Prizreni

Prizreni Призрен Prizren
Komunë dhe qytet
Pamje nga Prizreni
Flamuri Stema
Prizreni Призрен Prizren Prizreni Призрен Prizren Prizreni Призрен Prizren
Koordinatat: 42°12′46″N 20°44′21″E
Shteti	Kosova
Rajoni	Prizreni
Komuna	Prizreni
Qeverisja
• Kryetari	Shaqir Totaj (PDK)
• Këshilli	Këshilli Komunal i Prizrenit
Sipërfaqja
• Komuna	626,86 km2 (242,03 sq mi)
Popullata  (2011)
• Zona urbane	94.517
• Rural	83.264
• Komuna	177.781
Zona kohore	UTC+1 (CET)
• Verë (DST)	UTC+2 (CEST)
Kodi postar	20000
Area code	+383 (0) 29
Targa e automjeteve	04
Faqja Zyrtare	kk.rks-gov.net/prizren/

Ura e gurit.

Prizreni në vitin 1863

Pamje e Prizrenit nga Kalaja

Prizreni (serbokroatisht: Призрен Prizren) është qytet në pjesën jug-perëndimore të Republikës së Kosovës, si dhe i dyti në Kosovë për nga madhësia dhe popullsia pas Prishtinës. Prizreni po ashtu është qendër e komunës dhe rajonit me të njëjtin emër. Qyteti ka një popullsi prej rreth 170,000 banorësh, shumica shqiptarë. Komuna mendohet të ketë rreth 221,000 banorë, përfshi këtu vetë qytetin dhe 76 fshatrat që e përbëjnë. Gjendet në afërsi të Bjeshkëve të Sharrit në Kosovën jugore, rajoni kufizohet me Shqipërinë dhe Maqedoninë e Veriut. Qyteti i Prizrenit shtrihet në pjesën jugore të Rrafshit të Dukagjinit, në rrugën që lidhte me parë bregdetin verior të tokave shqiptare dhe qendrat e tij qytetaro-tregtare me rajonet e brendshme të Kosovës dhe të Ballkanit.

Emri

Emri i qytetit është lidhur me vendin e quajtur Petrizen, fortesë në Dardani sipas Prokopit të Çezaresë në shekullin e VI. Me siguri dihet përmendja e Prizrenit të sotëm më 1019 me trajtën Prisdriana.

Historia

Periudha antike

Gjetja më e hershme arkeologjike është e ashtuquajtura Vrapuesja e Prizrenit, një figurinë bronzi të një vajze duke vrapuar. Një tregtar ia shiti Muzeumit Britanik më 1876. Sipas muzeut, reperti është ndërtuar në Spartë mes viteve 520-500 p.e.s., mund të ketë ardhur në Prizren si dhuratë, apo si plaçkë, dhe është përdorur si hyjni varri.

Prizreni është asociuar tradicionalisht me Therandën, qytet i periudhës romake. Por kërkime të vonshme kanë treguar se Theranda ka qenë diku në Suharekën e sotme. Gërmimet arkeologjike kanë dëshmuar se kalaja e Prizrenit ka disa shtresëzime që dëshmojnë banueshmërinë e saj që nga periudha e bronzit.

Në antikitetin e vonë fortifikimi është përtërirë si pjesë e një vazhde fortifikatash që ngriti apo përtëriu Justiniani në luginën e Drinit për të siguruar komunikacionin e fushave të Dardanisë me bregun e Adriatikut. Asokohe Prokopi i Çezaresë e dokumenton si Petrizen fortifikatën e komisionuar nga perandori romak-bizantin për t'u rimëkëmbur.

Mesjeta

Gjatë shekullit XI ishte qendër e rëndësishme qytetare, më 1019 Prizreni ishte seli ipeshkvie në Perandorinë Bizantine, kur edhe përmendet me emrin Prisdriana. Ndarja ekleziastike e peshkopatës së Prizrenit nga Patriarkana e Kostandinopojës qe akti përfundimtar i forcimit të pushtetit të Stefan Nemanjës në qytet, në sundimin e të cilit qyteti u bë qendër administrative dhe tregtare e zhupës së Podrimlje (Podrima, ose Anadrini). Qyteti u zhvillua poshtë fortesës në të majtë të lumit Bistrica, ku prej stacionimit të tregtarëve raguzanë u bë nyjë e tyre për tregtinë edhe më në lindje.

