Göbekli Tepe

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Göbekli Tepe
structures A - D
Gërmimet në Göbekli Tepe
VendndodhjaÖrencik, Shanllëurfa, Turqi
Koordinatat37°13′23″N 38°55′21″E / 37.22306°N 38.92250°E / 37.22306; 38.92250
NdërtuarMileniumi i 10-të
Emri zyrtar: Göbekli Tepe
LlojiKulturor
Kriteret(i), (ii), (iv)
Përcaktuar2018 (42nd session)
Nr. i referencës1572
State PartyTurqia Turqia
RegionAzia Lindore

Göbekli Tepe (turqisht: ɟœbecˈli teˈpe[1] turqisht për "Kodra e Mullës")[2] është një vend arkeologjik në Rajonin Juglindor të Anadollisë së Turqisë afërsisht 12 kilometra në verilindje të qytetit të Shanllëurfas. Kodra (tumë artificiale) ka një lartësi prej 15 metrash dhe ka një diametër prej rreth 300 metrash.[3] Është përafërsisht 760 metra mbi nivelin e detit.

Kodra përfshin dy faza të përdorimit, që besohet të jenë të një natyre shoqërore ose rituale nga zbuluesi i saj dhe ekskavatori Klaus Schmidt, që daton nga mijëvjeçari 10–8 pes.[4] Gjatë fazës së parë, që i përket periudhës Neolitike Paraqeramikë A (PPNA), janë ngritur rrathët e shtyllave masive të gurit në formën e shkronjës T, të njohur si megalitet më të vjetra në botë.[5]

Më shumë se 200 shtylla në rreth 20 rrathë janë të njohura aktualisht përmes hulumtimeve gjeofizike. Secila shtyllë ka një lartësi deri në 6 metra dhe peshon deri në 10 tonë. Në fazën e dytë, që i përkasin periudhës Neolitike Paraqeramikë B (PPNB), shtyllat e ngritura janë më të vogla dhe rrinë në dhoma drejtkëndëshe me dysheme me gëlqere të lëmuar. Zona u braktis pas periudhës Neolitike Paraqeramikë B (PPNB). Strukturat e reja datojnë nga kohët klasike.

Detajet e funksionit të strukturës mbeten një mister. Gërmimet kanë vazhduar që nga viti 1996 nga Instituti Arkeologjik Gjerman, por pjesë të mëdha ende mbesin të pashpjeguara. Më 2018, vendi u caktua një vend i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-së.[6]

Zbulimi[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Göbekli Tepe (1)
Göbekli Tepe gjatë gërmimeve.

Vendi u vu re për herë të parë në një studim të kryer nga Universiteti i Stambollit dhe Universiteti i Çikagos më 1963.[7] Arkeologu amerikan Peter Benedikti identifikoi gurët e mbledhur nga sipërfaqja e vendit se i përkisnin periudhës Neolitike Qeramikë,[8] por gabuan me pllaka guri (pjesët e sipërme të shtyllave në formë T) për shënjuesit e varreve, duke pretenduar se faza parahistorike ishte mbivendosur nga një varrezë bizantine.[9][10] Kodra kishte qenë prej kohësh nën kultivim bujqësor, dhe breza të banorëve lokalë kishin lëvizur shpesh shkëmbinj dhe i kishin vendosur në grumbuj pastrimi, të cilat mund t'i kenë shqetësuar shtresat e sipërme të vendit. Në një moment, ishin bërë përpjekje për të prishur disa nga shtyllat, me sa duket nga fermerët që i gabuan ata për shkëmbinj të zakonshëm të mëdhenj.[4]

Më 1994, Klaus Schmidt nga Instituti Arkeologjik Gjerman, i cili më parë kishte punuar në Nevalı Çori, ishte në kërkim të një vendndodhjeje tjetër për të gërmuar. Ai shqyrtoi literaturën arkeologjike në zonën përreth, gjeti përshkrimin e shkurtër të studiuesve të Çikagos të vitit 1963 për Göbekli Tepe dhe vendosi të rishikojë vendin. Pasi kishte gjetur struktura të ngjashme edhe në Nevalı Çori, ai mendoi se ka mundësi që shkëmbinjtë dhe pllakat të ishin parahistorikë. Një vit më pas, ai filloi të gërmonte atje në bashkëpunim me Muzeun Şanlıurfa dhe për një kohë të shkurtër zbuloi të parën nga shtyllat e mëdha në formë të shkronjës T.[4][11]

