Morfologjia e gjuhës shqipe
Ky artikull ka të bëjë me morfologjinë e gjuhës shqipe, duke përfshirë lakimin e emrave dhe mbiemrave dhe zgjedhimin e foljeve. Ai i referohet standardit shqiptar me bazë nga dialekti toskë, i rregulluar nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë.
Emrat (lakimi)
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Shqipja ka dy gjini gramatikore, femërore dhe mashkullore, asnjanësi nuk dallohet nga gjinia mashkullore. Emrat ndryshohen morfologjikisht sipas numrit (njëjës/shumës), shquarsisë (e shquar/e pashquar) dhe rasës. Rasat janë emërore, kallëzore, dhanore, rrjedhore dhe thirrore. Shumë tekste përfshijnë një rasë gjinore, por kjo prodhohet duke përdorur një klitik lidhës (shih më poshtë) dhe është morfologjikisht identik me dhanoren. Thirrorja dallohet nga emërorja vetëm te disa emra. Dhanorja dhe rrjedhorja janë identikë, përveç shumësit të pacaktuar. Kallëzorja e pacaktuar është gjithnjë e njëjtë me emëroren e pashquar.
Formimi i shumësit
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Formimi i shumësit në shqip është shumë i parregullt. Prapashtesat përfshijnë -ra, -a, -e, -onj, -ë, por modifikimi i stemit nga qiellizimi (palatalizimi) i bashkëtingëlloreve fundore dhe/ose apofonia e brendshme e zanoreve është e zakonshme.
Mbaresat e rregullta emërore
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Forma e pashquar e emrit është identike në rasat emërore dhe kallëzore, duke qenë trajta e pashquar e emrit në njëjës, dhe trajta e shënuar më sipër në shumës. Më poshtë janë mbaresat për rasat dhanore dhe rrjedhore kur emri është në trajtë të pashquar:
| DHAN | RRJE | |
|---|---|---|
| emrat njëjës, mashkullorë/asnjanës | i | i |
| emrat njëjës, femërorë | e | e |
| shumës | ve | sh |
Mbaresat për emrat në trajtë të shquar janë si më poshtë:
| EMË | KALL | DHAN/ RRJE | |
|---|---|---|---|
| emrat njëjës, mashkullorë të tipit "u" | u | un/në | ut |
| emrat njëjës, mashkullorë të tipit "i" | i | in/në | it |
| emrat njëjës, asnjanës | t(ë) | t(ë) | it |
| emrat njëjës, femërorë | a | n(ë) | s(ë) |
| shumës | it/t(ë) | it/t(ë) | ve(t) |
Emrat e gjinisë mashkullore të tipit "u" janë ata, trajta e pashquar e të cilëve përfundon me një zanore të përparme të theksuar ose me -h, -k ose -g . Të tjerët janë të tipit "i".
Përemrat
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Përemrat vetorë
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Përemrat vetorë lakohen sipas rasës, ashtu si edhe emrat; ato kanë forma shtesë klitike (të dobëta) në kallëzore dhe dhanore. Format më të vjetra të përemrave vetorë për vetën e tretë në rasën rrjedhore gjenden herë pas here.
| EMË | KALL | DHAN | RRJE | KALL (tr. e shk.) | DHAN (tr. e shk.) | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Veta e 1-rë, njëjës | unë | mua | mua | meje | më | më |
| Veta e 2-të, njëjës | ti | ty | ty | teje | të | të |
| Veta e 3-të, njëjës, mashkullore | ai | atë | atij | atij (si) | e | i |
| Veta e 3-të, njëjës, femërore | ajo | atë | asaj | asaj (soje) | e | i |
| Veta e 1-rë, shumës | ne | ne | neve | nesh | na | na |
| Veta e 2-të, shumës | ju | ju | juve | jush | ju | ju |
| Veta e 3-të, shumës, mashkullore | ata | ata | atyre | atyre (sish) | i | u |
| Veta e 3-të, shumës, femërore | ato | ato | atyre | atyre (sosh) | i | u |
Përemrat dëftorë
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Lakimi i përemrave dëftorë është shumë i ngjashëm me atë të përemrave vetorë të vetës së 3-të. Format e vjetra të përemrave dëftorë në rrjedhore gjenden herë pas here.
