Jump to content

Çanakya

Përpunoni lidhje
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
(Përcjellë nga Chanakya)
Çanakya
Chanakya, Përshkrim artistik
Emrat e tjerëKauṭilya, Vishnugupta
ProfesioniKëshilltar i Çandragupta Maurya
Vepra të shquara
Arthashastra, Çanakya Niti

Çanakya (fl. c. 4 shekullit PES[1]) ishte një mësues indian, filozof, ekonomist, jurist dhe këshilltar mbretëror. Ai tradicionalisht është identifikuar si Kauṭilya ose Vishnugupta, i cili ka autorizuar traktatin antik politik indian, Arthashastra. Si i tillë, ai konsiderohet pionier i fushës së shkencave politike dhe ekonomisë në Indi, dhe puna e tij mendohet si një pararendës i rëndësishëm i ekonomisë klasike.[2][3][4][5] veprat e tij u zhdukën afër fundit të Perandorisë Gupta dhe nuk zbuluan deri në fillim të shekullit të njëzetë.[3]

Çanakya ndihmoi perandorin e parë Mauryan Chandragupta në ngritjen e tij në pushtet. Ai besohet se ka luajtur një rol të rëndësishëm në themelimin e Perandorisë Maurya. Chanakya shërbeu si këshilltar kryesor i të dy perandorëve Chandragupta dhe djalit të tij Bindusara.

Sfondi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Burimet e informacionit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Ka shumë pak informata historike rreth Chanakya: shumica e saj vjen nga llogari gjysmë legjendare. Thomas Trautmann identifikon katër llogari të dallueshme të lashtë Chanakya-Chandragupta katha (legjenda):[6]

Version i legjendës Tekstet e shembujve
Versioni Budist Mahavamsa dhe komentet e saj Vamsatthappakasini (gjuha Pali)
Versioni Jain Parishishtaparvan nga Hemachandra
Versioni i Kashmirit Kathasaritsagara nga Somadeva, Brihat-Katha-Manjari nga Ksemendra
Versioni Vishakhadatta Mudrarakshasa, një lojë në Sanskritisht nga Vishakhadatta

Në të gjitha katër versionet, Çanakya ndihet i ofenduar nga mbreti Nanda dhe zotohet ta shkatërrojë atë. Pas rrëzimit të Nandas, ai e instalon Çandragupta si mbret i ri.

Identifikimi me Kauṭilya ose Vishnugupta

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Arthashastra e lashtë tradicionalisht i atribuohet Chanakya nga një numër studiuesish. Arthashastra identifikon autorin e saj me emrin Kauṭilya, me përjashtim të një vargu që i referohet atij me emrin Vishnugupta.[7] Kauṭilya është me sa duket emri i gotrës së autorit (klanit).[8]

Një nga letrat më të hershme sanskritase për të identifikuar Chanakya me Vishnugupta në mënyrë eksplicite ishte Panchatantra e Vishnu Sharma në shekullin e 3-të pes.[9]

K. C. Ojha shtron pikëpamjen se identifikimi tradicional i Vishnugupta me Kauṭilya ishte shkaktuar nga një konfuzion i redaktorit të tekstit dhe krijuesit të tij. Ai sugjeron që Vishnugupta ishte redaktor i veprës origjinale të Kauṭilya. Thomas Burrow shkon edhe më tej dhe sugjeron që Chanakya dhe Kauṭilya mund të ketë qenë dy njerëz të ndryshëm.[10]

Jeta

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Çanakya ishte mësuese e Çandragupta Maurya. Ai shërbeu në oborrin e Çandragupta dhe Bindusara.[11] Sipas George Modelski, Chanakya besohet të jetë i njëjtë me Kautilya, një Brahmin i cili shërbeu si Kryeministër i Chandragupta, ndërsa themeloi Perandorinë Maurya.[12][13]

Legjendat

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Perandoria e Dhana Nandës, rreth vitit 323 pes

Versioni budist

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Legjenda e Çanakya dhe Çandragupta është e detajuar në kronikat Budiste të gjuhës Pali në Sri Lanka. Nuk përmendet në Dipavamsa, më i vjetri i këtyre kronikave[14] Burimi më i hershëm budist-legjendar është Mahavamsa, e cila përgjithësisht daton midis shekujve 5 dhe 6. Vamsatthappakasini (i njohur edhe si Mahvamsa Tika), një koment mbi Mahavamsa jep disa detaje më shumë rreth legjendës. Autori i saj është i panjohur dhe daton ndryshe nga shekulli i 6-të deri në shekullin e 13-të të es.[15] Disa tekste të tjera japin detaje shtesë për legjendën; për shembull, Maha-Bodhi-Vamsa dhe Atthakatha japin emrat e 9 mbretërve Nanda, të cilët me sa duket paraprin Chandragupta.[14][16]

Sipas legjendës budiste, mbretërit Nanda që i paraprinë Çandragupta ishin grabitës të kthyer në sundimtarë.[14] Çanakya ishte një Brahmin nga Takkāsila (Takshashila). Ai ishte i përgatitur mirë në tre Vedat dhe në politikë. Ai kishte dhëmbë të qenit, të cilat besohet të jenë një shenjë e mbretërve. Nëna e tij kishte frikë se do ta neglizhonte atë pasi të bëhej mbret.[17] Për ta qetësojë saj, Chanakya theu dhëmbët e tij.[18]

Çanakya kishte një pamje të shëmtuar, të theksuar nga dhëmbët e thyer dhe këmbët e shtrembër. Një ditë, mbreti Dhana Nanda organizoi një ceremoni për dhënien e lëmoshës për Brahminët. Çanakya shkoi në Pupphapura (Pushpapura) për të marrë pjesë në këtë ceremoni. I hutuar nga pamja e tij e shëmtuar, mbreti urdhëroi që ai të dëbohej nga asambleja. Çanakya pastaj theu fijen e tij të shenjtë me zemërim dhe mallkoi mbretin. Mbreti urdhëroi arrestimin e tij, por Çanakya iku në maskimin e një Ājvikas. Ai u shoqërua me djalin e Dhananadës, Pabbata, dhe e nxiti atë të kapte fronin. Me ndihmën e një unaze të vulosur të dhënë nga princi, Çanakya u largua nga pallati nëpërmjet një dere të fshehtë.[18]