Gjatë sundimit serb (shek XII-XIV), Stefan Dushani qartazi përmend praninë arbërore në rrethinat e Prizrenit dhe të Shkupit. Në kohën e sundimit të mbretërve Dushan dhe Urosh, Prizreni qe herë pas here selia e mbretërive të tyre. Dushani u varros në Manastirin e Arkangjelit të Shenjtë.

Sunduesi i fundit sllav, Gjuragj Brankoviqi e bëri despotatin e tij vasal si të hungarezëve ashtu edhe të osmanëve, këtyre të fundit të cilëve ua dorëzoi më 21 qershor 1455.

Ndërtesa e hamamit të vjetër

Sundimi osman

Qyteti u bë qendër e sanxhakut që mban emrin e tij, më pas u bë pjesë e Ejaletit të Rumelisë. U bë një shehër i begatshëm nga zejtaria e tregtia. Në Defterin Osman të 1591, Prizreni si qendër sanxhaku dëshmohet nga emrat e banorëve si tashmë i islamizuar, duke mbajtur gjithnjë patronimin shqiptar, si Ali Gjoci, Hasan Gjinaj, Hasan Bardhi, etj. Mëhallat e shehrit qenë Xhamia e Vjetër (53 vatra), Levisha (50 vatra), Ajaz bej (15 vatra), Haxhi Kasem (48 vatra), Jazixhi Sinani (71 vatra), Çarshia ose Jakup bej (18 vatra). Mëhallat e krishtera qenë Pazari i vjetër (8 vatra), Madhiq (37 vatra), Vasil (27 vatra), Kodha (13 vatra), Çarshia/Pjetri Nikolla (14 vatra), Bogoi Riber (11 vatra), Radmir (51 vatra), Jazixhi Sinani (përmendur më parë, 24 vatra), Pandelja (29 vatra), Prend Vriça (9 vatra) and Ajas (13 vatra). Lagjet e Pandelisë, Jazixhi Sinanit dhe Kodhës kishin banorë ku mbizotëronin antroponimia arbërore, të tjerat kishin një përzierje sllave apo sllavo-arbërore, ose thjesht mbarëortodokse, të antroponimisë.

Gjatë luftërave austro-turke, popullsia arbërore e Prizrenin e drejtuar nga Pjetër Bogdani, u mblodh në mbështetje të austriakëve kundër osmanëve. Dokumentacioni rrëfen se "austriakët marshonin drejt Prizrenit, kryeqytet e Arbërisë" ku u pritën nga Bogdani dhe 5-6000 arbërorë.

Në shekullin XIX Hahn e përshkruan si me popullsi më të lartë se Larisa, Janina, Shkodra edhe se Manastiri:

"Në fakt Prizreni, në bazë të listave zyrtare të pagesave, përmbledh 11.540 shtëpi, prej të cilave 8400 muslimanë, 3000 të krishterësh grek dhe 150 të krishterësh katolik. Në këto shtëpi banojnë gjithsej 46.000 frymë, nga të cilët 36.000 muslimanë, 8.000 të krishterë grek (bullgarë dhe vlleh) dhe 2.000 të krishterë katolik. [...] Qyteti është ndarë në njëzetekatër lagje, ka njëzetegjashtë xhami, dy kisha greke dhe një shtëpi private që është shndërruar në kishë katolike. Shkollat që ekzistojnë aty janë: shtatëmbëdhjetë shkolla muslimane për djemtë dhe nëntë për vajzat, një shkollë fillore ushtarake (Mejtep Ruzhdie), një shkollë bullgare e subvencionuar nga ambasadorët si dhe një shkollë katolike e përkrahur nga Madhëria e Tij Perandori, e cila aktualisht numëron njëzetegjashtë nxënës."

Prizreni ishte qendra e dytë më e rëndësishme ekonomiko tregtare e trojeve shqiptare me rreth 1.500 dyqane (1.200 sipas Hahn) në fund të kësaj periudhe. Si pas vjetarit turk të vitit 1874 qyteti i Prizrenit kishte 44.000 banorë nga të cilët mbi 35.000 shqiptar.

