Shihni burimin për Romani

'''Romani''' është një vepër e zgjeruar e [[Fiktivi|trillimeve]] narrative e shkruar zakonisht në [[Proza|prozë]] dhe e botuar si [[Libri|libër]] . <ref>"Novel", ''A Glossary of Literary Terms'' (9th Edition), M. H. Abrams and Geoffrey Gall Harpham, Wadsworth Cengage Learning, Boston, 2009, p. 226.</ref> Fjala angleze për të përshkruar një vepër të tillë rrjedh nga {{Lang-it|novella}} për "të re", "lajm" ose "histori (e diçkaje të re)", vetë nga {{Lang-la|novella}}, një emër njëjës që përdor shumësin asnjanës të ''novellus'', zvogëluese e ''novus'', që do të thotë "i ri". <ref>''Britannica Online Encyclopedia'' accessed 2 August 2009</ref>  

== Hyrje ==
Sipas Margaret Doody, romani ka "një histori të vazhdueshme dhe gjithëpërfshirëse prej rreth dy mijë vjetësh", me origjinën e tij në romanin e lashtë grek dhe [[Letërsia latine|romak]], romancën mesjetare kalorësiake dhe në traditën e [[Novela|novelës]] italiane të Rilindjes. <ref name="The True Story of the Novel">Margaret Anne Doody, [[iarchive:truestoryofnovel0000dood/page/1|''The True Story of the Novel'']]. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press, 1996, rept. 1997, p.&nbsp;1. Retrieved 25 April 2014.</ref> Forma e lashtë romantike u ringjall nga [[Romanticizmi|romantizmi]], në romancat historike të [[Sir Walter Scott|Walter Scott]] dhe romanin gotik . <ref>J. A. Cuddon, ''Dictionary of Literary Terms & Literary Theory'', ed., 4th edition, revised C. E. Preston. London: Penguin, 1999, pp. 76o-2.</ref>

Disa novelistë, duke përfshirë Nathaniel Hawthorne, <ref>''[[The Scarlet Letter: A Romance]]''</ref> [[Herman Melville]], <ref>Melville described ''[[Moby-Dick|Moby Dick]]'' to his English publisher as "a romance of adventure, founded upon certain wild legends in the Southern Sperm Whale Fisheries," and promised it would be done by the fall. Herman Melville in {{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=nBeBBc3m4yYC |title=Correspondence |date=1993 |publisher=Northwestern University Press and The Newberry Library |isbn=0-8101-0995-6 |editor-last=Horth |editor-first=Lynn |series=The Writings of Herman Melville |volume=Fourteen |location=Evanston and Chicago}}</ref> Ann Radcliffe, <ref>William Harmon & C, Hugh Holmam, ''A Handbook to Literature'' (7th edition), p. 237.</ref> dhe John Cowper Powys, <ref>See ''[[A Glastonbury Romance]]''.</ref> preferuan termin " romancë ". M.H. Abrams dhe Walter Scott kanë argumentuar se një roman është një tregim fiksion që shfaq një përshkrim realist të gjendjes së një shoqërie, ndërsa romanca përfshin çdo tregim fiktive që thekson incidente të mrekullueshme ose të pazakonta. <ref>M. H. Abrams, ''A Glossary of Literary Terms'' (7th edition), p. 192.</ref> <ref>"Essay on Romance", ''Prose Works'' volume vi, p.&nbsp;129, quoted in "Introduction" to Walter Scott's ''Quentin Durward'', ed. Susan Maning. Oxford: Oxford University Press, 1992, p.&nbsp;xxv.</ref> <ref>See also, Nathaniel Hawthorne's, "Preface" to ''[[The House of Seven Gables|The House of Seven Gables: A Romance]]'', 1851. External link to the "Preface" below)</ref> Veprat e trillimeve që përfshijnë incidente të mrekullueshme ose të pazakonta janë gjithashtu romane, duke përfshirë ''Frankenstein'' të [[Meri Shelli|Mary Shelley]], <ref>{{Cite web |date=11 nëntor 2013 |title=The 100 best novels: No 8 – Frankenstein by Mary Shelley (1818) |url=https://www.theguardian.com/books/2013/nov/11/100-best-novels-frankenstein-mary-shelley |website=[[The Guardian]]}}</ref> ''[[The Lord of the Rings (libri)|Zoti i unazave]]'' të [[J. R. R. Tolkien|JRR Tolkien]],  dhe ''To Kill a Mockingbird'' nga [[Harper Lee]] . <ref>{{Cite web |title=To Kill a Mockingbird voted greatest novel of all time |url=https://www.telegraph.co.uk/news/2138827/To-Kill-a-Mockingbird-voted-Greatest-Novel-Of-All-Time.html |url-access=subscription |url-status=live |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220111/https://www.telegraph.co.uk/news/2138827/To-Kill-a-Mockingbird-voted-Greatest-Novel-Of-All-Time.html |archive-date=2022-01-11 |website=[[The Daily Telegraph|The Telegraph]]}}</ref> "Romanca" të tilla nuk duhet të ngatërrohen me romanin romantik të zhanrit, i cili fokusohet te dashuria romantike. 