| EMË | KALL | DHAN/RRJE | (e vjetër)RRJE | |
|---|---|---|---|---|
| mashk. nj. | ky | këtë | këtij | kësi |
| fem. nj. | kjo | këtë | kësaj | këso |
| mashk. sh | këta | këtyre | këtyre | kësi(sh) |
| fem. sh | këto | këtyre | këtyre | këso(sh) |
Mbiemrat (lakimi)
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Nyja lidhëse
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Një frazë emërore shqipe zakonisht ka formën "Emër Nyjë Ndajfolje* Mbiemër" ku Nyjë është grimca e lakueshme e përshkruar më poshtë. (Nëse ndajfoljet shfaqen midis mbiemrit dhe nyjës lidhëse, atëherë kjo e fundit duhet të marrë trajtën e saj të pashquar.) Nyja lidhëse përshtatet me emrin në gjini, rasë dhe numër.
Nyjat e shquara lidhëse:
| EMË | KALL/DHAN/RRJE | |
|---|---|---|
| Nj. M | i | të |
| Nj .F | e | të |
| Sh | të | të |
Nyjat e pashquara lidhëse:
| EMË | KALL | DHAN/RRJE | |
|---|---|---|---|
| Nj. M | i | e | të |
| Nj. F | e | e | së |
| Sh | e | e | të |
Vetë mbiemrat gjithashtu lakohen për t'u përshtatur me emrin në gjini dhe numër. Paradigmat ndryshojnë në varësi të faktit nëse mbiemri përdoret ose nuk përdoret me nyjën lidhëse.
Mbiemrat e nyjshëm
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Një grup i mbiemrave përdor të njëjtën formë për të gjithë, përveç shumësit femëror, i cili përdor mbaresën -a. Tjetri nuk ndryshon për nga numri, por ka një -e në femërore dhe asnjë në mashkullore.
Mbiemrat e panyjshëm
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Disa mbiemra përdoren pa nyjën lidhëse. Këta marrin mbaresa të ndryshme nga ato që përdorin nyjën lidhëse, dhe vijnë në shtatë lloje të ndryshme.
| M. nj | M. sh | F. nj | F. sh |
|---|---|---|---|
| - | - | - | - |
| - | - | - | a |
| - | - | e | e |
| - | ë | e | e |
| - | ? | e | e |
| - | ? | ? | ? |
Secili rresht është një klasë ndryshe e lakimit. Secila qelizë etiketuar "?" tregon mbaresa të larmishme/të parregullta.
Foljet (zgjedhimi)
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në diatezën veprore, shqipja morfologjikisht ka kohën e tashme, të pakryerën dhe të kryerën e thjeshtë të dëftores, kohën e tashme të dëshirores, si dhe kohën e tashme dhe të pakryerën e habitores (me 6 lakime vetë/numër për secilën), si dhe urdhëroren (veta e 2-të njëjës dhe shumës) dhe një pjesore (e pashtjellueshme). (Mbaresat habitore janë të rregullta në të gjitha rastet dhe janë të ngjashme me format e foljes ndihmëse kam.) Të gjitha kombinimet e tjera të mënyrës/kohës/diatezës prodhohen në mënyrë periferike duke përdorur foljet ndihmëse kam dhe pjesoret e pashtjelluara. Diateza pësore shqipe vazhdon medio-pasivin indo-evropian dhe ka paradigma të ndara të zbërthimit për të tashmen dëftore dhe të pakryerën, si dhe urdhëroren. Format e tjera prodhohen nga këto dhe nga format aktive në mënyrë periferike.
