Sapuni
Sapuni është një kripë e një acidi yndyror që përdoret në një shumëllojshmëri produktesh pastrimi dhe lubrifikimi.[1] Në një mjedis shtëpiak, sapunët janë surfaktantë që zakonisht përdoren për larje, bathingu dhe lloje të tjera të mbajtjes së shtëpisë. Në mjediset industriale, sapunët përdoren si trashësues, përbërës të disa lubrifikantëve dhe pararendës të katalizatorëve.
Kur përdoret për pastrim, sapuni tret grimcat, të cilat më pas mund të ndahen nga artikulli që pastrohet. Në larjen e duarve, si surfaktant, kur shkumohet me pak ujë, sapuni vret mikroorganizmat duke çorganizuar shtresën e dyfishtë lipidike të membranës dhe duke denatyruar proteinat e tyre. Ai gjithashtu emulsifikon vajrat, duke bërë të mundur që ato të përcillen nga uji i rrjedhshëm.[2]
Sapuni krijohet nga përzierja e yndyrave dhe vajrave me një bazë.[3] Një proces i ngjashëm përdoret për prodhimin e detergjentit i cili gjithashtu krijohet nga kombinimi i përbërjeve kimike në një mikser.
Njerëzit kanë përdorur sapun për mijëvjeçarë. Ekzistojnë dëshmi për prodhimin e materialeve të ngjashme me sapunin në Babiloninë e lashtë rreth vitit 2800 para erës sonë.
Llojet[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Meqenëse janë kripëra të acideve yndyrore, sapunët kanë formulën e përgjithshme (RCO2−)nMn+ (Ku R është një alkil, M është një metal dhe n është ngarkesa e kationit). Klasifikimi kryesor i sapunëve përcaktohet nga identiteti i Mn+. Kur M është Na (natrium) ose K (kalium), sapunët quhen sapunë tualeti, që përdoren për larjen e duarve. Shumë indikacione metalike (Mg2+, Ca2+, dhe të tjera) japin sapun metalik. Kur M është Li, rezultati është sapuni i litiumit (p.sh., stearat litium), i cili përdoret në yndyrat me performancë të lartë.[4] Një kation nga një bazë organike si amoniumi mund të përdoret në vend të një metali; nonanoati i amonit është një sapun me bazë amoniumi që përdoret si herbicid.[5]
Ndryshe nga detergjentët, kur përdoret në sapunin e ujit të fortë nuk shkumon mirë dhe një llum stearat, një përbërës i zakonshëm në sapun, formohet si një precipitat i patretshëm.[6]
Sapunë jo tualeti[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Sapunët janë përbërës kryesorë të shumicës së yndyrnave lubrifikuese dhe trashësuesve. Yndyrat zakonisht janë emulsione të sapunit të kalciumit ose sapunit të litiumit dhe vajit mineral. Shumë sapunë të tjerë metalikë janë gjithashtu të dobishëm, duke përfshirë ato të aluminit, natriumit dhe përzierjet e tyre. Sapunë të tillë përdoren edhe si trashës për të rritur viskozitetin e vajrave. Në kohët e lashta, yndyrat lubrifikuese bëheshin me shtimin e gëlqeres në vajin e ullirit.[7]
Sapunët metalikë përfshihen gjithashtu në formulimet e bojrave të vajit të artistëve modernë si modifikues reologjik.[8]
Prodhimi i sapunëve metalikë[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Shumica e sapunëve metalikë përgatiten nga hidroliza e metanit në acid etanoik dhe acide yndyrore:
Sapunët e tualetit[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Në një mjedis shtëpiak, "sapuni" zakonisht i referohet asaj që teknikisht quhet sapun tualeti, që përdoret për pastrimin shtëpiak dhe personal. Kur përdoret për pastrim, sapuni tret grimcat, të cilat më pas mund të ndahen nga artikulli që pastrohet. Molekulat e patretshme të vajit/yndyrës lidhen brenda micelave, sfera të vogla të formuara nga molekulat e sapunit me grupe polare hidrofile (tërheqëse uji) nga jashtë dhe mbështjellin një xhep lipofilik (tërheqës yndyre), i cili mbron molekulat e vajit/yndyrës nga uji. duke e bërë të tretshëm. Çdo gjë që është e tretshme do të lahet me ujë.
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- ^ "Soap" (në anglisht). Marrë më 9 gusht 2010.
- ^ Tumosa, Charles S. (2001-09-01). "A Brief History of Aluminum Stearate as a Component of Paint". cool.conservation-us.org (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 2017-03-18. Marrë më 2017-04-05.
- ^ "What's The Difference Between Soap and Detergent" (në anglisht). cleancult.com. Arkivuar nga origjinali më 18 dhjetor 2019. Marrë më 14 mars 2023.
- ^ Klaus Schumann; Kurt Siekmann (2005). "Soaps". Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry (në anglisht). Weinheim: Wiley-VCH. doi:10.1002/14356007.a24_247. ISBN 978-3527306732.
- ^ "Ammonium nonanoate (031802) Fact Sheet" (PDF). epa.gov (në anglisht). 2006-09-21. Marrë më 2022-08-15.
- ^ Holman, John S.; Stone, Phil (2001). Chemistry (në anglisht). fq. 174. ISBN 9780748762392.
- ^ Thorsten Bartels; etj. (2005). "Lubricants and Lubrication". Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry (në anglisht). Weinheim: Wiley-VCH. doi:10.1002/14356007.a15_423. ISBN 978-3527306732.
- ^ S., Tumosa, Charles (2001-09-01). "A Brief History of Aluminum Stearate as a Component of Paint". cool.conservation-us.org (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 2017-03-18. Marrë më 2017-03-17.
{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)