Fetë abrahamike
Fetë abrahamike janë një grup fesh të përqendruara rreth adhurimit të Zotit të Abrahamit. Abrahami, një patriark hebre,[1] përmendet gjerësisht nëpër shkrimet fetare abrahamike, Biblën, Kuranin dhe Torën.[2][3]
Tradita hebraike pretendon se 12 fiset e Izraelit e kanë prejardhjen nga Abrahami nëpërmjet djalit të tij Isakut dhe nipit Jakobit, djemtë e të cilëve formuan kombin e izraelitëve në Kanaan (ose Tokën e Izraelit); Tradita islame pretendon se 12 fise arabe të njohura si Ismaelitë e kanë prejardhjen nga Abrahami nëpërmjet djalit të tij Ismaelit në Gadishullin Arabik.[4]
Në fazat e saj të hershme, feja izraelite rrjedh nga fetë kananite të epokës së bronzit; nga Epoka I e Hekurit, ajo ishte bërë e dallueshme nga fetë e tjera kananite, pasi hodhi poshtë politeizmin për monolatrinë. Natyra monolatiste e jahvizmit u zhvillua më tej në periudhën pas robërisë babilonase, duke u shfaqur përfundimisht si një lëvizje e fortë fetare e monoteizmit.[5][6] Në shekullin e 1-rë të erës sonë, Krishterimi u shfaq si një lëvizje e ndarë nga Judaizmi në Tokën e Izraelit, e zhvilluar nën Apostujt e Jezusit të Nazaretit; u përhap gjerësisht pasi u miratua nga Perandoria Romake si fe shtetërore në shekullin e 4-të të erës sonë. Në shekullin e 7-të të erës sonë, Islami u themelua nga Muhamedi në Gadishullin Arabik; ai u përhap gjerësisht gjatë pushtimeve të hershme myslimane, menjëherë pas vdekjes së tij.
Krahas feve indiane, feve iraniane dhe feve të Azisë Lindore, fetë abrahamike përbëjnë ndarjen më të madhe në fenë krahasuese. Nga numri i përgjithshëm i adhuruesve, Krishterimi dhe Islami përbëjnë lëvizjet fetare më të mëdha në botë. Fetë abrahamike me më pak ndjekës përfshijnë Judaizmin, Besimin Bahá'í,[7] Druzizmin,[8] Samaritanizmin dhe Rastafariun.[9][10]
Etimologjia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Studiuesi katolik i Islamit Louis Massignon deklaroi se shprehja "feja abrahamike" do të thotë se të gjitha këto fe vijnë nga një burim shpirtëror. Termi modern vjen nga forma shumësi e një referimi kuranor për din Ibrāhīm, 'feja e Ibrahimit', forma arabe e emrit të Abrahamit.
Premtimi i Perëndisë te Zanafilla 15:4–8 në lidhje me trashëgimtarët e Abrahamit u bë paradigmatik për hebrenjtë, të cilët flasin për të si "ati ynë Abrahami" (Avraham Avinu). Me shfaqjen e krishterimit, Apostulli Pal, te Romakëve 4:11–12, gjithashtu iu referua atij si "ati i të gjithëve" atyre që kanë besim, të rrethprerë ose të parrethprerë. Islami gjithashtu e konceptoi veten si fe e Abrahamit. Të gjitha fetë kryesore abrahamike pretendojnë një prejardhje të drejtpërdrejtë të Abrahamit:
- Abrahami është regjistruar në Tevrat si paraardhësi i izraelitëve nëpërmjet djalit të tij Isakut, i lindur nga Sara nëpërmjet një premtimi të bërë në Zanafilla.[Zan. 17:16]
- Të krishterët pohojnë origjinën stërgjyshore të hebrenjve në Abraham. Krishterimi gjithashtu pretendon se Jezusi ishte pasardhës i Abrahamit.[Mateu 1:1–17]
- Muhamedi, si arab, besohet nga muslimanët se rrjedh nga djali i Abrahamit, Ismaili, nëpërmjet Hagarit. Tradita hebraike barazon gjithashtu pasardhësit e Ismaelit, Ismaelitët, me Arabët, ndërsa pasardhësit e Isakut nga Jakobi, i cili më vonë u njoh edhe si Izraeli, janë izraelitët.
