Jump to content

Gjel deti (shpend)

Checked
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
(Përcjellë nga Gjel deti (Schs shkbs))
Veza e gjelit të detit të egër (Meleagris gallopavo )

Gjeli i detit është një shpend i madh i gjinisë Meleagris dhe gjendet në Amerikën e Veriut. Ekzistojnë dy specie të gjelit të detit: gjel deti i egër i Amerikës Veriore Lindore dhe Qendrore dhe gjel deti ocelot i Gadishullit Jukatan në Meksikë. Gjelat e detit meshkuj të këtyre specieve kanë lafshë të veçantë e cila quhet rrjetë dhe varet nga maja e sqepit. Ata janë ndër zogjtë më të mëdhenj në mjediset ku ata jetojnë. Ashtu si shumë zogj të mëdhenj që ushqehen në tokë (lloji Galliformes ), mashkulli është më i madh dhe shumë më i gjallë se femra.

Një gjel deti ocelot mashkull (Meleagris ocellata ) me kokë blu

Gjelat e detit e hershëm evoluan në Amerikën e Veriut mbi 20 milion vjet më parë dhe kanë një paraardhës të përbashkët me thëllëzat, fazanët dhe shpendë të tjerë.

Taksonomia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Gjelat e detit klasifikohen në familjen Phasianidae (thëllëza, frankolina, si dhe shpendë të afërm me to) të llojit taksonomik Galliformes . [1] Gjinia Meleagris është e vetmja gjini ekzistuese në nënfamiljen Meleagridinae, e njohur më parë si familja Meleagrididae, por tani përfshihet në familjen Phasianidae . 

Historia dhe emërtimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Pllaka 1 e Zogjve të Amerikës nga John James Audubon, që vizaton një gjel deti

Gjelat e detit u zbutën në Meksikën e lashtë për ushqim dhe për rëndësinë e tyre kulturore dhe simbolike. [2] Aztekët, për shembull, kishin një emër për gjelin, wueh-xōlō-tl (guajolote në spanjisht), një fjalë e përdorur akoma në Meksikën moderne përveç termit të përgjithshëm pavo . Kronistët spanjollë, si Bernal Díaz del Castillo dhe At Bernardino de Sahagún, përshkruajnë një mori ushqimesh (si fruta dhe perime të papërpunuara) që ofroheshin në tregjet e mëdha të Tenochtitlán, duke vërejtur se kishte "tamales" të bëra nga gjelat e detit, iguanat, çokollata, perimet, frutat, etj. Populli i lashtë i Meksikës jo vetëm që kishte zbutur gjelin e detit, por kishte zhvilluar receta të sofistikuara me këto përbërës - shumë prej tyre përdoren deri në ditët e sotme. 

Ekzistojnë dy teori për prejardhjen e emrit gjel deti. Të dyja këto mund të jenë të sakta sipas profesorit të gjuhëve romane të Universitetit Columbia Mario Pei . [3] Një teori është se, kur evropianët u takuan për herë të parë me gjelat në Amerikë, ata i identifikuan gabimisht zogjtë si një lloj shpendësh guine, të cilat tashmë po importoheshin në Evropë nga tregtarët turq përmes Kostandinopojës dhe prandaj morën emrin e Turqisë (tregtarët e Lindjes së Mesme quheshin tregtarë të Turqisë si shumica e asaj zone ishte pjesë e Perandorisë Osmane në atë kohë). Emri i zogut të Amerikës së Veriut u quajt kështu gjel deti i Turqisë ose gjel deti indian, të cilat më pas u shkurtuan në vetëm gjel deti .

Teoria e dytë lindi nga gjelat e detit që vinin në Angli jo direkt nga Amerika, por përmes anijeve tregtare nga Lindja e Mesme, ku ata u zbutën me sukses. Përsëri importuesit ia vendosën emrin zogut si gjel deti. [3] [4]

Konfliktet njerëzore me gjelat e detit të egër

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Gjelat e detit janë njohur si shpendë agresivë ndaj njerëzve dhe kafshëve shtëpiake në zona të banuara. [5] Gjelat e detit të egër i përkasin një strukturë shoqërore të llojit peking (pecking). Gjelat e detit të zakonshëm mund të përpiqen të dominojnë ose sulmojnë njerëzit që zogjtë i shohin si të varur. [6]