Çanakya pastaj shpëtoi në pyll Vinjhan. Atje ai bëri 800 milionë monedha ari (kahapanas) duke përdorur një teknik sekrete që i lejoi atij të kthente një monedhë në 8 monedha. Pas fshehjes së këtyre parave, ai filloi kërkimin për një person të denjë për zëvendësimin e Dhana Nandës.[18] Një ditë, pa një grup fëmijësh që luanin: Çandragupta e re (e quajtur Çandagutta në Mahavamsa) luajti rolin e një mbreti, ndërsa djemtë e tjerë pretendonin të ishin vasalë, ministra ose grabitës. "Hajdutët" u sollën para Çandragupta, i cili urdhëroi që gjymtyrët e tyre të shfarosen, por pastaj i bashkëngjitën mrekullisht ato. Çandragupta kishte lindur në një familje mbretërore, por ishte rritur nga një gjuetar pasi babai i tij u vra nga një uzurpator dhe devatët e detyruan nënën ta braktiste. I habitur nga fuqitë e tij të mrekullueshme, Chanakya pagoi monedhat ari për babanë e tij, dhe e mori atë duke premtuar t'i mësonte atij tregtinë.[19]

Çanakya tani kishte dy pasues të mundshëm të Dhana Nanda: Pabbata dhe Çandragupta. Ai i dha secilit prej tyre një amulet të veshur rreth qafës me një fije leshi. Një ditë, ai vendosi t'i testojë ato. Ndërsa Çandragupta ishte në gjumë, ai kërkoi Pabbata të hiqte fije leshi Çandraguptas pa e thyer atë dhe pa u zgjuar Çandraguptan. Pabbata nuk arriti ta realizonte këtë detyrë. Disa kohë më vonë, kur Pabbata ishte duke fjetur, Çanakya sfidoi Çandraguptan për të kryer të njëjtën detyrë. Çandragupta mori fijen e leshit duke prerë kokën e Pabbatës. Për 7 vitet e ardhshme, Çanakya e trajnoi Çandraguptan për detyrat mbretërore. Kur Çandragupta u bë një i rritur, Çanakya zbuloi thesarin e tij të fshehur të monedhave të arta dhe mblodhi një ushtri.[19]

Ushtria e Çanadraguptas dhe Çanakyas pushtuan mbretërinë e Dhana Nandas, por u shpërbë pasi u përball me një humbje të rëndë. Ndërsa përhumbur në maskim, të dy burrat dikur e dëgjonin bisedën midis një gruaje dhe djalit të saj. Fëmija kishte ngrënë mes të një tortë dhe hodhi skajet. Gruaja e qortoi atë, duke thënë se po hante ushqim si Çandragupta, i cili sulmoi pjesën qendrore të mbretërisë në vend që të pushtonte fshatrat kufitarë së pari. Çanakya dhe Çandragupta e kuptuan gabimin e tyre. Ata mblodhën një ushtri të re dhe filluan të pushtonin fshatrat kufitare. Gradualisht, ata përparuan në kryeqytetin mbretëror Pataliputra (Pāṭaliputta në Mahavamsa), ku ata vranë mbretin Dhana Nanda. Çanakya urdhëroi një peshkatar për të gjetur vendin ku Dhana Nanda kishte fshehur thesarin e tij. Sapo peshkatarët e informuan Çanakyan për vendndodhjen e tyre, Çanakya i vrau ata. Çanakya pastaj vajosi Çandraguptan si mbret i ri, dhe ngarkoi një njeri me emrin Paṇiyatappa me eliminimin e rebelëve dhe grabitësve nga mbretëria.[20]

Çanakya filloi përzierjen e dozave të vogla të helmit në ushqimin e mbretit të ri për ta bërë atë të imunizuar ndaj përpjekjeve të helmimit nga armiqtë. Çandragupta, i cili nuk ishte në dijeni të kësaj, dikur ndau ushqimin me mbretëreshën e tij shtatzënë, e cila ishte shtatë ditë larg nga lindja. Çanakya arriti pikërisht ashtu si mbretëresha hëngri kafshatën e helmuar. Duke kuptuar se ajo do të vdiste, Chanakya vendosi të shpëtojë fëmijën e palindur. Ai e prishi kokën e mbretëreshës dhe e hapi barkun e saj me shpatë për të nxjerrë fetusin. Gjatë shtatë ditëve të ardhshme, ai vendosi fetusin në barkun e një dhie të vrarë çdo ditë. Pas shtatë ditësh, djali i Chandragupta ishte "i lindur". Ai u emërua Bindusara, sepse trupi i tij ishte i ndotur me pika ("bindu") të gjakut të dhisë.[20]

Legjendat më të hershme budiste nuk përmendin Çanakyan në përshkrimin e tyre të dinastisë Mauryan pas kësaj pike.[19] Komenti i Dhammapalës mbi Theragatha, megjithatë, përmend një legjendë rreth Chanakya dhe një Brahmin me emrin Subandhu. Sipas kësaj llogarie, Chanakya kishte frikë se Subandhu i mençur do ta kalonte atë në oborrin e Chandragupta. Pra, ai mori Chandragupta për të burgosur Subandhu, djali i të cilit Tekicchakani u arratis dhe u bë një murg budist.[21] Autori budist tibetian i shekullit të 16-të Taranatha përmend Chanakya si një prej "zotërinjve të mëdhenj" të Bindusarës. Sipas tij, Chanakya shkatërroi fisnikët dhe mbretërit e 16 qyteteve dhe e bëri Bindusara mjeshtër të gjithë territorit midis detit lindor dhe perëndimor (Deti Arabik dhe Gjiri i Bengalit).[22]

Versioni Jain

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Legenda e Chandragupta-Chanakya përmendet në disa komentime të kanonit Shvetambara. Versioni më i njohur i legjendës Jain gjendet në Sthaviravali-Charita ose Parishishta-Parvan, shkruar nga shkrimtari Hemachandra i shekullit të 12-të. [23] Llogaria e Hemachandra bazohet në literaturën Krakake të Prakrit (legjendat dhe anekdotat) të përbërë nga fundi i shekullit të 1-të deri në mes të shekullit të 8-të të es. Këto legjenda gjenden në komentet (churnis dhe tikas) në tekstet kanonike si Uttaradhyayana dhe Avashyaka Niryukti.[24] Thomas Trautmann beson se versioni Jain është më i vjetër dhe më i qëndrueshëm se versioni budist i legjendës. [24]

Sipas llogaritjes Jain, Chanakya ka lindur nga dy Jains (Shravaka) që quhen Chanin dhe Chaneshvari. Vendlindja e tij ishte fshati Chanaka në Golla vishaya (rajon). [23] Identiteti i "Golla" nuk është i sigurt, por Hemachandra deklaron se Chanakya ishte një Dramila, duke nënkuptuar se ai ishte vendas i Indisë Jugore. [25]