- Besimi Bahá'í thekson në shkrimin e tij të shenjtë se Bahá'ullah erdhi nga Abrahami nëpërmjet djemve të gruas së tij Keturah.
Debatet në lidhje me termin
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Përshtatshmëria e grupimit të Judaizmit, Krishterimit dhe Islamit me termat "fetë abrahamike" ose "traditat abrahamike", ndonjëherë është sfiduar. Besimet e përbashkëta të krishtera të Mishërimi, Triniteti dhe ringjallja e Jezusit, për shembull, nuk pranohen nga Judaizmi apo Islami (shih për shembull pikëpamjen islame të vdekjes së Jezusit). Ka besime kyçe si në Islam ashtu edhe në Judaizëm që nuk ndahen nga shumica e Krishterimit (si p.sh. abstenimi nga mishi i derrit) dhe besime kyçe të Islamit, Krishterimit dhe Besimit Bahá'í që nuk ndahen nga judaizmi (siç është pozicioni profetik dhe mesianik i Jezusi, respektivisht).
Adam Dodds argumenton se termi "besimet abrahamike", megjithëse i dobishëm, mund të jetë mashtrues, pasi përcjell një të përbashkët historike dhe teologjike të paspecifikuar që është problematike në shqyrtim më të afërt. Ndërsa ka një të përbashkët midis feve, në masë të madhe prejardhja e tyre e përbashkët është periferike ndaj besimeve të tyre përkatëse themelore dhe kështu fsheh dallimet thelbësore. Alan L. Berger, Profesor i Studimeve Judaike në Universitetin Atlantik të Floridës, shkroi se megjithëse "Judaizmi lindi si Krishterimin ashtu edhe Islamin", të tre besimet "e kuptojnë rolin e Abrahamit" në mënyra të ndryshme. Aaron W. Hughes, ndërkohë, e përshkruan termin si "të pasaktë" dhe "kryesisht një neologjizëm teologjik".
Një emërtim alternativ për "fetë abrahamike", "monoteizmi i shkretëtirës", mund të ketë gjithashtu konotacione të pakënaqshme.
Fetë
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Judaizmi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Artikulli kryesor: Historia Hebreje
Një nga tekstet kryesore të judaizmit është Tanakh, një rrëfim i marrëdhënies së izraelitëve me Perëndinë që nga historia e tyre më e hershme deri në ndërtimin e Tempullit të Dytë (rreth 535 pes). Abrahami përshëndetet si hebreu i parë dhe babai i popullit hebre. Një nga stërnipërit e tij ishte Juda, nga i cili feja në fund mori emrin e saj. Izraelitët fillimisht ishin një numër fisesh që jetonin në Mbretërinë e Izraelit dhe në Mbretërinë e Judës.
Pasi u pushtuan dhe u internuan, disa anëtarë të Mbretërisë së Judës u kthyen përfundimisht në Izrael. Më vonë ata formuan një shtet të pavarur nën dinastinë Hasmonean në shekujt II dhe I pes, përpara se të bëheshin një mbretëri kliente e Perandorisë Romake, e cila gjithashtu pushtoi shtetin dhe shpërndau banorët e tij. Nga shekulli i 2-të deri në shekullin e 6-të, hebrenjtë rabinikë (që besohet se e kishin prejardhjen nga farisenjtë historikë) shkruan Talmudin, një vepër e gjatë vendimesh ligjore dhe interpretimesh biblike, e cila, së bashku me Tanakhun, është një tekst kyç i Judaizmit Rabinik. Çifutët Karaite (që besohet se kanë prejardhje nga saducenjtë) dhe Beta-Izraeli e hedhin poshtë Talmudin dhe idenë e një Tevrati Oral, duke ndjekur vetëm Tanakhun.
