 20-të ishin shkrimtarja Vukašin Filipoviq, poetët Darinka Jevriq, Petar Sarić dhe Radosav Stojanoviq, si dhe shkrimtari i shkrimeve të shkurtra Lazar Vučković.

Epoka Osmane

Gjatë sundimit otoman, Kosova ishte pjesë e kulturës më të gjerë osmane letrare; Prizreni kishte biblioteka, medrese, shkolla dhe një hamam.^[4] Shkrimtarë të shquar përfshijnë:

Celalzade Salih Çelebi, një historian;
Pristinaşi Mesihi, i cili ishte pionier i poezisë humane të gjuhës turke osmane;
Prizrenli Suzi Çelebi, i cili gjithashtu themeloi një vakum të rëndësishëm;
Ashëk Çelebi, Biograf, poet dhe përkthyes osman;
Tahir Efendi Jakova, Poet i Bejteve, mësues dhe udhëheqës fetar;

Historia e mëvonshme

Pak është i njohur në fushën e letërsisë në vendet që dikur ishin pjesë e Bllokut Sovjetik. Politika e rreptë dhe obskurantizmi ua ndalonin autorëve që t'i shprehnin lirisht mendimet e tyre për vite, dhe ishte e pamundur që ata të shihnin veprat e tyre të botuara dhe të fitonin përparësi në botën letrare. Megjithatë, pas rënies së Bashkimit Sovjetik, Evropa tani po zbulonte një interes të ri për Europën Lindore. Jo vetëm në aspektin e udhëtimeve dhe marrëdhënieve të huaja, por edhe nga perspektiva kulturore. Kosova sigurisht qëndron si kombet më të veçanta të formuara nga shpërbërja e Jugosllavisë. Deri më sot, pavarësia e Kosovës si shtet ende është e hapur për debat, dhe Bashkimi Evropian ende nuk ka shprehur një opinion mbi këtë çështje. Me një situatë kaq të papërcaktuar, mund të pyesim nëse ka një zë kulturor që e definon këtë vend dhe përgjigja nuk është e përcaktuar. E vërteta është se askush nuk flet për "Letërsinë Kosovare" por është më shumë e mundshme të dëgjosh "Letërsinë Shqiptare të Kosovës", sepse kjo është ajo që është. Por pavarësisht se kjo letërsi është definuar përmes përdorimit të termit "shqip", ajo ende ka një veçori që e bën atë pak të huaj ndaj veshit shqiptar. 1990-të ishin një kohë e vështirë për Kosovën dhe në vitet që çuan në luftën e vitit 1999, disidentët e vendit mund të kërcënoheshin ose të keqen. Diskriminimi dhe rreptësia e sundimit serb nuk e lejonin këtë gjeneratë të shkrimtarëve shqiptarë që të shprehnin veten. Përveç kaosit dhe shtypjes që po ndodh në Kosovë, mendjet intelektuale të vendit kishin probleme gjuhësore për të kapërcyer: pasi u është mohuar qasja në gjuhën shqipe si një gjuhë si pjesë e sistemit arsimor në Kosovë, barrierat mund të gjendeshin në formë letrare.

Pas Luftës së II-të Botërore

Letërsia shqiptare në Kosovë u nis nga poeti Esad Mekuli (1916-1993), i cili ishte themeluesi i "Jeta e Re" në periudhën 1949, edhe pse nuk ishte aktiv deri në vitet 1960. Përveç kësaj, romancieri Adem Demaci, i cili kaloi njëzet e tetë vjet si një i burgosur politik i qeverisë jugosllave, gjithashtu luan një rol të madh në avancimin e revistës "Jeta e Re", e cila më vonë u botua si libër, si dhe koleksionet e suksesshme Njifyell ndër meshkuj (1953, një flaut në male), dhe Kânga e vërrinit (1954, këngën e kullotave të fushës) nga Martin Camaj i cili u bë një studiues kryesor i studimeve shqiptare në Mynih dhe Romë. Në vitin 1974, më shumë liri dhe një pamje barazie iu dha shqiptarëve të Kosovës nga kushtetuta jugosllave për herë të parë, dhe literatura u lulëzua në Plain e Blackbird në dekadën e ardhshme. Nga disa shkrimtarë kryesorë të prozës, disa që vlen të përmenden janë Anton Pashku (1937-1995), Rexhep Qosja (b.1936), veçanërisht për romanin e tij eksploziv politik Vdjeka më vjen nga sytë e tillë (1974, vdekja vjen nga sytë e tillë ), Nazmi Rrahmani, i cili ishte romanciar prolifik (b. 1941) dhe Teki Dervishi (1943). Poezia e Kosovës ka qenë shumë më kreative dhe eksperimentale krahasuar me Shqipërinë. Ndërmjet kryesuesve të tij janë Din Mehmeti (1932), Besim Kokshi (1932), Azem Shkreli (1938), Rrahman Dedaj (1939), Ali Podrimja (1942), Eqrem Basha (1948), Sabri Hamiti (1950) , dhe Asri Çapriqi (1960).