Chanakya ka lindur me një seri të plotë të dhëmbëve. Sipas murgjve, kjo ishte një shenjë se ai do të bëhej mbret në të ardhmen. Chanin nuk donte që djali i tij të bëhej fyes, kështu që ai theu dhëmbët e Chanakya. Murgjit pastaj profetizuan se fëmija do të vazhdonte të bëhej një fuqi pas fronit. [23] Chanakya u rrit për të qenë një shravaka i mësuar dhe u martua me një grua Brahmin. Të afërmit e saj e përqeshën atë për t'u martuar me një njeri të varfër. Kjo e motivonte Chanakya për të vizituar Pataliputrën dhe për të kërkuar dhurime nga mbreti Nanda, i cili ishte i famshëm për bujarinë e tij ndaj Brahmanëve. Ndërsa priste mbretin në oborrin mbretëror, Chanakya u ul në fronin e mbretit. Një dasi (shërbëtore) me çiltërsi ofroi Chanakya vendin e ardhshëm, por Chanakya mbajti kamandalin e tij (tenxhere uji), ndërsa qëndroi ulur në fron. Shërbëtori pastaj i ofroi atij katër vende të tjera, por çdo herë, ai mbajti sendet e tij të ndryshme në ulëse, duke refuzuar të dilnin nga froni. Së fundi, shërbëtori i mërzitur e shkelmoi atë nga froni. Një Chanakya i tërbuar pastaj u zotua për të çrrënjosur Nandën dhe gjithë themelimin e tij, si "një erë e madhe nxjerrë një pemë"..[26]

Chanakya e dinte se ai ishte profetizuar për t'u bërë një pushtet pas fronit. Pra, ai filloi të kërkonte një njeri të denjë për t'u bërë mbret. Ndërsa përhumbur, ai bëri një favor për vajzën shtatzënë të një shefi të fshatit, me kusht që fëmija i takonte atij. Chandragupta ka lindur për këtë zonjë. Kur Chandragupta u rrit, Chanakya erdhi në fshatin e tij dhe e pa atë duke luajtur "mbret" në mesin e një grupi djemsh. Për ta provuar atë, Chanakya i kërkoi atij një dhurim. Djali i tha Chanakyas të merrte aty lopët, duke deklaruar se askush nuk do t'i bindej rendit të tij. Kjo shfaqje e fuqisë e bindi Chanakya se Chandragupta ishte ajo që meriton të ishte mbreti.[23]

Chanakya pastaj mori Chandragupta për të pushtuar Pataliputra, kryeqyteti i Nanda. Ai mblodhi një ushtri duke përdorur pasurinë që kishte fituar përmes alkimisë (dhatuvada-visaradan). Ushtria pësoi një humbje të rëndë, duke detyruar Chanakya dhe Chandragupta të iknin nga fusha e betejës. Ata arritën në një liqen ndërsa ndiqnin një oficer armik. Chanakya i kërkoi Chandragupta të hidhen në liqen dhe të maskuar veten si një asket meditues. Kur ushtari armik arriti në liqen, ai kërkoi 'asketik' nëse ai e kishte parë Chandragupta. Chanakya vuri në dukje në liqen. Ndërsa ushtari hoqi forca të blinduara për të hyrë në liqen, Chanakya mori shpatën dhe e vrau. Kur Chandragupta doli nga uji, Chanakya e pyeti: "Çfarë ju ka ndodhur kur e zbulova vendndodhjen tuaj te armiku?" Chandragupta u përgjigj se i besoi mjeshtrit të tij për të marrë vendimin më të mirë. Kjo e bindte Chanakya se Chandragupta do të mbetet nën ndikimin e tij edhe pasi u bë mbret. Në një rast tjetër, Chanakya në mënyrë të ngjashme i shpëtoi armikut duke i larguar një lajmëtar dhe duke e maskuar veten si një. Një herë, ai prerë hapur barkun e një Brahmin i cili kishte ngrënë vetëm ushqim, dhe mori ushqim për të ushqyer një Chandragupta uritur.[27]

Një ditë, Chanakya dhe Chandragupta dëgjuan një grua që qortoi djalin e saj. Fëmija e kishte djegur gishtin e tij duke e vënë atë në mes të një tas me kafaz të nxehtë. Gruaja i tha djalit të saj se duke mos u nisur nga skajet më të freskëta, ai ishte i marrë si Chanakya, i cili sulmoi kryeqytetin përpara se të pushtonte rajonet kufizuese. Chanakya e kuptoi gabimin e tij dhe bëri një plan të ri për të mposhtur Nandën. Ai formoi një aleancë me Parvatakën, mbretin e një mbretërie malore të quajtur Himavatkuta, duke i ofruar atij gjysmën e mbretërisë së Nandës.[27]

Pas sigurimit të ndihmës së Parvataka, Chanakya dhe Chandragupta filluan të ndërtonin qytete të tjera përveç Pataliputrës. Një qytet i veçantë ofroi një rezistencë të fortë. Chanakya hyri në këtë qytet të maskuar si një hamendës Shaivite dhe deklaroi se rrethimi do të përfundonte nëse idhujt e shtatë nënave do të largoheshin nga tempulli i qytetit. Sapo mbrojtësit paragjykues larguan idhujt nga tempulli, Chanakya urdhëroi ushtrinë e tij për t'i dhënë fund rrethimit. Kur mbrojtësit filluan të festonin fitoren e tyre, ushtria e Chanakya nisi një sulm të papritur dhe e pushtoi qytetin.[27]

Gradualisht, Chanakya dhe Chandragupta nënshtruan të gjitha rajonet jashtë kryeqytetit. Së fundi, ata kapën Pataliputrën dhe Chandragupta u bë mbreti. Ata lejuan mbretin Nanda të shkonte në mërgim, me të gjitha mallrat që mund të merrte në një qerre. Ndërsa Nanda dhe familja e tij po largoheshin nga qyteti në një karrocë, vajza e tij e pa Chandragupta dhe ra në dashuri me mbretin e ri. Ajo e zgjodhi atë si burrin e saj nga tradita svayamvara. Ndërsa po dilte nga karroca, 9 pjesë të rrotave të karrocës u ndërprenë. Duke e interpretuar këtë si një shenjë, Chanakya deklaroi se dinastia e Chandragupta do të zgjaste për 9 breza.[27]

Ndërkohë, Parvataka ra në dashuri me një nga visha kanyas të Nandës (vajzë me helm). Chanakya e miratoi martesën dhe Parvataka u shemb kur e preku vajzën gjatë martesës. Chanakya i kërkoi Chandragupta të mos thërriste mjekun. Kështu, Parvataka vdiq dhe Chandragupta u bë sundimtari i vetëm i territoreve të Nandës.[28]

