Territori i Kryeqytetit Australian
Territori i Kryeqytetit Australian | |
|---|---|
| Nofkat: Kryeqyteti i Kombit, Kryeqyteti Bush | |
| Parimet: Për mbretëreshën, ligjin dhe popullin | |
 Vendndodhja e Territorit të Kryeqytetit Australian në Australi | |
| Vendi | Stampa:Country data AUS Australi |
| Transferuar në Komonuelth | 1 janar 1911 |
| Qeveria përgjegjëse | 1988 |
| Qyteti më i madh | Canberra |
| Qeveria | |
| • Lloji | Monarkia kushtetuese |
| • Trupi | Qeveria e Territorit të Kryeqytetit Australian |
| • Chief Minister | Andrew Barr (ALP) |
| Legjislatura | Asambleja Legjislative e Territorit të Kryeqytetit Australian 25 vende |
| Gjyqësori |
|
| Përfaqësimi federal | Parlamenti i Australisë
|
| Sipërfaqja | |
| • Gjithsej | 2.358 km2 (0.910 sq mi) |
| • Sipërfaqe tokësore | 2.358 km2 (0.910 sq mi) |
| • Sipërfaqe ujore | 0 km2 (0 sq mi) |
| Sipërfaqja vendi | 8-të |
| Lartësia më e lartë | 1.912 m (6.273 ft) |
| Lartësia më e ulët | 429 m (1,407 ft) |
| Popullsia (Dhjetor 2021)[1] | |
| • Gjithsej | 453.324 |
| • Vendi | 7-të |
| • Dendësia | 190/km2 (500/sq mi) |
| • Dendësia vendi | 1-rë |
| Zona kohore | UTC+10:00 (AEST) |
| • Verës (DST) | UTC+11:00 (AEDT) |
| Kodi postar | ACT |
| Kodi ISO 3166 | AU-ACT |
| GSP year | 2019–20 |
| GSP ($A million) | $40,902[2] (6th) |
| GSP per capita | $95,965 (3rd) |
| Indeksi i zhvillimit njerëzor (2019) | 0.976[3] very high · 1-rë |
| Faqja zyrtare | www |
Territori i Kryeqytetit Australian (Anglisht: Australian Capital Territory; shkurt ACT) i njohur si Territori i Kryeqytetit Federal deri në vitin 1938, është një territor federal pa dalje në det i Australisë që përmban kryeqytetin kombëtar Canberra dhe disa fshatra përreth. Ndodhet në kontinentin juglindor të Australisë si një enklavë tërësisht brenda shtetit të Uellsit të Ri Jugor. E themeluar pas Federatës si selia e qeverisë për kombin e ri, të gjitha institucionet e rëndësishme të qeverisë wustraliane janë me seli në territor.
Më 1 janar 1901, u arrit federata e kolonive të Australisë. Seksioni 125 i kushtetutës së re australiane parashikonte që toka, e vendosur në Uellsin e Ri Jugor dhe të paktën 100 milje (160 km) nga Sydney, do t'i jepej qeverisë së re federale. Pas diskutimit dhe eksplorimit të zonave të ndryshme brenda Uellsit të Ri Jugor, Akti i Selisë së Qeverisë 1908 u miratua më 1908, i cili specifikonte një kryeqytet në rajonin Yass-Canberra. Territori iu transferua qeverisë federale nga Uellsi i Ri Jugor në vitin 1911, dy vjet përpara se kryeqyteti të themelohej dhe të emërohej zyrtarisht si Canberra në vitin 1913.
Ndërsa shumica dërrmuese e popullsisë banon në qytetin e Kanberrës në veri-lindje të ACT, territori përfshin gjithashtu disa vendbanime përreth si Williamsdale, Naas, Uriarra, Tharwa dhe Hall. ACT përfshin gjithashtu Parkun Kombëtar Namadgi i cili përfshin pjesën më të madhe të sipërfaqes tokësore të territorit. Pavarësisht nga një keqkuptim i zakonshëm, Territori i Gjirit të Jervisit nuk është pjesë e ACT, megjithëse ligjet e Territorit të Kryeqytetit Australian zbatohen sikur Gjiri Jervis të ishte pjesë e ACT.[4] Territori ka një klimë relativisht të thatë, kontinentale që përjeton verë të ngrohtë deri të nxehtë dhe dimër të ftohtë deri të ftohtë.
Territori i Kryeqytetit Australian është shtëpia e shumë institucioneve të rëndësishme të qeverisë federale, monumenteve kombëtare dhe muzeve. Kjo përfshin Parlamentin e Australisë, Gjykatën e Lartë të Australisë, Akademinë e Forcave të Mbrojtjes Australiane dhe Memorialin Luftës Australiane. Ai gjithashtu pret shumicën e ambasadave të huaja në Australi, si dhe selitë rajonale të shumë organizatave ndërkombëtare, grupeve jofitimprurëse, grupeve lobuese dhe shoqatave profesionale. Disa universitete të mëdha kanë gjithashtu kampuse në ACT, duke përfshirë Universitetin Kombëtar Australian, Universitetin e Kanberrës, Universitetin e Uellsit të Ri Jugor, Universitetin Charles Sturt dhe Universitetin Katolik Australian.