Dialekte

Ka dy dialekte të dallueshme në shqipen moderne. Priftërinjtë katolikë shkruan pjesën më të madhe të letërsisë shqipe në dialektin Toske dhe Geg që flitet në Shqipërinë e veriut dhe në Kosovë. Gjithashtu flitet në Shqipërinë Veriore, Maqedoni dhe në disa pjesë të Malit të Zi. Çdo zonë e Shqipërisë së Veriut ka nën-dialektin e vet: Tiranë, Durrës, Elbasan dhe Kavajë; Kruja dhe Laçi; Mati, Dibra dhe Mirdita; Lezhë, Shkodër, Krajë, Ulqin; etj. Malësia e Madhe, Rugova dhe fshatrat e shpërndara përgjatë bregut të Adriatikut formojnë sot nën-dialektin e Shqipërisë. Ka shumë nën-dialektë të tjerë në rajonin e Kosovës dhe në pjesë të Malit të Zi jugor dhe në Republikën e Maqedonisë. Nën-dialektet e Malësisë së Madhe dhe Dukagjinit pranë Shkodrës po humbasin sepse gjeneratat e reja preferojnë të flasin nën-dialektin e Shkodrës. Dialekt tjetër është Toskë që flitet në Shqipërinë jugore. Kur gjuha shqipe u standardizua në vitin 1972, ishte më shumë i bazuar në Toskën se Gheg. Dallimi midis këtyre dy dialekteve është kryesisht gjuhësor, por kemi edhe faktorë kulturorë. Shqiptarët mund të ndahen në dy dialekte kryesore, Gheg dhe Tosk. Lumi Shkumbin është përafërsisht linjë ndarëse, me Gheg folur në veri të Shkumbinit dhe Toskut në jug të saj. Gjuha letrare Gheg është dokumentuar që nga viti 1462. Derisa komunistët nuk morën pushtet në Shqipëri, standardi bazohej në Gheg. Megjithëse versionet letrare të Toskut dhe Gegut janë të kuptueshme reciprokisht, shumë prej dialekteve rajonale nuk janë. Sidoqoftë, literatura e gjuhës shqipe nga Kosova është shkruar kryesisht në dialektin Gheg.

Autorë

Ali Podrimja

Ali Podrimja luan një rol të madh në letërsinë kosovare dhe madje edhe në atë shqipëtare. Lindi në vitin 1942 në Gjakovë. Ai botoi prozë dhe poezi që prej vitit 1961, dhe ka publikuar dhjetë vëllime të poezisë së tij deri tani. Ndërsa në shkollë ai kishte publikuar tashmë koleksionin e tij të parë të poezive, "Thirrje" (1961, tr: Thirrjet). Në librat e tij të mëposhtëm, ai zbuloi veten të ishte një simbolist i pjekur, i cili mund të përfitonte nga një shumëllojshmëri rimish dhe metrash. Një pikë kthese në punën e tij erdhi me koleksionin e poezisë "Lum Lumi" (1982). Kjo është një homazh për djalin e tij të vogël Lumi, i cili vdiq nga kanceri. Ai shqyrton temat e vetmisë, frikës, vdekjes dhe fatit. Tonja e Podrimjes, megjithatë, mbetet laik. Poezitë e tij shfaqin një strukturë të dendur, dhe luan me imazhe të fuqishme dhe shmang çdo prolipsitet artistik. Si mjeshtër i simboleve dhe alegorive të shfaqura, ai po ashtu shkruan elemente të poezisë folklorike shqiptare të transmetuara me gojë, metaforë të pazakonshëm dhe përdorim të gjuhës moderne në poezinë e tij, dhe surpriza lexuesin me struktura të papritura sintatike dhe me rime të hollë. Koleksioni i Podrimjes "Ich sattle das Ross den Tod" (1991) ) ishte botimi i parë në gjuhën gjermane nga një poet bashkëkohor shqiptar. Në të, ai e kondenson përvojën e tij me kërcënimin e përditshëm, padrejtësitë dhe apatinë e Europës. Librat e Podrimjes u përkthyen edhe në gjuhë të tjera si: anglisht, frëngjisht, italisht, polonisht, rumun, turqisht, greqisht, serbisht, kroatisht, slloven dhe gjithashtu ishin të pranishëm në shumë antologji në gjuhë të huaja.

Referime

^ Elsie, Robert (2010). Historical Dictionary of Kosovo. fq. 179–180. ISBN 978-0-8108-7483-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Malcolm, Noel (1999). Kosovo: A Short History. Harper Perennial. fq. 267. ISBN 978-0-06-097775-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Malcolm, Noel (1999). Kosovo: A Short History. Harper Perennial. fq. 327. ISBN 978-0-06-097775-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Malcolm, Noel (1999). Kosovo: A Short History. Harper Perennial. fq. 105. ISBN 978-0-06-097775-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Elsie-1] Elsie, Robert (2010). Historical Dictionary of Kosovo. fq. 179–180. ISBN 978-0-8108-7483-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[2] Malcolm, Noel (1999). Kosovo: A Short History. Harper Perennial. fq. 267. ISBN 978-0-06-097775-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[3] Malcolm, Noel (1999). Kosovo: A Short History. Harper Perennial. fq. 327. ISBN 978-0-06-097775-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[4] Malcolm, Noel (1999). Kosovo: A Short History. Harper Perennial. fq. 105. ISBN 978-0-06-097775-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[1]

[2]

[3]

[4]