Krishterimi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Artikulli kryesor: Historia e Krishterimit
Krishterimi filloi në shekullin I si një sekt brenda Judaizmit i udhëhequr fillimisht nga Jezusi. Ndjekësit e tij e shihnin atë si Mesia, si në Rrëfimin e Pjetrit; pas kryqëzimit dhe vdekjes së tij, ata filluan ta shihnin atë si Perëndinë e mishëruar, i cili u ringjall dhe do të kthehet në fund të kohës për të gjykuar të gjallët dhe të vdekurit dhe për të krijuar një Mbretëri të përjetshme të Perëndisë. Brenda pak dekadash lëvizja e re u nda nga judaizmi. Mësimi i krishterë bazohet në Dhiatën e Vjetër dhe të Re të Biblës.
Pas disa periudhave të persekutimit të alternuar dhe paqes relative përballë autoriteteve romake nën administrata të ndryshme, krishterimi u bë kisha shtetërore e Perandorisë Romake në vitin 380, por që nga fillimi i tij është ndarë në kisha të ndryshme. Një përpjekje u bë nga Perandoria Bizantine për të bashkuar të ashtuquajturin krishterim, por kjo dështoi zyrtarisht me Skizmin Lindje-Perëndim të vitit 1054. Në shekullin e 16-të, lindja dhe rritja e protestantizmit gjatë Reformimit e ndau më tej krishterimin në shumë besime. Degëzimi më i madh pas Reformimit është lëvizja e Shenjtorëve të Ditëve të Mëvonshme.
Islami
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Artikulli kryesor: Historia e fesë islame
Islami bazohet në mësimet e Kuranit. Edhe pse e konsideron Muhamedin si vulën e profetëve, Islami mëson se çdo profet predikoi Islamin, pasi fjala Islam fjalë për fjalë do të thotë nënshtrim ndaj Zotit, koncepti kryesor i predikuar nga të gjithë profetët abrahamikë. Megjithëse Kurani është teksti qendror fetar i Islamit, të cilin muslimanët besojnë se është një shpallje nga Zoti, libra të tjerë islamikë që konsiderohen të shpallur nga Zoti përpara Kuranit, të përmendura me emër në Kuran janë Tevrati (Torah) i shpallur profetëve. dhe të dërguarit në mesin e bijve të Izraelit, Zaburi (Psalmet) i shpallur Davudit (Davidit) dhe Inxhili (Ungjilli) i shpallur Isait (Jezusit). Kurani përmend gjithashtu se Zoti ka shpallur rrotullat e Abrahamit dhe rrotullat e Moisiut.
Mësimet e Kuranit besohen nga muslimanët se janë shpallja dhe fjalët e drejtpërdrejta dhe përfundimtare të Zotit. Islami, si Krishterimi, është një fe universale (d.m.th. anëtarësimi është i hapur për këdo). Ashtu si judaizmi, ai ka një koncept rreptësisht unitar të Zotit, të quajtur teuhid, ose monoteizëm "i rreptë".
Fe të tjera abrahamike
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Historikisht, fetë abrahamike janë konsideruar të jenë Judaizmi, Krishterimi dhe Islami. Një pjesë e kësaj është për shkak të moshës dhe madhësisë më të madhe të këtyre treve. Fetë e tjera të ngjashme shiheshin ose si shumë të reja për t'u gjykuar se ishin vërtet në të njëjtën klasë, ose shumë të vogla për të qenë të rëndësishme për kategorinë.
Megjithatë, disa nga kufizimet e Abrahamic për këto tre janë për shkak të traditës në klasifikimin historik. Prandaj, kufizimi i kategorisë në këto tre fe është vënë nën kritika. Fetë e renditura më poshtë këtu pretendojnë klasifikimin abrahamik, qoftë nga vetë fetë, ose nga studiues që i studiojnë ato.