Chanakya pastaj filloi konsolidimin e pushtetit duke eliminuar besnikët e Nandës, të cilët kishin ngacmuar njerëzit në pjesë të ndryshme të mbretërisë. Chanakya mësoi rreth një endësi që do të digjej çdo pjesë të shtëpisë së tij të infektuar me buburreca. Chanakya caktoi përgjegjësinë e dërrmimit të rebelëve ndaj këtij endësi. Së shpejti, mbretëria ishte e lirë nga kryengritësit. Chanakya gjithashtu djeg një fshat që e kishte refuzuar atë ushqim në të kaluarën. Ai e mbushi thesarin mbretëror, duke i ftuar tregtarët e pasur në shtëpinë e tij, duke u dehur dhe duke luajtur me një zare të ngarkuar.[28]

Një herë, mbretëria pësoi një zi buke 12-vjeçare. Dy murgj të rinj Jain filluan të hanin nga pjatat e mbretit, pasi u bënë të padukshëm me një vaj erëkues. Chanakya ndjeu praninë e tyre duke mbuluar dyshemenë e pallatit me një pluhur dhe duke gjurmuar gjurmët e këmbëve të tyre. Në vaktin e ardhshëm, ai i kapi duke plotësuar dhomën e ngrënies me tym të trashë, që shkaktoi sytë e murgjve të ujit, duke larë vajin. Chanakya u ankua për sjelljen e murgjve të rinj në murgun e kokës Acharya Susthita. Acharya fajësoi njerëzit për mos bamirësi ndaj murgjve, kështu që Chanakya filloi t'u jepte lëmoshë bujare murgjve.[28]

Ndërkohë, Chandragupta kishte patronizuar jo-Jain murgjit. Chanakya vendosi t'i dëshmojë atij se këta burra nuk ishin të denjë për patronazhin e tij. Ai e mbuloi dyshemenë e zonës së pallatit pranë dhomave të grave me një pluhur dhe i la murgët jo Jain atje. Gjurmët e këmbëve të tyre treguan se ata kishin mbërthyer deri në dritaret e dhomave të grave për të përgjuar brenda. Murgjit Jain, të cilët u vlerësuan duke përdorur të njëjtën metodë, qëndruan larg dhomave të grave. Pasi e pa këtë, Chandragupta caktoi murgjit Jain si këshilltarët e tij shpirtërorë.[29]

Chanakya përdorte përzierjen e doza të vogla të helmit në ushqimin e Chandragupta për ta bërë atë të imunizuar ndaj përpjekjeve të helmimit. Mbreti, i pavetëdijshëm për këtë, dikur ndau ushqimin e tij me Mbretëreshën Durdhara. Chanakya hyri në dhomë në çastin që ajo vdiq. Ai e prishi barkun e mbretëreshës së vdekur dhe e nxori fëmijën. Foshnja, e cila ishte prekur nga një rënie ("bindu") e helmit, quhej Bindusara.[29]

Pas Chandragupta abdikuar fronin për t'u bërë një murg Jain, Chanakya vajosi Bindusara si mbret i ri.[29] Chanakya i kërkoi Bindusarës të caktojë një burrë me emrin Subandhu si një nga ministrat e tij. Megjithatë, Subandhu donte të bëhej një ministër i lartë dhe u bë xheloz për Chanakya. Pra, ai i tha Bindusara se Chanakya ishte përgjegjës për vdekjen e nënës së tij. Bindusara konfirmoi akuzat me infermieret, të cilët i thanë atij se Chanakya kishte prerë hapur barkun e nënës së tij. Një Bindusara i tërbuar filloi të urrejë Chanakya. Si rezultat, Chanakya, i cili ishte rritur shumë i vjetër nga kjo kohë, u tërhoq dhe vendosi të mohoj veten në vdekje. Ndërkohë, Bindusara erdhi në dijeni rreth rrethanave të hollësishme të lindjes së tij dhe i kërkoi Chanakya të rifillojë detyrat e tij ministrore. Pas dështimit për të qetësuar Chanakya, perandori urdhëroi Subandhu të bindte Chanakya që të heqë dorë nga plani i tij vetëvrasës. Subandhu, ndërsa pretendonte të qetësonte Chanakya, e dogji atë me vdekje. Subandhu pastaj mori në posedim shtëpinë e Chanakya. Chanakya e kishte parashikuar këtë, dhe para se të tërhiqej, ai kishte ngritur një kurth të mallkuar për Subandhu. Ai kishte lënë pas një gjoks me njëqind flokët. Subandhu theu flokët, duke shpresuar të gjejë bizhuteritë e çmuara. Ai gjeti një parfum të ëmbël dhe menjëherë e thithi atë. Por pastaj sytë e tij ra në një shënim lëvore thupër me një mallkim të shkruar në të. Shënimi deklaroi se kushdo që e ka ndier këtë parfum do të duhet ose të bëhet një murg ose të përballet me vdekjen. Subandhu e sprovoi parfumin me një burrë tjetër, dhe më pas i ushqeu ushqim luksoz (diçka që murgjit e përmbajnë). Burri vdiq, dhe pastaj Subandhu u detyrua të bëhej murg për të shmangur vdekjen.[30][31]

Sipas një teksti tjetër Jain - Rajavali-Katha - Chanakya e shoqëroi Chandragupta në pyll për të dalë në pension, pasi Bindusara u bë mbreti.[32]

Versioni i Kashmirit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

BBrihatkatha-Manjari nga Kshemendra dhe Kathasaritsagara nga Somadeva janë dy koleksione të legjendave të Kashmirit të Sanskrit të shekullit të 11-të. Të dyja janë të bazuara në një gjuhë të humbur në Prakrit, Brihatkatha-Sarit-Sagara, e cila në vetvete është e bazuar në gjuhën e humbur tani Paishachi Brihatkatha nga Gunadhya. Legjenda Chanakya-Chandragupta në këto koleksione aktualisht fokusohet në një tjetër karakter të quajtur Shakatala (IAST: Śakaṭāla).[33]