Paradigmat e rregullta (diateza veprore)
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Zgjedhimi 1
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]| - | DËF. e tashme | DËF. e pakryer | DËF. e kryer e thjeshtë | Dëshirorja |
|---|---|---|---|---|
| 1 | oj | oja | ova | ofsha |
| 2 | on | oje | ove | ofsh |
| 3 | on | onte | oi | oftë |
| 1 | ojmë | onim | uam | ofshim |
| 2 | oni | onit | uat | ofshi |
| 3 | ojnë | onin | uan | ofshin |
Urdhërorja: Njëjës -o, shumës -oni
Pjesorja: -uar
Zgjedhimi 2
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]| - | DËF. e tashme | DËF. e pakryer | DËF. e kryer e thjeshtë | Dëshirorja |
|---|---|---|---|---|
| 1 | - | ja | a | sha |
| 2 | - | je | e | sh |
| 3 | - | te | i | të |
| 1 | im | nim | ëm | shim |
| 2 | ni | nit | ët | shit |
| 3 | in | nin | ën | shin |
Urdhërorja: Njëjës -, shumës -ni
Pjesorja : -ur
Zgjedhimi 3
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]| - | DËF. e tashme | DËF. e pakryer | DËF. e kryer e thjeshtë | Dëshirorja |
|---|---|---|---|---|
| 1 | - | ja | ta | ça |
| 2 | - | je | te | ç |
| 3 | - | nte | ti | ttë |
| 1 | më | nim | tëm | tshim |
| 2 | ni | nit | tët | tshit |
| 3 | në | nin | tën | tshin |
Urdhërorja: Njëjës -, shumës -ni
Pjesorja : -tur
Foljet e parregulla
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Foljet më të përshtatshme shqipe janë të parregullta pasi ato ndryshojnë zanoren e vetme të rrjedhës, shpesh duke rirregulluar rendin e bashkëtingëlloreve ose duke ndryshuar plotësisht rrjedhën. Foljet me origjinë të huaj si studioj, kandidoj, refuzoj, provoj, etj janë të rregullta. Foljet e prejardhura nga emrat, si ndryshoj (nga ndryshe), vlerësoj (nga vlerë), normalisht janë të rregullta. Këtu janë disa shembuj të foljeve të parregullta:
kam (ndihmëse)
kam, ke, kisha, pata, paça, ki, pasur.
jam (ndihmëse)
jam, është, isha, qeshë, qofsha, ji!, qenë.
shoh
shoh, sheh, shihja, pashë, pafsha, shih!, parë.
ha
ha, ha, haja, hëngra, ngrënça, ha!, ngrënë.
rri
rrí, rri, rrija, ndenja, ndenjsha, rrì!, ndenjur.
vij
vij, vjen, vija, erdha, ardhsha, eja!, ardhur.
bie
bie, bie, bija, rashë, rënça, bjer!, rënë.
flas
flas, flet, flisja, fola, folsha, fol!, folur.
them
them, thua, thosha, thashë, thënça, thuaj!, thënë.
Bibliografi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Buchholz, Oda & Wilfried Fiedler. Albanische Grammatik . Leipzig: VEB Verlag Enzyklopädie, 1987
- Camaj, Martin. Albanische Wortbildung . Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1966.
- Camaj, Martin. Gramatika shqipe . Trans. Leonard Fox. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1984
- Gut, Christian, Agnés Brunet-Gut & Remzi Përnaska. Parlons albanais . Paris: L'Harmattan, 1999
- Hubbard, Phillip L. Sintaksa e Kompleksit të Foljeve Shqipe . New York – London: Botimet Garland, 1985.
- Mann, Stuart E. Një Gramatikë Historike Shqiptare . Hamburg: Helmut Buske, 1977.
- Newmark, Leonard, Philip Hubbard dhe Peter Prifti. Shqipja standarde: Një gramatikë reference për studentët . Stanford: Stanford University Press, 1982.
- Newmark, Leonard & Vladimir Dervishi. Manual shqip me fjalorë anglisht dhe shqip . Kensington, MD: Dunwoody Press, 1999.
- Neziroski, Fatime. Manuel de conjugaison des verbes albanais . Paris – Budapest – Torino: L'Harmattan, 2003.
- Ressuli, Namik. Grammatica albanese . Bolonja: Pàtron, 1986
- Zymberi, Isa. Shqip bisedor . London – New York: Routledge, 1991.