Besimi Bahá'í
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Artikulli kryesor: Bahaizmi
Besimi Bahá'í, i cili u zhvillua nga Islami Shi'it gjatë fundit të shekullit të 19-të, është një fe botërore që është renditur si abrahamike nga burime shkencore në fusha të ndryshme. Monoteist, ai e njeh Abrahamin si një nga një sërë Manifestimesh të Perëndisë, duke përfshirë Adamin, Moisiun, Zoroastrin, Krishna-n, Gautama Budën, Jezusin, Muhamedin, Báb-in dhe në fund Bahá'u'lláh-un. Zoti ia komunikon njerëzimit vullnetin dhe qëllimin e tij nëpërmjet këtyre ndërmjetësve, në një proces të njohur si zbulesë progresive.
Besimi Druze
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Artikulli kryesor: Druzët
Besimi Druz ose Druzizmi është një fe monoteiste e bazuar në mësimet e figurave të larta islame si Hamza ibn-'Ali ibn-Ahmed dhe Al-Hakim bi-Amr Allah, dhe filozofë grekë si Platoni dhe Aristoteli.
Letrat e Urtësisë janë teksti themelor i besimit Druz. Besimi Druz përfshin elemente të ismailizmit, gnosticizmit, neoplatonizmit, pitagorianizmit, kristianizmit, hinduizmit dhe filozofive dhe besimeve të tjera të Islamit, duke krijuar një teologji të veçantë dhe të fshehtë të njohur për të interpretuar shkrimet e shenjta ezoterike fetare dhe për të nxjerrë në pah rolin e mendjes dhe të vërtetës. Druzët ndjekin teofaninë dhe besojnë në rimishërimin ose shpërnguljen e shpirtit. Në fund të ciklit të rilindjes, i cili arrihet nëpërmjet rimishërimeve të njëpasnjëshme, shpirti bashkohet me Mendjen Kozmike (Al Aaqal Al Kulli). Në besimin druze, Jezusi konsiderohet një nga profetët e rëndësishëm të Zotit.
Rastafari
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Artikulli kryesor: Rastafari
Lëvizja heterogjene Rastafari, e quajtur ndonjëherë Rastafarianizëm, e cila e ka origjinën në Xhamajka, klasifikohet nga disa studiues si një lëvizje socio-fetare ndërkombëtare, dhe nga të tjerët si një fe e veçantë abrahamike. E klasifikuar si një lëvizje e re fetare dhe lëvizje shoqërore, ajo u zhvillua në Xhamajka gjatë viteve 1930. I mungon ndonjë autoritet i centralizuar dhe ka shumë heterogjenitet midis praktikuesve, të cilët njihen si Rastafari, Rastafarianë ose Rasta.
Rastafari u referohet besimeve të tyre, të cilat bazohen në një interpretim specifik të Biblës, si "Rastalogji". Qëndror është një besim monoteist në një Zot të vetëm - i referuar si Jah - i cili banon pjesërisht brenda çdo individi. Ish-perandorit të Etiopisë, Haile Selassie, i jepet rëndësi qendrore; shumë Rasta e konsiderojnë atë si Mesinë e kthyer, mishërimin e Jah-ut në Tokë dhe si Ardhjen e Dytë të Krishtit. Të tjerë e konsiderojnë atë si një profet njerëzor që e njohu plotësisht hyjninë e brendshme brenda çdo individi. Rastafari është afrocentrik dhe e përqendron vëmendjen e tij në diasporën afrikane, e cila beson se është e shtypur brenda shoqërisë perëndimore, ose "Babilonisë". Shumë Rasta bëjnë thirrje për zhvendosjen e diasporës afrikane në Etiopi ose në Afrikë më gjerësisht, duke iu referuar këtij kontinenti si Toka e Premtuar e "Sionit". Interpretimet e tjera e zhvendosin fokusin në adoptimin e një qëndrimi Afrocentrik ndërsa jetoni jashtë Afrikës. Rastat i referohen praktikave të tyre si "jetesë". Takimet e përbashkëta njihen si "baza", dhe karakterizohen nga muzika, këndimi, diskutimet dhe tymosja e kanabisit, kjo e fundit konsiderohet si një sakrament me veti të dobishme. Rastat e vënë theksin në atë që ata e konsiderojnë si të jetuar 'natyrshëm', duke iu përmbajtur kërkesave ushqimore, duke lejuar që flokët e tyre të formohen në dreadlock dhe duke ndjekur rolet gjinore patriarkale.