Lidhja e Prizrenit

Në mesin e Krizës Lindore dhe luftës ruso-turke, të nxitur nga sulltani, paria shqiptare u mblodhën në xhaminë Bajraklie dhe në külliye-n e Gazi Mehmet Pashës në atë që u njoh më pas si Lidhja e Prizrenit, më 10 qershor 1878. Përfaqësues i drejtëpërdrejtë i qytetit ishte myderrizi, deputeti në parlamentin e parë osman, dhe më pas ndër drejtuesit e Lidhjes Ymer efendi Prizreni.

Më 1899 u themelua shkolla e parë e pavarur shqipe në të cilin jepte mësim Mati Logoreci.

Serbia dhe mbretëria serbo-kroato-sllovene

Në nëntor të vitit 1913 Prizreni pushtohet nga trupat serbp-malazeze, që u pasua nga një dëbim i madh i familjeve shqiptare nga qyteti, që u shpërngulen në Turqi.

Pushtimi italian, bashkimi me Shqipërinë

Gjatë Luftës së II botërore, Prizreni u bashkua me Mbretërinë Shqiptare dhe ekonomia e tij pati rritje si pasojë e rilidhjes me rrugët tregtare dhe tregjet e Shkodrës e Tiranës. Disa nga banorët e Prizrenit dhe rrethit të tij u përfshin në Lëvizjen Antifashiste Nadonalçlirimtare,e disa të tjerë në lëvizjen e Ballit Kombëtar. Trupat gjermane u larguan nga Prizreni më 17 nëntor 1944, që u pasua nga pushtimi sllavo-komunist i cili rinisi menjëherë dëbimin e familjeve shqiptare më të zëshme në mbrojtje të vendit. Me qindra familja shqiptare u detyruan të lënë Prizrenin nën kërcënimin e armëve. Një pjesë e këtyre familjeve u detyruan të vendosen në Kukës e qytete të tjera të Republikës së Shqipërisë.

Jugosllavia e dytë

Pas luftës deri më 1947, Prizreni ishte qendra e Qarkut Autonom të Kosovës. Megjithatë nuk pati ndonjë zhvillim të ndjeshëm. Edhe më pas ishte një ndër qendrat më të prapambetura në gjithë Jugosllavinë. Në fund të viteve të 50-ta deri në mesin e viteve të 60-ta nga Prizreni u shpërngulën mbi 3.200 familje në Turqi.

Gjeografia

Artikulli kryesor: Gjeografia e Prizrenit

Prizreni shtrihet në shpatet e Maleve të Sharrit në jug të Kosovës në brigjet e lumit Prizren. Komuna e Prizrenit kufizohet me Shqipërinë në jugperëndim dhe Maqedoninë e Veriut në juglindje.

Popullsia

Prizreni në ditët e sotme ka më shumë se 177 000 banorë. Në vitin 1836 kishte rreth 26 000 banorë. Popullsia u rrit në 1875-ën, kur arriti në 40 000 banorë, me mbi 80% shqiptarë, më pak se 15% serbë e rreth 5% vllehë. Sot popullsia e Prizrenit përbëhet nga një shumicë prej më shumë se 80% shqiptarë, e pjesa e mbetur nga goranë, boshnjakët, romë, turqisht e shumë pak serbë.

Vende të vizitueshme

Ura e Gurit

Qyteti i Prizrenit ka trashëguar një numër të madh objektesh kulturo-historike, disa fetare si objektet e kultit, disa arkitekturor, disa higjiene dhe mbledhje qytetare si hamamet dhe shadërvanet, e disa natyrore. Më të rëndësishme janë : Kompleksi i Shadervanit, Nënkalaja, Marashi, Kalaja, Kisha e Shën Premtës, Kisha e Shën Shpëtimit, Xhamia e Bajraklisë, Xhamia e Safi Sinan Pashës, Hamamet e qytetit, krojet e qytetit, Ura e Gurit dhe një numër i madh i shtëpive tradicionale qytetare të trashëguara ndër shekuj.