''[[Përralla e Gjenjit|Përralla e Genxhit]]'' e [[Murasaki Shikibu]], një tekst japonez i fillimit të shekullit të 11-të, ndonjëherë është përshkruar si romani i parë në botë, për shkak të përdorimit të hershëm të përvojës së intimitetit në një formë narrative. Megjithatë, ka një debat të konsiderueshëm për këtë, pasi sigurisht që kishte vepra të gjata prozash fiksionale që i paraprinë. Përhapja e librave të shtypur në Kinë çoi në shfaqjen e romaneve klasike kineze gjatë [[Dinastia Ming|dinastisë Ming]] (1368-1644) dhe [[Dinastia Qing|dinastisë Qing]] (1616-1911). Një shembull i hershëm nga Evropa ishte ''Hayy ibn Yaqdhan'' nga shkrimtari [[Sufizmi|sufi]] [[Ibën Tufejl|Ibn Tufeyl]] në [[El-Endelus|Spanjën muslimane]] . <ref>{{Cite web |title=Hayy ibn Yaqzan {{!}} Encyclopedia.com |url=https://www.encyclopedia.com/arts/culture-magazines/hayy-ibn-yaqzan |access-date=2020-05-02 |website=www.encyclopedia.com}}</ref> Zhvillimet e mëvonshme ndodhën pas shpikjes së shtypshkronjës . [[Miguel de Cervantes]], autor i ''[[Don Kishoti i Mançës|Don Kishotit]]'' (pjesa e parë e të cilit u botua në 1605), përmendet shpesh si romancieri i parë i rëndësishëm evropian i epokës moderne . <ref name="Merriam-Webster 1995">''Merriam-Webster's Encyclopedia of Literature''. Kathleen Kuiper, ed. 1995. Merriam-Webster, Springfield, Mass.</ref> Historiani i letërsisë Ian Watt, në ''Ngritja e romanit'' (1957), argumentoi se romani modern lindi në fillim të shekullit të 18-të.

Zhvillimet e fundit teknologjike kanë bërë që shumë romane të botohen edhe në media jo të shkruara: këtu përfshihen [[Libër audio|librat audio]], novela në internet dhe [[Libër elektronik|libra elektronikë]] . Një tjetër format fiksioni jotradicional mund të gjendet në [[Graphic novel|romanet grafike]] . Ndërsa këto versione të [[Libri komik|librave komikë]] të veprave të trillimit e kanë origjinën e tyre në shekullin e 19-të, ato janë bërë të njohura vetëm kohët e fundit.

== Përcaktimi i zhanrit ==
Një roman është një rrëfim i gjatë, imagjinar. Romani në epokën moderne zakonisht përdor një [[Letërsia|stil prozë letrare]] . Zhvillimi i romanit në prozë në këtë kohë u inkurajua nga risitë në [[Shtypi|shtyp]], dhe futja e letrës së lirë në shekullin e 15-të.

