Arumunët
 | Ky artikull ose seksion duhet të përmirësohet sipas udhëzimeve të Wikipedia-s. Ju lutemi ndihmoni edhe ju në përmirësimin e këtij artikulli. |
 Flamuri Vllah | |
| Popullsia e përgjithshme | |
|---|---|
| rreth 100,000-250,000 | |
| Gjuhët | |
| Vllahishtja (Fãrshãrot · Gramushtean) | |
| Fetë | |
| Ortodoksë |
Arumunët janë një grup etnik dhe komb autokton me vendbanim në të gjitha shtetet e Ballkanit.
Arumunët flasin gjuhen arumune, një gjuhë neolatine e përafërt me gjuhën rumune dhe atë italiane. Arumunët gjenden ne shtete si Shqipëria, Kosova, Greqia, Maqedonia, Bullgaria, Rumania dhe Serbia.
Historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Shumica e Arumunëve kanë banuar ne qytetin e atëhershëm Voskopojë, e cila u dogj nga Ali Pasha dhe ku Arumunët u detyruan ta braktisin qytetin e tyre duke u shpërngulur nëpër zona të tjera, si dhe në shtete si Bullgaria, Maqedonia, Rumania dhe Serbia.
Vllehtë në territorin shqiptar ndodhen të përqëndruar në pjesën jug-lindore, në atë të mesme dhe jug-perëndimore të Shqipërisë. Po ashtu ata shtrihen edhe në shtetet e tjera të Ballkanit si, në Greqi, Maqedoni, Bullgari, Rumani, Serbi, deri dhe në SHBA, në Gjermani, Kanada, Australi, Argjentinë e tjera si emigrant ekonomik ndër vite. Në Fraiburg të Gjermanisë, është qendra e studimeve Vllaho-arrumune me në krye profesor V. Barben. Besimi fetar i vllehve është ai ortodoks. Bizanti bëri të gjitha përpjekjet të konvertonte popujt në Helenë, ata që Roma i kishte kthyer dikur në Romakë. Po ashtu dhe latinishten e gjuhët e tjera vendase, i zëvëndësuan me gjuhën Greke. Helenizimi mori autorsinë dhe të krishterimit, ku çdo i krishterë quhej grek. Profesionet e vllehëve kanë qenë kryesisht: blegtorë, zejtarë, tregtarë, mirëmbajtës kanalesh, ujësjellsave, ndërtues banesash urbane e kishtare, si dhe ndërtues urash.
Popullsia shqiptaro-vllahe ka bashkëjetuar në harmoni të plotë, si në përpjekjet për zhvillimin shoqërorë të tyre dhe në atë politikë. Mbretëria shqiptaro-vllahe e Prespës ka qenë një nga bashkëjetesat e suksesshme në luftrat e tyre të përbashkëta për egzistencë, nën drejtimin e Kontit Samuel në vitet 976-1017, duke patur si kryeqendra Ohrin dhe Durrësin.
Emrat dhe klasifikimi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Etnonimet
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Termi arumun rrjedh drejtpërdrejt nga latinishtja Romanus, që do të thotë qytetar romak. Shkronja A është një zanore e rregullt epentetike, që shfaqet kur formohen grupe të caktuara bashkëtingëllore dhe nuk lidhet, siç e ka ndonjëherë etimologjia popullore, me a-në negative ose private të greqishtes (që ndodh edhe në fjalët latine me origjinë greke). Termi u krijua nga Gustav Weigand në veprën e tij të vitit 1894 Die Aromunen. Libri i parë të cilit shumë studiues i janë referuar si më të vlefshmit për të përkthyer emrin e tyre etnik është një gramatikë e shtypur në vitin 1813 në Vjenë nga Mihail G. Boiagi. U titullua Γραμματική Ρωμαϊκή ήτοι Μακεδονοβλαχική/Romanische oder Macedonowlachische Sprachlehre ("Gramatikë romantike ose maqedonisht-vllahe").
- Termi vllah[1] është një ekzonim i përdorur që në mesjetë. Arumunët e quajnë veten Rrãmãn ose Armãn, në varësi të cilit prej dy grupeve dialektore i përkasin, dhe identifikohen si pjesë e Fara Armãneascã ("fisi arumun") ose Populu Armãnescu ("populli arumun").[12] Endonimi përkthehet në anglisht si arumune, në rumanisht si Aromâni, në greqisht si Armanoi (Αρμάνοι), në shqip si Arumunët, në bullgarisht si arumani (Арумъни), në maqedonisht si aromanci (Ароманци), në serbo-kroatisht si armani dhe Aromuni.
Termi "vllah" përdorej në Ballkanin mesjetar si një ekzonim për të gjithë popujt romanishtfolës (romanizuar) të rajonit, si dhe një emër i përgjithshëm për barinjtë, por në ditët e sotme përdoret zakonisht për arumunët dhe meglenitët, dako-rumunët. [21] duke u quajtur vllehë vetëm në Serbi, Bullgari dhe Maqedoninë e Veriut. Termi shënohet në këto gjuhë: greqisht "Vlachoi" (Βλάχοι), shqip "Vllehët", bullgarisht, serbisht dhe maqedonisht "Vlasi" (Bласи), turqisht "Ulahlar", hungarisht[22] "Oláh". Vlen të përmendet se termi vllah do të thoshte gjithashtu "bandit" ose "rebel" në historiografinë osmane dhe se termi përdorej gjithashtu si ekzonim për kryesisht të krishterët ortodoksë në Ballkanin Perëndimor.
në letërsi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Mitrush Kuteli ka shkruar një përshkrim të ndjerë për praninë vllehe në Prizren[2].
Shih edhe
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ lumshi, Mejsi (16 janar 2015). "Aromanians". Aromanians. Arkivuar nga origjinali më 8 janar 2024. Marrë më 25 janar 2024.
{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: BOT: Gjendja e adresës origjinale është e panjohur (lidhja) - ^ Kuteli M., Në Prizren, midis të vdekurve dhe të gjallëve, Shekulli. - Nr. 2047, 12 shtator, 2007, f. 14 - 15.