Kuzhinë

Pa dyshim se një ndër kënaqësitë më të mëdha për njerëzimin është ushqimi i shijshëm e ushqimin e këndshëm në Prizren e bën mishi i pjekur dhe uji i këndshëm që i bashkohet tryezës. Këtë ushqim të shijshëm në këtë qytet të veçantë e bën përvoja shumëvjeqare e cila trashëgohet nga njëri brez në tjetrin. Në përgatitje nuk shtohet asgjë tjetër përveç tradicionales. Gjatë përgatitjes së këtyre shuajtjeve bëhet një gatim i thjeshtë dhe komod por me përvojë. Për përgatitjen e ushqimeve mjeshtrit lokal kanë krijuar përvojën e mjaftueshme të lidhur me një traditë të gjatë dhe forcuar me modernitetin e sotëm. Prizreni është i njohur për përgatitjet nga brumi, ndër të cilat shquhen: pogaqa, toplia, pitajka me vezë, pitja dhe flija. Gjellërat tradicionale të Prizrenit përbëjnë esencën e kuzhinës prizrenase. Qervish me qofte, Speca me gjizë, tavë Prizreni, dollma, musakë, sarma, pasul, gullash, burjan me mish, Elbasan tavë, janë gjellërat më të shquara të Prizrenit. Gjithashtu, Prizreni kultivon një numër të caktuar ëmbëlsirash, në mesin e të cilëve, sheqerpare, tespishte, bakllava, sutliash, tullumba dhe havlla janë ndër më të preferuarat.

Natyrë

Prizreni bën pjesë në mesin e qyteteve natyrore, ku intervenimi i dorës së njeriut është mjaft i vogël në krahasim me bukuritë që i ka krijuar vetë natyra. Mbi këtë kontekst të përkryer natyror dhe relief mjaft të përshtatshëm gjeografik është ndërtuar e gjithë arkitektura dhe civilizimi shumëshekullor i Prizrenit. Malet e Sharrit shtrihen në jug-lindje të Kosovës duke filluar nga afërsia e Prizrenit dhe shkon pjerrtas me majet apo thepat në formë piramidale të radhitura njëra pas tjetrës apo siç e quante që nga antikiteti populli ilir, majat e sharrës, nga ngjajshmëria në thepat e sharrës, që formojnë figura të njëpasn - jëshme karakteristike në zemër të Ballkanit. Gjithashtu shtrihen nga pjesa e Maqedonisë veriperëndimore në Shqipërinë verilindore. Bjeshkët e Sharrit janë të njohura qysh nga antikiteti në dokumente të autorëve të ndryshëm, që nga shekulli i V p.e.s. me emrin Mont Skardus, nga Herodoti, i cili i pëshkrun edhe fiset ilire dhe kufizimet e tyre. Ndër shekuj këto vargmale shërbyen si murë natyrorë, mbrojtëse nga sulmet barbare, drejt Maqedonisë dhe Greqisë ku konsidero - heshin si të pakapërcyeshme. Më vonë, me ardhjen e Turqve në Ballkan, Malet e Sharrit u quajtën Çar-dagh, në dokumentet osmane dhe europiane. Maja më e lartë nga fillojnë këto vargmale, mendohet se emrin e ka me origjinën frënge, “Pamje e bukur” “le bo tën” e që mbeti pastaj në popull si Maja e Lubo - tenit e cila kulminon 2553m mbi nivelin e detit. Sistemi malor është rreth 80 kilometra i gjatë dhe 10 deri në 30 kilometra i gjërë. Fauna e Maleve të Sharrit përfshin shumë kafshë të rralla dhe të rrezikuara. Këtu bëjnë pjesë një numër gjitarësh, si ariu i murrmë, rrëqebulli, derri i egër, ujku, kaprolli, dhia e egër dhe shpendët si shqiponja e malit, thëllëza e malit, gjeli i egër, skifteri kthetrab - ardhë, bufi dhe shkaba.

Kultura

Kultura në Prizren përfaqëson një ndërthurje të pasur të traditës shqiptare, trashëgimisë osmane dhe ndikimeve të tjera ballkanike. I njohur si një ndër qytetet më të vjetra dhe më të bukura të Kosovës, Prizreni është shpesh cilësuar si "kryeqyteti kulturor" i vendit. Arkitektura e lashtë me xhamitë, kishat dhe urat historike, krijon një peizazh ku historia dhe arti bashkëjetojnë në harmoni.