Datimi[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Pamje e vendit dhe gërmimeve
Data më e hershme e Karbonit-14 për Göbekli Tepe që nga viti 2013.[12]

Stratigrafia imponuese e Göbekli Tepe dëshmon për shumë shekuj veprimtarie, duke filluar të paktën qysh në periudhën Epipaleolitike. Strukturat e identifikuara me periudhën pasuese, Neolitika Paraqeramikë A (PPNA), janë datuar në mijëvjeçarin e 10-të pes.[13] Gjithashtu janë zbuluar mbetjet e ndërtesave më të vogla janë të identifikuara si Neolitika Paraqeramikë B (PPNB) dhe që datojnë nga mijëvjecari i 9-të pes.

Janë botuar një numër datash radiokarboni:

Lab-Number Kontekst pes
UA-19561 enclosure C 7560-7370
UA-19562 enclosure B 8280-7970
HD-20025 Layer III 9110-8620
HD-20036 Layer III 9130-8800

Kompleksi[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Göbekli Tepe është në një rrafshnaltë të sheshtë dhe shterpë, me ndërtesa që shtrihen në të gjitha drejtimet. Në veri, rrafshnalta është e lidhur me një varg malesh fqinje. Në të gjitha drejtimet e tjera, kurrizi zbret në shpatet dhe shkëmbinjtë e pjerrët.[14] Në majë të kurrizit ka prova të konsiderueshme të ndikimit njerëzor, përveç ndërtimit të thëngjillit. Gërmimet kanë ndodhur në shpatin jugor të kodrës, në jug dhe në perëndim të një mani që shënon një pelegrinazh islam,[15] por gjetjet arkeologjike vijnë nga e gjithë rrafshnalta. Ekipi ka gjetur gjithashtu shumë mbetje mjetesh.

Pllaja[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Zona përreth Göbekli Tepe
Kompleksi E
Shtylla 2 nga mbyllja A (Shtresa III) me lehtësime të ulëta nga ato që besohet të jenë një dem, dhelpër dhe zog
Shtylla me skulpturën e një dhelpre
Monolit me figura të mundshme të shpendëve.
Stelet dhe skulpturat nga Göbekli Tepe në Muzeun Şanlıurfa.

Konteksti kronologjik[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Interpretimi[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Klaus Schmidt, 2014 në Salzburg

Schmidt e konsideroi Göbekli Tepe një vend qendror për një kult të të vdekurve dhe se kafshët e gdhendura janë atje për të mbrojtur të vdekurit. Megjithëse deri më tani nuk janë gjetur varre ose varreza, Schmidt besonte se ato mbeten për t'u zbuluar në vendet e vendosura prapa mureve të qarqeve të shenjta.[4]

Rëndësia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Zona e fertile crescent, rreth 7500 pes, me vendet kryesore. Göbekli Tepe është një nga vendet e rëndësishme të periudhës neolitike para-qeramikës. Zona e Mesopotamisë nuk ishte akoma e banuar nga njerëzit.

Ruajtja[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Göbekli Tepe

Planet e ardhshme përfshijnë ndërtimin e një muzeu dhe shndërrimin e rrethinave në një park arkeologjik, me shpresën se kjo do të ndihmojë në ruajtjen e vendit në shtetin në të cilin u zbulua.[16]

Në medie[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në vitin 2019, u publikua një serial televiziv turk në platformën Netflix, nën titullin The Gift. Ngjarjet dhe xhirimet kryesore u zhvilluan në këtë vend arkeologjik.[17]