Versioni Kashmiri i legjendës shkon kështu: Vararuchi (i identifikuar me Katyayana), Indradatta dhe Vajadi ishin tre dishepuj të Varshës së urtë. Njëherë, në emër të mësuesit të Varshës, ata udhëtuan për në Ayodhya për të kërkuar një gurudakshina nga tarifa e mbretit Nanda. Kur arritën të takonin Nandën, mbreti vdiq. Duke përdorur fuqitë e tij yogike, Indradatta hyri në trupin e Nandës dhe i dha kërkesën e Vararuçit për 10 milionë dinarë (monedha ari). Ministri mbretëror Shakatala kuptoi se çfarë po ndodhte, dhe kishte djegur trupin e Indradatta. Por, para se të merrte ndonjë veprim kundër mbretit të rremë (Indradata në trupin e Nandës, i quajtur edhe Yogananda), mbreti e kishte arrestuar atë. Shakatala dhe 100 djemtë e tij u burgosën dhe iu dha ushqim i mjaftueshëm vetëm për një person. 100 djemtë e Shakatalës u mbytën në vdekje, kështu që babai i tyre mund të jetonte për hakmarrje.[34]

Ndërkohë, mbreti i rremë emëroi Vararuchi si ministër. Ndërsa karakteri i mbretit vazhdonte të përkeqësohej, një Vararuchi i lodhur u tërhoq në një pyll si një asket. Shakatala u rivendos atëherë si ministër, por vazhdoi të planifikonte hakmarrjen e tij. Një ditë, Shakatala erdhi nëpër Chanakya, një Brahmin i cili po shkulte të gjithë bari në rrugën e tij, sepse një teh i barit e kishte pricked këmbën e tij. Shakatala kuptoi se mund të përdorte një njeri aq hakmarrës për të shkatërruar mbretin e rremë. Ai e ftoi Chanakya në asamblenë e mbretit, duke i premtuar atij 100.000 monedha ari për të kryesuar një ceremoni rituale.[34]

Shakatala priti Chanakya në shtëpinë e tij dhe e trajtoi atë me respekt të madh. Por dita që Chanakya mbërriti në oborrin e mbretit, Shakatala mori një tjetër Brahmin me emrin Subandhu për të kryesuar ceremoninë. Chanakya u ndjenë të fyer, por Shakatala fajësoi mbretin për këtë çnderim. Chanakya pastaj shkëputi topin e tij (sikha), dhe u zotua të mos e lidhë atë derisa mbreti u shkatërrua. Mbreti urdhëroi arrestimin e tij, por ai u arratis në shtëpinë e Shakatalës. Atje, duke përdorur materiale të furnizuara nga Shakatala, ai kreu një ritual magjik që e bëri mbretin të sëmurë. Mbreti vdiq nga ethet pas 7 ditësh.[35]

Shakatala then executed Hiranyagupta, the son of the fake king. He anointed Chandragupta, the son of the real king Nanda, as the new king (in Kshemendra's version, it is Chanakya who installs Chandragupta as the new king). Shakatala also appointed Chanakya as the royal priest (purohita). Having achieved his revenge, he then retired to the forest as an ascetic.[35]

Versioni Mudrarakshasa

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Mudrarakshasa ("Unaza e vulës së Rakshasës") është një shfaqje sanskrite nga Vishakhadatta. Data e tij është e pasigurt, por anakronistikisht përmend Hunas, të cilët pushtuan Indinë veriore gjatë periudhës Gupta. Prandaj, nuk mund të ishte kompozuar para epokës së Gupta..[36] Ai daton në mënyrë të ndryshme nga fundi i shekullit 4[37] deri në shekullin e 8-të.[38] Legenda Mudrarakshasa përmban tregime që nuk gjenden në versione të tjera të legjendës Chanakya-Chandragupta. Prandaj, shumica e saj duket të jetë një ilustrim i pastër, pa ndonjë bazë historike.[39]

Sipas këtij versioni, mbreti Nanda e kishte hequr Chanakya nga "selia e parë e mbretërisë" (kjo ndoshta i referohet dëbimit të Chanakya nga asambleja e mbretit). Për këtë arsye, Chanakya u zotua të mos lidhë nyjën e tij të lartë (shikha) deri në shkatërrimin e plotë të Nandës. Chanakya bëri një plan për të larguar Nanda dhe ta zëvendësojë atë me Chandragupta, djalin e tij nga një mbretëreshë më e vogël. Chanakya ndërtoi aleancën e Chandragupta me një mbret tjetër të fuqishëm Parvateshvara (ose Parvata), dhe të dy sunduesit ranë dakord të ndajnë territorin e Nandës pas nënshtrimit të tij. Ushtria e tyre aleate përfshinte Bahlika, Kirata, Parasika, Kamboja, Shaka dhe Yavana. Ushtria pushtoi Pataliputra (Kusumapura) dhe mundi Nandasin.[40] Parvata është identifikuar me Mbretin Porus nga disa studiues. [41]

Kryeministri i Nandës Rakshasa u arratis Pataliputra dhe vazhdoi t'i rezistonte pushtuesve. Ai dërgoi një vishakanya (vajzë helme) për të vrarë Chandragupta. Chanakya e kishte këtë vajzë në vend të vrasjes së Parvatës, me fajin që shkonte në Rakshasa. Megjithatë, djali i Parvatës, Malayaketu mësoi të vërtetën rreth vdekjes së babait të tij dhe u prish në kampin e Rakshasës. Spiunia e Chanakya Bhagurayana shoqëroi Malayaketu, duke pretenduar se ishte mik i tij.[42]

Rakshasa vazhdoi të komplotojë vdekjen e Chandragupta-s, por të gjitha planet e tij u zhdukën nga Chanakya. Për shembull, dikur Rakshasa organizoi që vrasësit të transportoheshin në dhomën e Chandragupta nëpërmjet një tuneli nëntokësor. Chanakya u bë i vetëdijshëm për ta duke vërejtur një gjurmë milingonash që mbanin mbetjet e ushqimit të tyre. Ai pastaj rregulloi që vrasësit të digjen në vdekje.[43]

Ndërkohë, vëllai i Parvatës Vairodhaka u bë sundimtar i mbretërisë së tij. Chanakya e kishte bindur atë se Rakshasa ishte përgjegjës për vrasjen e vëllait të tij dhe pranoi të ndante gjysmën e mbretërisë së Nandës me të. Në fshehtësi, megjithatë, Chanakya nxori një plan për të vrarë Vairodhaka. Ai e dinte se arkitekti kryesor i Pataliputrës ishte një besnik i Rakshasës. Ai e pyeti këtë arkitekt të ndërtonte një hark triumfal për procesionin e Chandragupta në pallatin mbretëror. Ai organizoi procesion që do të mbahej në mesnatë duke cituar arsye astrologjike, por në të vërtetë për të siguruar shikueshmëri të dobët. Ai më pas e ftoi Vairodhaka të drejtonte procesionin në elefantin e Chandragupta dhe të shoqëruar nga truprojat e Chandragupta. Siç pritej, besnikët e Rakshasës organizuan që harku të binte mbi ata që mendonin se ishte Chandragupta. Vairodhaka u vra, dhe përsëri, vrasja ishte fajësuar në Rakshasa.[42]