Disa karakteristika të një romani mund të përfshijnë:

* '''Rrëfimi imagjinar''' : [[Fiktivi|Fiksionaliteti]] përmendet më së shpeshti si dallues i romaneve nga [[historiografia]] . Megjithatë, ky mund të jetë një kriter problematik. Gjatë gjithë periudhës së hershme moderne, autorët e rrëfimeve historike shpesh përfshinin shpikje të rrënjosura në besimet tradicionale në mënyrë që të zbukuronin një pasazh teksti ose t'i shtonin besueshmëri një opinioni. Historianët shpiknin dhe hartonin fjalime edhe për qëllime didaktike. Nga ana tjetër, romanet mund të përshkruajnë realitetet sociale, politike dhe personale të një vendi dhe periudhe me qartësi dhe detaje që nuk gjenden në veprat e historisë. Disa romane, për shembull [[Ông cố vấn]] shkruar nga Hữu Mai, u krijuan që të ishin dhe përkufizoheshin si një roman "jo-fiction" i cili regjistroi me qëllim faktet historike në formën e një romani.
* '''Proza letrare''' : Ndërsa proza dhe jo vargu u bë standardi i romanit modern, paraardhësit e romanit modern evropian përfshijnë epikën e vargjeve në [[Gjuhët neolatine|gjuhën romane]] të Francës jugore, veçanërisht ato të Chrétien de Troyes (fundi i shekullit të 12-të) dhe në anglishten e mesme ( [[Geoffrey Chaucer]] 's ( {{Rreth|1343}} - 1400) ''Përrallat e Canterbury-t'' ). <ref>Doody (1996), pp.&nbsp;18–3, 187.</ref> Edhe në shekullin e 19-të, rrëfimet fiktive në vargje, si ''Don Zhuani'' i [[Lord Bajroni|Lord Bajronit]] (1824), ''[[Eugjen Onjegin|Yevgeniy Onegin]]'' i [[Aleksandër Pushkini|Alexander Pushkin]] (1833) dhe ''Aurora Leigh'' e Elizabeth Barrett Browning (1856), konkurruan me romanet në prozë. ''Porta e Artë'' (1986) e Vikram Seth- it, e përbërë nga 590 strofa Onegin, është një shembull më i fundit i romanit me vargje. <ref>Doody (1996), p.&nbsp;187.</ref>
* '''Përvoja e intimitetit''' : Si në Japoninë e shekullit të 11-të, ashtu edhe në Evropën e shekullit të 15-të, trillimi në prozë krijoi situata intime leximi. Harold Bloom <ref>{{Cite book |last=Bloom |first=Harold |url=https://books.google.com/books?id=oGAQAQAAIAAJ |title=Genius: A Mosaic of One Hundred Exemplary Creative Minds |date=2002 |publisher=Fourth Estate |isbn=978-1-84115-398-8 |page=294 |language=en |access-date=19 dhjetor 2021}}</ref> e karakterizon përdorimin e intimitetit dhe ironisë nga Lady Murasaki në ''[[Përralla e Gjenjit|Përrallën e Genxhit]]'' si "që kishte parashikuar Servantesin si romancierin e parë". Nga ana tjetër, epikat e vargjeve, duke përfshirë ''[[Odiseja|Odisenë]]'' dhe ''[[Eneida|Eneidën]]'', i ishin recituar audiencave të përzgjedhura, megjithëse kjo ishte një përvojë më intime sesa shfaqja e pjesëve në teatro. Një botë e re e modës individualiste, pikëpamjeve personale, ndjenjave intime, anktheve të fshehta, "sjelljes" dhe "galantizmit" të përhapur me romane dhe prozë-romanci shoqëruese.
* '''Gjatësia''' : Romani është sot zhanri më i gjatë i prozës së trillimit tregimtar, i ndjekur nga [[novela]] . Megjithatë, në shekullin e 17-të, kritikët e panë romancën si një gjatësi epike dhe romanin si rivalin e saj të shkurtër. Megjithatë, nuk është i mundur një përcaktim i saktë i dallimeve në gjatësi midis këtyre llojeve të trillimeve. Filozofi dhe kritiku letrar György Lukács argumentoi se kërkesa e gjatësisë lidhet me nocionin që një roman duhet të përfshijë tërësinë e jetës. <ref>[[György Lukács]] ''The Theory of the Novel. A historico-philosophical essay on the forms of great epic literature'' [first German edition 1920], transl. by Anna Bostock (Cambridge, Massachusetts: The MIT Press, 1971).</ref> Megjithatë, sipas romancierit anglez EM Forster, një roman duhet të jetë i përbërë me të paktën pesëdhjetë mijë fjalë. <ref name="nctb2023">{{Cite book |title=সহপাঠ |date=tetor 2023 |publisher=[[National Curriculum and Textbook Board]], [[Dhaka]], [[Bangladesh]] |volume=Classes XI-XII and Alim |page=2 |trans-title=Co-lesson}}</ref>