Samaritanizmi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Artikulli kryesor: Samaritanizmi
Samaritanët i përmbahen Tevratit Samaritan, të cilin ata besojnë se është Tora origjinale, e pandryshuar, në krahasim me Torën e përdorur nga çifutët. Përveç Torahut samaritan, samaritanët gjithashtu nderojnë versionin e tyre të Librit të Joshuas dhe njohin disa figura të mëvonshme biblike si Eli.
Samaritanizmi përshkruhet nga brenda si feja që filloi me Moisiun, e pandryshuar gjatë mijëvjeçarëve që kanë kaluar që atëherë. Samaritanët besojnë se judaizmi dhe Tora-ja hebraike janë korruptuar nga koha dhe nuk i shërbejnë më detyrave që Zoti ka urdhëruar në malin Sinai. Ndërsa hebrenjtë e shohin Malin e Tempullit në Jerusalem si vendndodhjen më të shenjtë në besimin e tyre, samaritanët e konsiderojnë malin Gerizim, afër Nablusit, si vendin më të shenjtë në Tokë.
Vepra të tjera fetare samaritane përfshijnë Memar Markah, liturgjinë samaritane dhe kodet e ligjit samaritan dhe komentet biblike; studiuesit kanë teori të ndryshme në lidhje me marrëdhëniet aktuale ndërmjet këtyre tre teksteve. Pentateuku Samaritan u bë i njohur për herë të parë në botën perëndimore në vitin 1631, duke dëshmuar shembullin e parë të alfabetit samaritan dhe duke ndezur një debat intensiv teologjik në lidhje me moshën e tij relative kundrejt tekstit masoretik.
Origjina dhe historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Qytetërimet që u zhvilluan në Mesopotami ndikuan në disa tekste fetare, veçanërisht Biblën Hebraike dhe Librin e Zanafillës. Abrahami thuhet se e ka origjinën në Mesopotami.
Judaizmi e konsideron veten si fe e pasardhësve të Jakobit, nipit të Abrahamit. Ai ka një pikëpamje rreptësisht unike për Zotin dhe libri i shenjtë qendror për pothuajse të gjitha degët është Teksti Masoretik, siç shpjegohet në Torën Orale. Në shekullin e 19-të dhe në shekullin e 20-të judaizmi zhvilloi një numër të vogël degësh, nga të cilat më të rëndësishmet janë ortodokse, konservatore dhe reforma.
Krishterimi filloi si një sekt i judaizmit në pellgun e Mesdheut të shekullit të parë të erës sonë dhe u zhvillua në një fe të veçantë - krishterim - me besime dhe praktika të veçanta. Jezusi është figura qendrore e krishterimit, i konsideruar nga pothuajse të gjitha besimet si Perëndia Biri, një person i Trinisë. (Shih Zotin në Krishterim) Kanonet biblike të krishtera zakonisht konsiderohen si autoriteti përfundimtar, krahas traditës së shenjtë në disa emërtime (të tilla si Kisha Katolike dhe Kisha Ortodokse Lindore). Gjatë shumë shekujve, krishterimi u nda në tre degë kryesore (katolike, ortodokse dhe protestante), dhjetëra emërtime të rëndësishme dhe qindra degë më të vogla.
Islami u ngrit në Gadishullin Arabik në shekullin e 7 të erës sonë me një pikëpamje rreptësisht unike për Zotin. Myslimanët e konsiderojnë Kuranin si autoritetin përfundimtar, siç zbulohet dhe sqarohet përmes mësimeve dhe praktikave të një profeti qendror, por jo hyjnor, Muhamedit. Besimi islam i konsideron të gjithë profetët dhe të dërguarit nga Ademi përmes të dërguarit të fundit (Muhammedit) si të njëjtat parime monoteiste islame. Menjëherë pas themelimit të tij, Islami u nda në dy degë kryesore (Islami Sunit dhe Shia), secila prej të cilave tani ka një numër besimesh.