Një asamble legjislative zgjedhore vendore ka qeverisur territorin që nga viti 1988. Megjithatë, Komonuelthi ruan autoritetin mbi territorin dhe mund të rrëzojë ligjet lokale. Ajo ruan ende kontrollin mbi zonën e njohur si Trekëndëshi Parlamentar përmes Autoritetit Kombëtar të Kryeqytetit. Banorët e territorit zgjedhin tre anëtarë të Dhomës së Përfaqësuesve dhe dy senatorë.
Me 453,324 banorë, Territori i Kryeqytetit Australian është shteti ose territori i dytë më i vogël kontinental për nga popullsia. Në regjistrimin e vitit 2016, të ardhurat mesatare javore për njerëzit në territor mbi 15 vjeç ishin 998 dollarë, dukshëm më e lartë se mesatarja kombëtare prej 662 dollarësh.[5] Niveli mesatar i kualifikimit të diplomës në ACT është gjithashtu më i lartë se mesatarja kombëtare. Në kuadër të ACT-së, 37.1% e popullsisë ka një nivel të diplomës bachelor ose më të lartë të arsimit krahasuar me shifrën kombëtare prej 20%.[5]
Gjeografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Territori i Kryeqytetit Australian është territori më i vogël kontinent (përveç Territorit të Gjirit Jerbis) dhe mbulon një sipërfaqe gjithsej prej 2280 kilometrash katrorë, pak më e vogël se Luksemburgu.
Kufizohet nga linja hekurudhore Goulburn-Cooma në lindje, pellgu ujëmbledhës i përroit Naas në jug, pellgu ujëmbledhës i lumit Cotter në perëndim dhe pellgu ujëmbledhës i lumit Molonglo në veri-lindje. Këta kufij u vendosën për t'i dhënë ACT një furnizim adekuat me ujë.[6] Zona e qytetit të Kanberrës zë cepin veri-lindor të kësaj zone.
Territori i Kryeqytetit Australian përfshin qytetin e Kanberrës dhe disa vendbanime të tjera si Williamsdale, Naas, Uriarra, Tharwa and Hall. Territori i Kryeqytetit Australian përmban gjithashtu tokë bujqësore (dele, bagëti qumështore, vreshta dhe sasi të vogla kulturash) dhe një zonë të madhe parku kombëtar (Parku Kombëtar Namadgi), pjesa më e madhe e saj malore dhe pyjore.
Tidbinbilla është një lokalitet në jug-perëndim të Kanberrës që përmban Rezervatin Natyror Tidbinbilla dhe Kompleksin e Komunikimit të Hapësirës së Thellë të Kanberrës, i operuar nga Administrata Kombëtare e Aeronautikës dhe Hapësirës (NASA) e Shteteve të Bashkuara si pjesë e saj të Rrjetit të Hapësirës së Thellë.
Ka një gamë të madhe malesh, lumenjsh dhe përrenjsh në të gjithë territorin dhe gjenden kryesisht në Parkun Kombëtar Namadgi. Këto përfshijnë lumenjtë Naas dhe Murrumbidgee.
Klima[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Territori ka një klimë relativisht të thatë, kontinentale që përjeton verë të ngrohtë deri të nxehtë dhe dimër të ftohtë deri të ftohtë.[7] Sipas klasifikimit Köppen-Geiger, territori ka një klimë oqeanike (Cfb).[8]
Janari është muaji më i nxehtë me një temperaturë mesatare prej 27,7 °C.[7] Korriku është muaji më i ftohtë kur temperatura mesatare bie në 11,2 °C.[7] Temperatura maksimale më e lartë e regjistruar në territor ishte 44,0 °C më 4 janar 2020. Temperatura minimale më e ulët ishte -10,0 °C më 11 korrik 1971.[7]
Reshjet ndryshojnë ndjeshëm në të gjithë territorin. Reshje shumë më të larta ndodhin në malet në perëndim të Kanberrës në krahasim me lindjen. Malet veprojnë si një pengesë gjatë dimrit me qytetin që merr më pak reshje. Mesatarja vjetore e reshjeve në territor është 629 milimetra (24.8 in) dhe ka mesatarisht 108 ditë shiu në vit. Muaji më i lagësht është tetori me një reshje mesatare prej 65.3 milimetra (2.57 in) dhe muaji më i thatë është qershori me një mesatare prej 39.6 milimetra (1.56 in).