== Romanet e hershme ==
Romanet më të hershme përfshijnë rrëfimet e prozës klasike greke dhe latine nga shekulli i parë para Krishtit deri në shekullin e dytë pas Krishtit, të tilla si " ''Callirhoe'' " e Chariton (mesi i shekullit të 1-të), i cili është "ndoshta romani më i hershëm perëndimor i mbijetuar", <ref>{{Cite book |last=Morgan |first=J. R. |url=https://books.google.com/books?id=gnKxDwAAQBAJ&q=%22narrative+fiction+in+prose+imaginative%22&pg=RA1-PA1 |title=Collected Ancient Greek Novels |date=2019 |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-30559-5 |editor-last=Reardon |editor-first=B. P. |editor-link=Bryan Peter Reardon |edition=3rd |location=Oakland, CA |page=xvi |chapter=Foreword to the 2008 edition |author-link=J. R. Morgan}}</ref> si dhe ''Satyricon'' i Petronius -it, ''Historia e vërtetë'' e [[Lukiani|Lucianit]], ''Gomari i Artë'' i Apuleius -it dhe ''[[Ezopi|Romanca anonime e Ezopit]]'' dhe ''Romanca e Aleksandrit .'' Stili i këtyre veprave u përshtat më vonë në romanet e mëvonshme bizantine si ''Hysimine dhe Hysimines'' nga Eustathios Makrembolites <ref name="Morgan & Stoneman">John Robert Morgan, Richard Stoneman, ''Greek fiction: the Greek novel in context'' (Routledge, 1994), Gareth L. Schmeling, and Tim Whitmarsh (hrsg.) ''The Cambridge companion to the Greek and Roman novel'' (Cambridge University Press 2008).</ref> Format narrative u zhvilluan gjithashtu në sanskritishten klasike në [[India|Indi]] në shekujt 5-8, si ''Vasavadatta'' nga Subandhu, ''Daśakumāracarita dhe'' Avantis, ''Kadambari'' nga Banabhatta janë ndër veprat e shquara, këto forma narrative u ndikuan nga dramat klasike sanskrite shumë më të vjetra dhe letërsia dramatike . <ref>{{Cite journal |last=Kumar |first=Dr. VP Udaya |date=1 shtator 2021 |title=Concept of katha and akhyayika in sanskrit literature |journal=International Journal of Sanskrit Research |volume=7 |issue=5 |pages=193–195}}</ref>

Urbanizimi dhe përhapja e librave të shtypur në [[Dinastia Song|dinastinë Song]] (960–1279) udhëhoqi Kinën për evolucionin e tregimit oral në romane fiktive nga [[dinastia Ming]] (1368–1644). Zhvillimet paralele evropiane nuk ndodhën vetëm pas shpikjes së shtypshkronjës nga [[Johannes Gutenberg]] rreth vitit 1439 dhe rritja e industrisë botuese mbi një shekull më vonë lejoi mundësi të ngjashme. <ref>{{Cite web |title=Printing press &#124; History & Types |url=https://www.britannica.com/technology/printing-press}}</ref> Romani modern evropian thuhet shpesh se ka filluar me ''[[Don Kishoti i Mançës|Don Kishotin]]'' në 1605. <ref name="Merriam-Webster 1995">''Merriam-Webster's Encyclopedia of Literature''. Kathleen Kuiper, ed. 1995. Merriam-Webster, Springfield, Mass.</ref>