Malayaketu dhe Rakshasa pastaj formuan një aleancë me pesë mbretër: Chiravarman i Kauluta (Kulu), Meghaksha e Parasika, Narasimha e Malaya, Pushkaraksha e Kashmira dhe Sindhusena e Saindhava. Kjo ushtri aleate gjithashtu përfshinte ushtarë nga Chedi, Gandhara, Hunas, Khasa, Magadha, Shaka dhe Yavana territore.[43]

Në Pataliputra, agjenti i Chanakya e njoftoi atë se tre besnikë të Rakshasës mbetën në kryeqytet: murg Jain Jiva-siddhi, shkrimtari Shakata-dasa dhe shefja e argjendarëve Chandana-dasa. Nga këta, Jiva-siddhi ishte në fakt një spiun i Chanakya, i panjohur për spiunët e tij të tjerë. Chandana-dasa strehonte gruan e Rakshasës, e cila një herë e lëshoi pa e ditur të dashurin e burrit të saj (mudra). Agjentja e Chanakya mori këtë unazë, dhe solli atë në Chanakya. Duke përdorur këtë unazë vulë, Chanakya i dërgoi një letër Malayaketu duke e paralajmëruar atë se aleatët e tij ishin të pabesë. Chanakya gjithashtu i kërkoi disa prej princave të Chandragupta-s që të dëboheshin në kampin e Malayaketu. Përveç kësaj, Chanakya urdhëroi vrasjen e Shakata-dasës, por e kishte 'shpëtuar' nga Siddharthaka, një spiun që pretendonte të ishte një agjent i Chandana-dasa. Spiunia e Chanakya pastaj mori Shakata-dasa në Rakshasa.[43]

Kur Shakata-dasa dhe Siddharthaka i tij i shpëtimit arritën në Rakshasa, Siddharthaka i paraqiti atij unazën e vulës, duke pretenduar se e kishte gjetur atë në shtëpinë e Chandana-dasa. Si shpërblim, Rakshasa i dha disa bizhuteritë që Malayaketu e kishte dhuruar. Dikur pas kësaj, një tjetër nga agjentët e Chanakya, maskuar si një argjendar, shiti gurët e Parvatës në Rakshasa.[44]

Pak kohë më vonë, Rakshasa dërgoi spiunët e tij të maskuar si muzikantë në gjykatën e Chandragupta. Por Chanakya i dinte të gjitha planet e Rakshasës falë spiunëve të tij. Para spiunëve të Rakshasës, Chanakya dhe Chandragupta bënë një argument të zemëruar. Chandragupta pretendonte ta shkarkonte Chanakya dhe deklaroi se Rakshasa do të bënte një ministër më të mirë. Ndërkohë, Malayaketu kishte një bisedë me spiunin e Chanakya Bhagurayana ndërsa po i afrohej shtëpisë së Rakshasës. Bhagurayana e bëri Malayaketu mosbesues ndaj Rakshasës, duke thënë se Rakshasa urryer vetëm Chanakya dhe do të ishte i gatshëm të shërbejë birin e Nandas Chandragupta. Menjëherë pas kësaj, një lajmëtar erdhi në shtëpinë e Rakshasës dhe e informoi atë se Chandragupta kishte shkarkuar Chanakya ndërsa e lavdëronte atë. Ky Malayaketu bindur se Rakashasa nuk mund të besohej.[44]

Malayaketu pastaj vendosi të pushtonte Pataliputra pa Rakshasa nga ana e tij. Ai konsultoi murgun Jain Jiva-siddhi për të vendosur një kohë të mbarë për fillimin e marshimit. Jiva-siddhi, një spiun i Chanakya, i tha atij se ai mund të fillonte menjëherë.[44] Jiva-siddhi gjithashtu e bindur atë se Rakshasa ishte përgjegjës për vdekjen e babait të tij, por Bhagurayana e bindi atë që të mos dëmtojë Rakshasa. Menjëherë pas, spiun i Chanakya Siddharthaka pretendonte të kapej me një letër të rreme drejtuar Chandragupta nga Rakshasa. Duke veshur bizhuteritë e dhëna nga Rakshasa, ai pretendoi të ishte një agjent i Rakshasës. Letra, e vulosur me unazën e vulës së Rakshasës, e informoi Chandragupta se Rakshasa vetëm dëshironte të zëvendësonte Chanakya si kryeministër. Ai gjithashtu deklaroi se pesë nga aleatët e Malayaketu ishin të gatshëm të humbnin Chandragupta në këmbim të tokës dhe pasurisë. Një Malayaketu i zemëruar thirri Rakshasën, i cili mbërriti me bizhuteritë e Parvatës që agjenti i Chanakya e kishte shitur. Kur Malayaketu pa Rakshasa që mbante bizhuteritë e babait të tij, ai ishte i bindur se kishte një plan të pabesë kundër tij. Ai ekzekutoi pesë aleatët e tij në një mënyrë brutale.[45]

Pjesa tjetër e aleatëve të Malayaketu e braktisën atë, të lodhur nga trajtimi i pesë aleatëve të vrarë. Rakshasa arriti të ikë, gjurmuar nga spiunët e Chanakya. Një nga spiunët e Chanakya, e maskuar si një mik i Chandana-dasa, mori kontakt me të. Ai i tha Rakshasës se Chandana-dasa ishte duke u ekzekutuar për refuzimin e shpalljes së vendndodhjes së familjes së Rakshasës. Kur dëgjoi këtë, Rakshasa nxitoi të Pataliputra të dorëzohej dhe të shpëtonte jetën e shokut të tij besnik Chandana-dasa. Kur arriti në Pataliputra, Chanakya, i kënaqur me besnikërinë e tij ndaj Chandana-dasa, i ofroi mëshirë. Rakshasa premtoi besnikëri ndaj Chandragupta dhe ra dakord të jetë kryeministri i tij, në këmbim të lirimit të Chandana-dasa dhe një falje për Malayaketu. Chanakya pastaj lidhi nyjën e tij të lartë, duke arritur objektivin e tij, dhe në pension.[45]

Vepra letrare

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Dy libra i atribuohen Chanakya: Arthashastra dhe Chanakya Niti, i njohur edhe si Chanakya Neeti-shastra.[46]

Arthashastra diskuton në detaje politikat monetare dhe fiskale, mirëqenien, marrëdhëniet ndërkombëtare dhe strategjitë e luftës. Teksti gjithashtu përshkruan detyrat e një sundimtari.[47][burim jo i besueshëm?] Disa studiues besojnë se Arthashastra është në të vërtetë një përmbledhje e një numri tekstesh të shkruar nga autorë të ndryshëm, dhe Chanakya mund të ketë qenë një nga këta autorë (shih më lart).