Ngricat janë të zakonshme në muajt e dimrit. Dëbora është e rrallë në qendër të qytetit të Kanberrës, por zonat përreth kanë reshje vjetore të borës gjatë dimrit dhe shpesh malet e mbuluara me borë mund të shihen nga qyteti. Reshjet e fundit të rëndësishme të borës në qendër të qytetit ishin në vitin 1968.
Mjegullimi i tymit u bë sinonim i verës australiane 2019/2020. Më 1 janar 2020, Canberra kishte cilësinë më të keqe të ajrit nga çdo qytet i madh në botë, me një AQI prej 7700 (USAQI 949).[9]
Qeveria dhe politika[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
,_Parliament_House_--_2019_--_1746.jpg)
Qeveria e territorit[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
ACT ka një vetëqeverisje të brendshme, por Kushtetuta e Australisë nuk i lejon një legjislative territori shkallën e lartë të pavarësisë që i jepet asaj të një shteti. Në vend të kësaj, çdo territor qeveriset sipas një statuti të Komonuelthit për ACT, Aktin e Territorit të Kryeqytetit Australian (Vetëqeverisjes) 1988.[10] Kryeministri kryen shumë nga rolet që një guvernator shteti zakonisht mban në kontekstin e një shteti; megjithatë, Kryetari i Kuvendit Legjislativ i boton ligjet dhe thërret mbledhjet e Kuvendit.
Ligjet janë bërë në një Asamble Legjislative prej 25 anëtarësh që kombinon funksionet shtetërore dhe ato lokale (para vitit 2016, Kuvendi përbëhej nga 17 anëtarë).[11][12]
Ndryshe nga territoret e tjera vetëqeverisëse australiane (për shembull, Northern Territory), ACT nuk ka një Administrator.[13] Kurora përfaqësohet në qeverinë e ACT nga Guvernatori i Përgjithshëm Australian. Deri më 4 dhjetor 2011, vendimet e asamblesë mund të anuloheshin nga Guvernatori i Përgjithshëm (efektivisht nga qeveria kombëtare) sipas nenit 35 të Aktit të Territorit të Kryeqytetit Australian (Vetëqeverisjes) 1988, megjithëse parlamenti federal votoi në 2011 për shfuqizimin kjo fuqi e vetos, në vend të kësaj kërkon që shumica e të dy dhomave të parlamentit federal të anashkalojë një dekret të ACT.[14][15]
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- ^ "National, state and territory population – December 2021" (në anglisht). Zyra e Statistikave Australiane. 28 qershor 2022. Arkivuar nga origjinali më 29 qershor 2022. Marrë më 1 korrik 2022.
- ^ "5220.0 – Australian National Accounts: State Accounts, 2019–20" (në anglisht). Zyra e Statistikave Australiane. 20 nëntor 2020. Marrë më 20 janar 2021.
- ^ "Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab". hdi.globaldatalab.org (në anglisht). Marrë më 2022-01-24.
- ^ "Jervis Bay Territory Governance and Administration". Department of Infrastructure and Regional Development (në anglisht). Marrë më 2019-04-08.
- ^ a b "2016 Australian Capital Territory" (në anglisht). Marrë më 27 qershor 2017.
This article contains quotations from this source, which is available under the Attribution International license.
- ^ "How were the ACT's boundaries determined?". www.abc.net.au (në anglisht). 10 prill 2016.
- ^ a b c d "Climate of Canberra Area". Zyra e Meteorologjisë (në anglisht). 12 korrik 2009. Arkivuar nga origjinali më 2009-07-12. Marrë më 2019-03-30.
- ^ "Climate: Australian Capital Territory". en.climate-data.org (në anglisht). Marrë më 2019-03-30.
- ^ "Canberra chokes on world's worst air quality as city all but shut down". TheGuardian.com (në anglisht). 3 janar 2020. Marrë më 5 janar 2020.
- ^ "Australian Capital Territory (Self-Government) Act 1988 (Cth)". Federal Register of Legislation (në anglisht). Marrë më 14 qershor 2019.
- ^ Antony Green (22 shtator 2016). "Summary of Candidates and Parties Contesting 2016 ACT Election". ABC Elections (në anglisht).
- ^ Three Levels of Law-Making (në anglisht), Parliamentary Education Office, arkivuar nga origjinali më 16 maj 2013
- ^ "Territory Government", 1301.0 – Year Book Australia, 2012 (në anglisht), Australian Bureau of Statistics, 24 maj 2012, marrë më 21 tetor 2013
- ^ "Disallowance powers removed from ACT self-government legislation". News, Events and Conferences (në anglisht). ACT Legislative Assembly. Arkivuar nga origjinali më 23 maj 2012. Marrë më 5 nëntor 2012.
- ^ "Territories Self-Government Legislation Amendment (Disallowance and Amendment of Laws) Act 2011 (Cth)". Federal Register of Legislation (në anglisht). Marrë më 14 qershor 2019.