== Shih edhe ==
* [[Poezia]]
* [[Novela]]
* [[Tregimi]]
* [[Letërsia]] 

== Literatura ==
* {{cite book|first = Nancy|last = Armstrong|year = 1987|title = Desire and Domestic Fiction: A Political History of the Novel|publisher = Oxford University Press|location = New York|isbn = 978-0-19-504179-8}}
* {{cite book|first = Anthony|last = Burgess|year = 1967|title = The Novel Now: A Student's Guide to Contemporary Fiction|url = https://archive.org/details/novelnowstudents0000burg|url-access = registration|publisher = Faber|location = London}}
* {{cite book|first = Lennard J.|last = Davis|year = 1983|title = Factual Fictions: The Origins of the English Novel|url = https://archive.org/details/factualfictionso0000davi|publisher = Columbia University Press|location = New York|isbn = 978-0-231-05420-1}}
* {{cite book|first = Margaret Anne|last = Doody|year = 1996|title = The True Story of the Novel|publisher = Rutgers University Press|location = New Brunswick, NJ|isbn = 978-0-8135-2168-8|url-access = registration|url = https://archive.org/details/truestoryofnovel0000dood}}
* {{Cite EB1911|wstitle= Novel | volume= 19 |last= Gosse |first= Edmund William |author-link= Edmund William Gosse| pages = 833&ndash;838 }}
* Heiserman, Arthur Ray. ''The Novel Before the Novel'' (Chicago, 1977) {{ISBN|0-226-32572-5}}
* {{cite book|first = Michael|last = McKeon|year = 1987|title = The Origins of the English Novel, 1600–1740|url = https://archive.org/details/originsofenglish0000mcke|url-access = registration|publisher = Johns Hopkins University Press|location = Baltimore|isbn = 978-0-8018-3291-8}}
* Mentz, Steve (2006). ''Romance for sale in early modern England: the rise of prose fiction''. Aldershot: Ashgate. {{ISBN|0-7546-5469-9}}
* Moore, Steven (2013). ''The Novel: An Alternative History''. Vol. 1, Beginnings to 1600: Continuum, 2010. Vol. 2, 1600–1800: Bloomsbury.
* {{cite book|first = Timo|last = Müller|year = 2017|title = Handbook of the American Novel of the Twentieth and Twenty-First Centuries|publisher = de Gruyter|location = Boston}}
* {{cite book|first = Leah|last = Price|year = 2003|title = The Anthology and the Rise of the Novel: From Richardson to George Eliot|publisher = Cambridge University Press|location = London|isbn = 978-0-521-53939-5}} from [[Leah Price]]
* Relihan, Constance C. (ed.), ''Framing Elizabethan fictions: contemporary approaches to early modern narrative prose'' (Kent, Ohio/ London: [[Kent State University Press]], 1996). {{ISBN|0-87338-551-9}}
* Roilos, Panagiotis, ''Amphoteroglossia: A Poetics of the Twelfth-Century Medieval Greek Novel'' (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2005).
* Rubens, Robert, "A hundred years of fiction: 1896 to 1996. (The English Novel in the Twentieth Century, part 12)." Contemporary Review, December 1996.
* [[Michael Schmidt (poet)|Schmidt, Michael]], ''The Novel: A Biography'' (Cambridge, MA: [[Belknap Press]], 2014).
* {{cite book|first = Ian|last = Watt|author-link = Ian Watt|year = 1957|title = The Rise of the Novel: Studies in Defoe, Richardson and Fielding|publisher = University of Los Angeles Press|location = Berkeley}}

== Referime ==

[[Kategoria:Terminologji letrare]]
[[Kategoria:Romane]]
[[Kategoria:Prozë]]
[[Kategoria:Fiktiv]]