Shiko edhe[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Lidhje të jashtme[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Artikuj[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  • Andreit, Mihai (4 sht 2013). "World's oldest temple probably built to worship the dog star, Sirius". ZME Science. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  • Batuman, Elif (19 dhj 2011). "The Sanctuary". The New Yorker. Dept of Archeology. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  • Birch, Nicholas (23 prill 2008). "7,000 years older than Stonehenge: the site that stunned archaeologists". The Guardian. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  • Curry, Andrew (nën 2008). "Gobekli Tepe: The World's First Temple?". Smithsonian Mag. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  • Dietrich, Laura; etj. (2019). "Cereal Processing at Early Neolithic Göbekli Tepe, Southeastern Turkey". PLoS ONE. 14 (5): e0215214. doi:10.1371/journal.pone.0215214. PMC 6493732. PMID 31042741. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  • Mann, Charles C. (qershor 2011). "The Birth of Religion". National Geographic. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  • Scham, Sandra (nën 2008). "The World's First Temple". Archaeology. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  • Symmes, Patrick (18 February 2010). "Turqia: Gërmimi Arkeologjik Historik i Njeriut" . Newsweek .
  • Buzzwords, Bogeymen dhe Banalitetet e Pseudoarchaeology: Göbekli Tepe

Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  1. ^ "Göbekli Tepe". Forvo Pronunciation Dictionary. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ "History in the Remaking". Newsweek. 18 shk 2010. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ Klaus Schmidt (2009): Göbekli Tepe - Eine Beschreibung der wichtigsten Befunde erstellt nach den Arbeiten der Grabungsteams der Jahre 1995–2007. In: Erste Tempel - Frühe Siedlungen. 12000 Jahre Kunst und Kultur. Oldenburg, p. 188.
  4. ^ a b c d Curry, Andrew (nëntor 2008). "Göbekli Tepe: The World's First Temple?". Smithsonian Institution. Marrë më 2019-03-31. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Sagona, Claudia (25 gusht 2015). The Archaeology of Malta (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 47. ISBN 9781107006690. Marrë më 25 nëntor 2016.
  6. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Göbekli Tepe". whc.unesco.org (në anglisht). Marrë më 2018-07-01.
  7. ^ Peter Benedict (1980): Survey Work in Southeastern Anatolia. In: Halet Çambel; Robert J. Braidwood (ed.): Prehistoric Research in Southeastern Anatolia I. Edebiyat Fakültesi Basimevi, Istanbul, pp. 151–191.
  8. ^ Schmidt, Klaus (2011). "Göbekli Tepe: A Neolithic Site in Southwestern Anatolia". përmbledhur nga Steadman, Sharon R. (red.). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia (në anglisht). Oxford: Oxford University Press. fq. 917. ISBN 9780195376142.
  9. ^ "Turkey's Ancient Sanctuary". The New Yorker. Marrë më 2017-08-26. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ "World's Oldest Monument to Receive a Multi-Million Dollar Investment". HISTORY.com. Marrë më 2017-08-26. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ The story of the discovery and early excavation of the site is told in greater detail in the excavation team's official blog. See: https://www.dainst.blog/the-tepe-telegrams/2016/06/02/gobekli-tepe-the-first-20-years-of-research/ (Accessed 2019-08-04)
  12. ^ Shukurov, Anvar; Sarson, Graeme R.; Gangal, Kavita (7 maj 2014). "The Near-Eastern Roots of the Neolithic in South Asia". PLOS ONE (në anglisht). 9 (5): Appendix S1. doi:10.1371/journal.pone.0095714. ISSN 1932-6203. PMC 4012948. PMID 24806472.{{cite journal}}: Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  13. ^ Dietrich, Oliver. "Establishing a Radiocarbon Sequence for Göbekli Tepe. State of Research and New Data". Neo-Lithics. 1 (13): 35–37. Marrë më 24 nëntor 2019. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ Klaus Schmidt: Sie bauten die ersten Tempel. Das rätselhafte Heiligtum der Steinzeitjäger. Die archäologische Entdeckung am Göbekli Tepe. Munich 2006, p. 102.
  15. ^ Klaus Schmidt: Göbekli Tepe. Eine Beschreibung der wichtigsten Befunde erstellt nach den Arbeiten der Grabungsteams der Jahre 1995–2007. In: Erste Tempel - Frühe Siedlungen. 12000 Jahre Kunst und Kultur. Ausgrabungen und Forschungen zwischen Donau und Euphrat. Oldenburg 2009, p. 188.
  16. ^ K. Schmidt in Schmidt (ed.) 2009, p. 188.
  17. ^ Kolağasıoğlu, Utku (25 mars 2019). "Beren Saat'in Rol Alacağı Netflix Dizisi Atiye Hakkında Bilmeniz Gerekenler". listelist.com. Marrë më 1 dhjetor 2019. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)