Besimi Bahá'í filloi brenda kontekstit të Islamit Shiit në Persinë e shekullit të 19-të, pasi një tregtar i quajtur Siyyid 'Alí Muhammad Shírází pretendoi zbulesë hyjnore dhe mori titullin Báb, ose "Porta". Shërbimi i Báb-it shpalli ardhjen e afërt të "Atij që Perëndia do ta shfaqë", të cilin Bahá'í-të e pranojnë si Bahá'u'lláh. Bahá'í-të nderojnë Torën, Ungjijtë dhe Kuranin, dhe shkrimet e Báb-it, Bahá'u'lláh-ut dhe 'Abdu'l-Bahá-it konsiderohen si tekstet qendrore të besimit. Një shumicë dërrmuese e adhuruesve janë të bashkuar nën një emërtim të vetëm.
Shiko edhe
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ Abulafia, Anna Sapir (23 shtator 2019). "The Abrahamic religions". London: British Library. Arkivuar nga origjinali më 12 korrik 2020. Marrë më 9 mars 2021.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Abulafia, Anna Sapir (23 shtator 2019). "The Abrahamic religions". London: British Library. Arkivuar nga origjinali më 12 korrik 2020. Marrë më 9 mars 2021.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Helm, Paul (2010). "Philosophy of Religion". Britannica.com. Arkivuar nga origjinali më 21 korrik 2010. Marrë më 24 qershor 2010.
{{cite encyclopedia}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Prophets Who Descended from Abraham". bahaiteachings.org/ (në anglishte amerikane). 16 korrik 2016. Arkivuar nga origjinali më 2 tetor 2021. Marrë më 2 tetor 2021.
- ^ "BBC Two – Bible's Buried Secrets, Did God Have a Wife?". BBC. 21 dhjetor 2011. Arkivuar nga origjinali më 15 janar 2012. Marrë më 4 korrik 2012.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) Quote from the BBC documentary (prof. Herbert Niehr): "Between the 10th century and the beginning of their exile in 586 there was polytheism as normal religion all throughout Israel; only afterwards things begin to change and very slowly they begin to change. I would say it [the sentence "Jews were monotheists" – n.n.] is only correct for the last centuries, maybe only from the period of the Maccabees, that means the second century BC, so in the time of Jesus of Nazareth it is true, but for the time before it, it is not true." - ^ Hayes, Christine (3 korrik 2008). "Moses and the Beginning of Yahwism: (Genesis 37- Exodus 4), Christine Hayes, Open Yale Courses (Transcription), 2006". Center for Online Judaic Studies. Arkivuar nga origjinali më 17 gusht 2022. Marrë më 17 gusht 2022.
Only later would a Yahweh-only party polemicize against and seek to suppress certain… what came to be seen as undesirable elements of Israelite-Judean religion, and these elements would be labeled Canaanite, as a part of a process of Israelite differentiation. But what appears in the Bible as a battle between Israelites, pure Yahwists, and Canaanites, pure polytheists, is indeed better understood as a civil war between Yahweh-only Israelites, and Israelites who are participating in the cult of their ancestors.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Abulafia, Anna Sapir (23 shtator 2019). "The Abrahamic religions". London: British Library. Arkivuar nga origjinali më 12 korrik 2020. Marrë më 9 mars 2021.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Abulafia, Anna Sapir (23 shtator 2019). "The Abrahamic religions". London: British Library. Arkivuar nga origjinali më 12 korrik 2020. Marrë më 9 mars 2021.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Abulafia, Anna Sapir (23 shtator 2019). "The Abrahamic religions". London: British Library. Arkivuar nga origjinali më 12 korrik 2020. Marrë më 9 mars 2021.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Abrahamic Religion". Christianity: Details about... Christianity Guide. Arkivuar nga origjinali më 30 shtator 2008. Marrë më 19 shtator 2009.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)