Chanakya Niti është një koleksion i aphorisms, ë thuhet të jetë zgjedhur nga Chanakya nga shastrat e ndryshme.

Trashëgimia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Chanakya konsiderohet si një mendimtar dhe diplomat i madh në Indi. Shumë nacionalistë indianë e konsiderojnë atë si një nga njerëzit më të hershëm që parashikonin Indinë e Bashkuar që përfshin të gjithë nënkontinentin. Ish-këshilltari i Sigurisë Kombëtare të Indisë Shiv Shankar Menon vlerësoi Arthashastrën e Chanakya për rregullat e tij të qarta dhe precize që zbatohen edhe sot. Për më tepër, ai rekomandoi leximin e librit për zgjerimin e vizionit mbi çështjet strategjike. [48]

Enklavë diplomatike në Nju Delhi është quajtur Chanakyapuri në nder të Chanakya. Institutet e emëruara pas tij janë Trajnimi Ship Chanakya, Chanakya National Law University dhe Chanakya Instituti i Lidershipit Publik. Rrethi Chanakya në Mysore është emëruar pas tij.[49]

Luan

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Disa përshtatje moderne të legjendës së Chanakya tregojnë historinë e tij në një formë gjysëm-imagjinare, duke zgjeruar këto legjenda. Në Chandragupta (1911), një shfaqje nga Dwijendralal Ray, mbreti Nanda largon gjysmën e vëllait të tij Chandragupta, i cili bashkohet me ushtrinë e Aleksandrit të Madh. Më vonë, me ndihmën e Chanakya dhe Katyayan (ish-kryeministri i Magadha), Chandragupta mposht Nanda, i cili është dënuar me vdekje nga Chanakya.[50]

Filmi dhe televizioni

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  • Historia e Chanakya dhe Chandragupta ishte portretizuar në vitin 1977 Telugu filmit të drejtë Chanakya Chandragupta. Akkineni Nageswara Rao ka luajtur rolin e Chanakya, ndërsa N. T. Rama Rao portretizuar si Chandragupta.[51]
  • Në vitin 1991 TV seri Chanakya është një archetypal rrëfim për jetën dhe kohët e Chanakya, bazuar në Mudrarakshasa.
  • Chandragupta Maurya, 2011 TV seri në NDTV Imagjinoni është një biografike seri për jetën e Chandragupta Maurya dhe Chanakya, dhe është prodhuar nga Sagar Arteve.
  • Në vitin 2015 Ngjyra TV drama, Chakravartin Ashoka Samrat, karakteristika Chanakya gjatë mbretërimit të Chandragupta të birit, Bindusara.