Gjatë historisë, Prizreni ka qenë qendër e rëndësishme arsimore, fetare dhe kulturore. Lidhja e Prizrenit (1878) shënoi një moment kulmor në historinë kombëtare shqiptare, duke e kthyer qytetin në simbol të ndërgjegjes kombëtare. Traditat artizanale si qëndisjet, punimet në argjend dhe filigrani, mbeten të gjalla deri sot, duke dëshmuar mjeshtërinë e trashëguar brez pas brezi.

Festivale si DokuFest (festivali ndërkombëtar i filmit dokumentar dhe të shkurtër) dhe Zambaku i Prizrenit (festival i këngës së lehtë) e mbajnë të gjallë jetën kulturore bashkëkohore të qytetit, duke e bërë Prizrenin një vatër të takimit të kulturave dhe ideve të reja. Prizreni ruan edhe një traditë të pasur të muzikës popullore, ku lahuta, çiftelia dhe kënga tradicionale janë pjesë e pandashme e jetës shoqërore.

Nëpër rrugicat me kalldrëm, tregjet tradicionale dhe sheshet historike të Prizrenit, kultura e qytetit vazhdon të frymojë gjallë, duke ndërthurur të kaluarën me të tashmen në një mënyrë unike dhe të veçantë.

Institucione

• Drejtoria për turizëm dhe zhvillim ekonomik dtzhepz@gmail.com
• Drejtoria për Kulturë e Komunës së Prizrenit www.kk.rks-gov.net/prizren
• Asociacioni Turistik Rajoni Jugor i Kosoves www.atrjk-ks.org
• Instituti për mbrojtjen e monumenteve Kulturore www.mkrs-ks.org
• Trashëgimia kulturore pa kufij www.chwbkosovo.org
• Instituti Yunus Emre prizren@yunusemrevakfi.com.tr
• Biblioteka regjionale dhe Shtëpia e Kulturës Prizren +38129223033
• Fondacioni për trashëgimi kulturore www.heritage-ks.com
• Rrjeti i Organizatave të Kulturës RROK www.rrok.com
• EC Ma Ndryshe www.ecmandryshe.org
• Dokufest www.dokufest.com
• Ngom www.ngomfest.com
• Ura e artit uraeartit@yahoo.com
• ICEC www.icec-ks.org
• Old Timer Club www.oldtimerclubprizren.com
• Shoqata e Bjeshkatarëve "Sharri" shbsharripz@yahoo.com
• SculpFest www.sculpfest.com
• Xhennet Comics xhennetcomics.blogspot.com
• Shoqëria Kulturo Artistike Agimi shka.agimi@gmail.com
• AKV Lidhja e Prizrenit akv-lidhjaeprizrenit@hotmail.com
• Shoqëria Kulturo Artistike Dogruyol www.dogruyol-tksd.com
• Ansambli artistik Emin Duraku www.ansambli-zhur.webs.com
• 40 BunarFest www.bunarfest.com
• Fondacioni "Lumbardhi" info@lumbardhi.org

Numrat Postal

Posta dhe Telekomi i Kosovës sipas Unionit Postar Univerzal për Prizren ka caktuar numrat e kodeve postare të paraqitura në tabel.

Kodi Postar i Kosovës - 20000 Prizren
Qarku	Komuna	vendbanimi	Numri
Prizren	Prizren	Prizren	20000
		Prizren 1	20010
		Prizren 2	20020
		Prizren 3	20030
		Prizren 4	20040
		Prizren 5	20050
		Prizren 6	20060
		Prizren 7	20070
		Prizren 8	20080
		Zym	20510
		Zhur	20520
		Reçan	20530
		Mamushë	20540
		Korishë	20550
	Rahovec	Rahovec	20500
		Rahovec 1	20510
		Rahovec 2	20520
		Ratkoc	20530
		Xërxë	21000
		Hoça e Madhe	21050
		Krush e Madhe	21060
	Dragash	Dragash	22000
		Bresanë	22050
		Bellobradë	22060
		Brod	22070
		Krushevë	22080
	Therandë	Therandë	23000
		Mushtishë	23050
		Samadraxhë	23060
	Malishevë	Malishevë	24000
		Banjë e Madhe	24050
		Kijevë	24060
Ref: PTK

Vendbanime të populluara në komunën e Sharr (Dragash)

