Kryeqyteti
Një kryeqytet është bashkia që mban statusin parësor në një vend, shtet, krahinë, departament ose njësi tjetër nënkombëtare, zakonisht si selia e qeverisë. Kryeqyteti është zakonisht një qytet që përfshin fizikisht zyrat e qeverisë dhe vendet e takimit; statusi i kapitalit shpesh përcaktohet nga ligji ose kushtetuta e tij. Në disa juridiksione, duke përfshirë disa vende, degë të ndryshme të qeverisjes janë në vendbanime të ndryshme, ndonjëherë që do të thotë kryeqytete të shumta zyrtare. Në disa raste, bëhet dallimi midis kryeqytetit zyrtar (kushtetues) dhe selisë së qeverisë, e cila është në një vend tjetër.
Mediat e lajmeve në gjuhën angleze shpesh përdorin emrin e kryeqytetit si një emër alternativ për qeverinë e vendit kryeqyteti i të cilit është, si një formë metonimie. Për shembull, "marrëdhëniet midis Uashingtonit dhe Londrës" i referohen "marrëdhënieve midis Shteteve të Bashkuara dhe Mbretërisë së Bashkuar".[1]
Terminologjia dhe etimologjia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Fjala kapitale rrjedh nga fjala latine caput (gjinore capitis), që do të thotë 'kokë'.
Në disa shtete anglishtfolëse, termat county town dhe county seat përdoren gjithashtu në nënndarjet më të ulëta. Në disa shtete unitare, kryeqytetet nënkombëtare mund të njihen si 'qendra administrative'. Kryeqyteti është shpesh qyteti më i madh i pjesës së tij, megjithëse jo gjithmonë.
Origjina[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Historikisht, qendra kryesore ekonomike e një shteti ose rajoni është bërë shpesh pika qendrore e pushtetit politik dhe është bërë kryeqytet përmes pushtimit ose federatës.[2] Shembuj janë Babilonia e lashtë, Bagdadi Abbasid, Athina e lashtë, Roma, Bratislava, Budapesti, Konstandinopoja, Chang'an, Cusco e lashtë, Kievi, Madridi, Parisi, Podgorica, Londra, Pekini, Praga, Talini, Tokio, Lisbona, Riga, Vilnius, dhe Varshavës. (Megjithatë, kryeqyteti modern nuk ka ekzistuar gjithmonë: në Evropën Perëndimore mesjetare, një qeveri shëtitëse (endacake) ishte e zakonshme).[3]
Kryeqyteti tërheq natyrshëm njerëz të motivuar politikisht dhe ata aftësitë e të cilëve nevojiten për administrimin efikas të qeverive kombëtare ose perandorake, si juristët, shkencëtarët politikë, bankierët, gazetarët dhe politikëbërësit publikë. Disa nga këto qytete janë ose kanë qenë edhe qendra fetare, p.sh. Kostandinopoja (më shumë se një fe), Roma/Qyteti i Vatikanit (Kisha Katolike Romake), Jerusalemi (më shumë se një fe), Babilonia, Moska (Kisha Ortodokse Ruse), Beogradi (Kisha Ortodokse Serbe), Parisi dhe Pekini. Në disa vende, kryeqyteti është ndryshuar për arsye gjeopolitike; Qyteti i parë i Finlandës, Turku, i cili kishte shërbyer si kryeqytet i vendit që nga Mesjeta nën sundimin suedez, humbi të drejtën e tij gjatë Dukatit të Madh të Finlandës në 1812, kur Helsinki u bë kryeqyteti aktual i Finlandës nga Perandoria Ruse.[4]
Konvergjenca e pushtetit politik dhe ekonomik apo kulturor nuk është aspak universale. Kryeqytetet tradicionale mund të eklipsohen ekonomikisht nga rivalët provincialë siç është rasti me Nanjing nga Shangai, Quebec City nga Montreali dhe disa kryeqytete të shteteve të SHBA. Rënia e një dinastie ose kulture mund të nënkuptojë gjithashtu zhdukjen e kryeqytetit të saj, siç ndodhi në Babiloni dhe Kahokia. "Nomadizmi politik" praktikohej në Lindjen e Afërt të lashtë për të rritur lidhjet midis sundimtarit dhe nënshtetasve.[5]
Megjithëse shumë kryeqytete përcaktohen me kushtetutë ose legjislacion, shumë kryeqytete të vjetra nuk kanë një emërtim të tillë ligjor, duke përfshirë Bernën, Edinburgun, Lisbonën, Londrën, Parisin dhe Wellingtonin. Ato njihen si kryeqytete si çështje konvente dhe për shkak se të gjitha ose pothuajse të gjitha institucionet qendrore politike të vendit, si departamentet qeveritare, gjykata e lartë, legjislatura, ambasadat, etj., ndodhen brenda ose pranë tyre.
Shiko edhe[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- ^ Panther, Klaus-Uwe; Thornburg, Linda L.; Barcelona, Antonio (2009). Metonymy and Metaphor in Grammar (në anglisht). John Benjamins Publishing. ISBN 978-90-272-2379-1. Arkivuar nga origjinali më 3 prill 2023. Marrë më 17 qershor 2020.
{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja) - ^ "What does a Capital City Mean?". 5 dhjetor 2012. Arkivuar nga origjinali më 31 maj 2017. Marrë më 9 qershor 2017.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja) - ^ "Where Next: The Reasons Why (Some) Countries Move Their Capitals". Arkivuar nga origjinali më 10 tetor 2017. Marrë më 9 qershor 2017.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja) - ^ "Turku, Finland – Britannica". Arkivuar nga origjinali më 11 korrik 2021. Marrë më 1 gusht 2021.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja) - ^ Bahadori, Ali; Miri, Negin (2021). "The So-called Achaemenid Capitals and the Problem of Royal Court Residence". Iran: 1–31. doi:10.1080/05786967.2021.1960881. S2CID 238840732.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)