Librat dhe akademia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  • Një në gjuhën angleze librin me titull Chanakya për Menaxhimin përmban 216 sutras në raja-neeti, secila prej të cilave është përkthyer dhe komentuar mbi.
  • Një libër të shkruar nga Ratan Lal Basu dhe Rajkumar Sen ka të bëjë me konceptet ekonomike të përmendura në Arthashastra dhe rëndësinë e tyre për botën moderne.[52]
  • Chanakya (2001) nga B. K. Chaturvedi[53]
  • Në vitin 2009, shumë të shquar ekspertësh për të diskutuar aspektet e ndryshme të Kauṭilya menduar në një Konferencë Ndërkombëtare të mbajtur në Orientale të Institutit të Kërkimeve në Mysore (Indi) për të festuar centenary zbulimi i dorëshkrimit të Arthashastra nga R. Shamasastry. Shumica e dokumenteve të paraqitura në Konferencë kanë qenë të përmbledhura në një redaktuar vëllimi Raj Kumar Sen dhe Ratan Lal Basu.[54]
  • Chanakya e Këndon nga Ashwin Sanghi është një tregim imagjinar të Chanakya e jetës si një strateg politik në të lashtë të Indisë. Romani në fjalë ka të bëjë me dy histori paralele, para së Chanakya e tij machinations për të sjellë Chandragupta Maurya për fronin e Magadha; e dyta, që e kohëve moderne personazh të quajtur Gangasagar Mishra që e bën të tij ambicie për pozitën e lagjeve të fëmijës si Kryeministër i Indisë.
  • Perandori e Riddles nga Satyarth Nayak karakteristika të njohura episode nga Chanakya e jetës.
  • Kauṭilya roli i tij në formimin e Perandorisë Maurya është thelbi i një historik/shpirtërore roman Courtesan dhe Sadhu nga Mysore N. Prakash.[55]
  • Chanakya kontributin e të trashëgimisë kulturore të Bharat (në Kannada) nga Shatavadhani Ganesh me titullin Bharatada Samskrutige Chanakyana Kodugegalu.[56]
  • Pavan Choudary. Chanakya's Political Wisdom. Wisdom Village Publications Division. ISBN 978-81-906555-0-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)politike komenteve mbi Chanakya
  • Kautilya: The True Founder of Economics, 2014 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ William H. Mott (1999). Military Assistance: An Operational Perspective. Greenwood. fq. 61. ISBN 978-0-313-30729-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ L. K. Jha, K. N. Jha (1998). "Chanakya: the pioneer economist of the world", International Journal of Social Economics 25 (2–4), p. 267–282.
  3. ^ a b Waldauer, C., Zahka, W.J. and Pal, S. 1996. Kauṭilya's Arthashastra: A neglected precursor to classical economics. Indian Economic Review, Vol. XXXI, No. 1, pp. 101–108.
  4. ^ Tisdell, C. 2003. A Western perspective of Kauṭilya's Arthashastra: does it provide a basis for economic science? Economic Theory, Applications and Issues Working Paper No. 18. Brisbane: School of Economics, The University of Queensland.
  5. ^ Sihag, B.S. 2007. Kauṭilya on institutions, governance, knowledge, ethics and prosperity. Humanomics 23 (1): 5–28.
  6. ^ Namita Sanjay Sugandhi (2008). Between the Patterns of History: Rethinking Mauryan Imperial Interaction in the Southern Deccan. ProQuest. fq. 88–89. ISBN 978-0-549-74441-2. Marrë më 2012-06-06. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)[lidhje e vdekur]
  7. ^ Trautmann 1971:5 "the very last verse of the work ... is the unique instance of the personal name Vishnugupta rather than the gotra name Kautilya in the Arthashastra.
  8. ^ Trautmann 1971:10 "while in his character as author of an Arthashastra he is generally referred to by his gotra name, Kautilya."
  9. ^ Mabbett 1964: "References to the work in other Sanskrit literature attribute it variously to Vishnugupta, Chanakya and Kautilya. The same individual is meant in each case. The Panchatantra explicitly identifies Chanakya with Vishnugupta."
  10. ^ Trautmann 1971:67 'T. Burrow ("Cāṇakya and Kauṭalya", Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute 48–49 1968, p. 17 ff.) has now shown that Cāṇakya is also a gotra name, which in conjunction with other evidence makes it clear that we are dealing with two distinct persons, the minister Cāṇakya of legend and Kauṭilya the compiler of the Arthashastra. Furthermore, this throws the balance of evidence in favor of the view that the second name was originally spelt Kauṭalya, and that after the compiler of the Arth came to be identified with the Mauryan minister, it was altered to Kauṭilya (as it appears in Āryaśūra, Viśākhadatta and Bāna) for the sake of the pun. We must then assume that the later spelling subsequently replaced the earlier in the gotra lists and elsewhere.'
  11. ^ Mookerji 1988, f. 39.
  12. ^ Quote: "Kautilya is believed to have been Chanakya, a Brahmin who served as Chief Minister to Chandragupta (321–296 B.C.), the founder of the Mauryan Empire."
  13. ^ Thomas R. Trautmann (2012). Arthashastra: The Science of Wealth. Penguin. fq. 21–22. ISBN 978-0-670-08527-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!), Quote: "We can confirm from other texts that Kautilya (or Kautalya - the name varies) is a Brahmin gotra name. (...) This Kautilya, author of Arthashastra, is identified with Chanakya, minister to the first Mauryan king, Chandragupta, and depicted in stories as the brains behind Chandragupta's takeover of the empire of the Nandas in about 321 BCE. The adventures of Chanakya and Chandragupta are told in a cycle of tales preserved in Hindu, Buddhist and Jain books."
  14. ^ a b c Trautmann 1971, f. 11.
  15. ^ Trautmann 1971, f. 16.
  16. ^ Trautmann 1971, ff. 18.
  17. ^ Trautmann 1971, f. 12.
  18. ^ a b c Trautmann 1971, f. 13.
  19. ^ a b c Trautmann 1971, f. 14.
  20. ^ a b Trautmann 1971, f. 15.
  21. ^ Trautmann 1971, f. 28.
  22. ^ Upinder Singh 2016, f. 331.
  23. ^ a b c d Trautmann 1971, f. 21.
  24. ^ a b Trautmann 1971, f. 29.
  25. ^ Kallidaikurichi Aiyah Nilakanta Sastri (1988). Age of the Nandas and Mauryas. Motilal Banarsidass Publishe. fq. 148. ISBN 978-81-208-0466-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  26. ^ Trautmann 1971, f. 22.
  27. ^ a b c d Trautmann 1971, f. 23.
  28. ^ a b c Trautmann 1971, f. 24.
  29. ^ a b c Trautmann 1971, f. 25.
  30. ^ Motilal Banarsidass (1993). "The Minister Cāṇakya, from the Pariśiṣtaparvan of Hemacandra". përmbledhur nga Phyllis Granoff (red.). The Clever Adulteress and Other Stories: A Treasury of Jaina Literature. fq. 204–206. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  31. ^ Hemachandra (1891). Sthavir̂aval̂i charita, or, Pariśishtaparvan. Calcutta: Asiatic Society. fq. 67–68. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  32. ^ Rice 1889, f. 9.
  33. ^ Trautmann 1971, f. 31–33.
  34. ^ a b Trautmann 1971, f. 31.
  35. ^ a b Trautmann 1971, f. 32.
  36. ^ Trautmann 1971, ff. 41–43.
  37. ^ Varadpande 2005, f. 223.
  38. ^ Upinder Singh 2016, f. 30.
  39. ^ Trautmann 1971, f. 43.
  40. ^ Trautmann 1971, ff. 36–37.
  41. ^ Varadpande 2005, ff. 227–230.
  42. ^ a b Trautmann 1971, f. 37.
  43. ^ a b c Trautmann 1971, f. 38.
  44. ^ a b c Trautmann 1971, f. 39.
  45. ^ a b Trautmann 1971, f. 40.
  46. ^ Sri Chanakya Niti-shastra; the Political Ethics of Chanakya Pandit Hardcover. Përkthyer nga Miles Davis; V. Badarayana Murthy. Ram Kumar Press. 1981. Arkivuar nga origjinali më 16 korrik 2014. Marrë më 2014-08-15. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  47. ^ Paul Halsall. Indian History Sourcebook: Kautilya: from the Arthashastra c. 250 BC Retrieved 19 June 2012
  48. ^ "India needs to develop its own doctrine for strategic autonomy: NSA". Economic Times. NEW DELHI. PTI. 18 October 2012. Retrieved 18 October2012.
  49. ^ Yelegaonkar, Dr Shrikant. Chanakya's Views on Administration. Lulu.com. p. 8.ISBN 9781329082809.
  50. ^ Lua error te Moduli:Citation/CS1 te rreshti 1697: attempt to index field '?' (a nil value).
  51. ^ Chanakya Chandragupta (1977) {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  52. ^ Ratan Lal Basu & Rajkumar Sen: Ancient Indian Economic Thought, Relevance for Today, ISBN 81-316-0125-0, Rawat Publications, New Delhi, 2008
  53. ^ B. K. Chaturvedi (2001). Chanakya. Diamond Pocket Books. ISBN 978-81-7182-143-3. Marrë më 2012-06-06. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  54. ^ Raj Kumar Sen & Ratan Lal Basu (eds): Economics in Arthashastra, ISBN 81-7629-819-0, Deep& Deep Publications Pvt. Ltd., New Delhi, 2006
  55. ^ The Courtesan and the Sadhu, A Novel about Maya, Dharma, and God, October 2008, Dharma Vision, ISBN 978-0-9818237-0-6, Library of Congress Control Number: 2008934274
  56. ^ "Bharatiya Samskrutige Chanakyana Kodugegalu Part 1 – Shatavadhani Dr.R.Ganesh — Spiritual Bangalore". spiritualbangalore.com. Arkivuar nga origjinali më 2 mars 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Bibliografia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Linqe te jashtme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Çanakya&oldid=2511809"