• Bellobrad
• Bilusha
• Bljaç
• Brezna
• Brodosavce
• Brrut
• Buzec

Vendbanime të populluara në Komunën e Prizrenit

Atmaxhë Bellobrad Bilusha Blaq Blue Brezna (Sharr) Brodosavcë (Sharr) Brut Buzec Caparc Dedaj Dobrusha Dobruša Dojnice Drajçiq Dushanova Gërnçar Grncare Грнчаре Gjonaj Epërme Village Gorozhup Grazhdanik Hiq Hoçë e Qytetit Jablanica Jeshkovë Kabash i Hasit Kabash (Kabashi) Kapra Karashëngjergj Kobanjë Kojush Kosovarëve Krajk Krushë e Vogël

Kuklibeg Kukovce Kushnin Kustendil Landovica Leskovac Lez Lokvice Lubinje e Epërme Lubinje e Poshtme Lubizhda Has Lubizhdë Lukinaj Lybeçevë Malësi e Re (Lutogllava) Mamushë Manastirica Mazrek Medvec Milaj Murati Mushnikovë Nashec Nebreg Novakë Novo Selo Përdor Petrovo Selo Pirane Plajnik Planejë Planjanë Poslisht

Pousko Prizren Randobravë Re Sumadija Reçan Renco Romaja Serbicë e Epërme Gornja Srbica Serbicë e Poshtme Donja Srbica Shajinovc (Prizren) Shkozë Shpenadi Skorobisht (Skorobista)42.233347°N 20.806732°E / 42.233347; 20.806732 (Skorobisht) Sredskë(Sredska) Struzhë Trepetinca Tupec Ulët Ljubinje Ulët Skenderaj Velezhë Vrbnica Vlashnje Vrbiçan Xërxë Zapluzhë Zgatar Zhivinjan Zur Zojz Zym i Hasit Zym i Opojës

Galeria

• 
  Prizreni me Kalanë
• 
  Monumenti i Lidhjes shqiptare të Prizrenit
• 
  Objekti i Lidhjes së Prizrenit
• 
  Prizreni, Xhamia e Sinan Pashës
• 
  Ura e Gurit në Prizrenin e bukur
• 
  Kompleksi i Lidhjes së Prizrenit
• 
  Xhamia Sinan Pasha , Prizren

Shih edhe

• Vilajeti i Prizrenit
• Komuna e Prizrenit
• Sanxhaku i Prizrenit
• Kompleksi i Lidhjes së Prizrenit
• Rajoni i Prizrenit

Literatura

• Berisha, Sheradin. "Ndarja administrative në Qarkun e Prizrenit - në vitin 1919". Arkivuar nga origjinali më 24 korrik 2008. Marrë më 29 maj 2018.
• Frashëri, Kristo (2012) Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Tiranë.
• Hoxha, Gëzim (2007). "Të dhëna të reja arkeologjike nga Kalaja e Prizrenit / Nouvelles données archéologiques sur la forteresse de Prizren". Iliria. 33: 33. doi:10.3406/iliri.2007.1073.
• "Letërnjoftimi i Komunës së Prizrenit - 2021" (PDF), institutigap.org, Instituti GAP, marrë më 2022-11-04
• Malcolm, Noel (1998). Kosovo: A Short History (në anglisht). Macmillan. ISBN 978-0-333-66612-8.
• Malcolm, Noel (2020). Rebels, Believers, Survivors: Studies in the History of the Albanians (në anglisht). Oxford University Press. ISBN 978-0192599223.
• Rrezja, Agon (2011). "Zhupa e Podrimës sipas burimeve cirilike të shek. XII-XV / District of Podrima according to Cyrillic sources of the 12th-15th centuries". Gjurmime Albanologjike. Albanological Institute of Pristina. 41–42.
• Shukriu, Edi (2006). "Spirals of the prehistoric open rock painting from Kosova". Proceedings of the XV World Congress of the International Union for Prehistoric and Protohistoric Sciences. 35. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Shukriu, Muhamed (2001) Prizreni i lashtë: Morfologjia e ecurive për ruajtjen e kulturës materiale. Shtypshkronja Kosova, Prizren,

Lidhje të jashtme

• Faqja zyrtare
• Visit Prizren — faqja turistike e qytetit

Referime

• Portali i Prizrenit Portali i Prizrenit
• Portali i Kosovës