Qyteti i Brookline, Massachusetts rekomandon qytetarët të jenë agresivë ndaj gjelave dhe të bëjnë një hap drejt tyre e të mos tërhiqen. Zyrtarët e qytetit gjithashtu rekomandojnë "bërjen e zhurmës (zhurma e tenxhereve ose sende të tjera së bashku); hapja e një çadre ; bërtitja dhe tundja e krahëve; qentë lejohen t'i lehin atyre dhe trembja me një fshesë ". [7]

Anatomia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Struktura anatomike e kokës dhe gusha e një gjel deti. 1. lafshëza, 2. lafshë rrjetë, 3. lafshë, 4. lafshëza e madhe, 5. mjekër

Në terma anatomikë, lafsha rrjetë është një protuberancë erektive në ballin e gjelave. Shumicën e kohës kur gjeli i detit është në një gjendje të relaksuar lafsha rrejtë është e zbehtë dhe 2–3 cm e gjatë. Sidoqoftë, kur mashkulli fillon të ecë me këmbë (shfaqja e miqësisë), kjo lafshë bëhet më e kuqe dhe zgjatet disa centimetra, duke u varur poshtë sqepit (shih figurën). [8] [9]

Lafshat rrjetë janë lafsha (të vogla, me mish) që mund të gjenden në gjelat e detit. 

Ndërsa luftojnë, gjelat komerciale shpesh çukasin dhe tërheqin lafshën rrjetë duke shkaktuar dëme dhe gjakderdhje. Kjo shpesh çon në çukitje të mëtejshme të dëmshme nga gjelat që ndonjëherë rezulton në kanibalizëm . Për të parandaluar këtë, disa fermerë e presin lafshën rrjetë, kur zogu është i ri. 

Gjatësia e lafshës rrjetë mund të shkojë nga 1 deri në 6 inch në varësi të seksit, shëndetit dhe humorit të gjelit të detit. [10]

Përdorimi nga njerëzit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Një gjel deti i pjekur i rrethuar nga një tortë trëndafili Krishtlindjesh, lëng mishi, lëng molle me gaz dhe perime

Speciet Meleagris gallopavo hahen nga njerëzit. Ata u zbutën për herë të parë nga populli indigjen i Meksikës në vitet 800 para Krishtit. Këta shpendë më pas u futën në atë që tani është Jugperëndimi i SHBA-së dhe u zbutën për herë të dytë në mënyrë të pavarur nga banorët autoktonë të atij rajoni nga 200 para erës sonë, në fillim u përdorën për pendët e tyre, të cilat u përdorën në ceremoni dhe për të bërë rroba dhe batanije. [11] Gjelat e detit u hëngrën së pari nga amerikanët vendas rreth vitit 1100 pas Krishtit. Krahasuar me gjelat e egër, gjelat shtëpiake janë edukuar në mënyrë selektive për t'u rritur në madhësi më të mëdha për mishin e tyre. [12] [13] Amerikanët shpesh hanë gjel deti në raste të veçanta të tilla si në Ditën e Falënderimeve ose Krishtlindjet . [14]

Gjelat e detit të Norfolkut

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në kujtimet e saj, Zonja Dorothy Nevill (1826–1913) [15] kujton se stërgjyshi i saj Horatio Walpole, Earl i Parë i Orfordit (1723–1809), importoi një sasi gjelash amerikanë të cilët mbaheshin në pyjet përreth Wolterton Hall dhe sipas të gjitha gjasave ishin tufa embrionale për racat e njohura të gjelit të detit Norfolk të ditëve të sotme. 

Galeria

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  • Një gjel deti i egër mashkull
    Një gjel deti i egër mashkull
  • Zona e Chan Chich Lodge, Belize: Turqia me okël është emëruar për njollat në formë syri (okeli) në pendët e saj të bishtit
    Zona e Chan Chich Lodge, Belize: Turqia me okël është emëruar për njollat në formë syri (okeli) në pendët e saj të bishtit

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Crowe, Timothy M.; Bloomer, Paulette; Randi, Ettore; Lucchini, Vittorio; Kimball, Rebecca T.; Braun, Edward L. & Groth, Jeffrey G. (2006a): "Supra-generic cladistics of landfowl (Order Galliformes)". Acta Zoologica Sinica 52(Supplement): 358–361. PDF fulltext Arkivuar 23 qershor 2010 tek Wayback Machine
  2. ^ Nield, David. "Study Shows That Humans Domesticated Turkeys For Worshipping, Not Eating". sciencealert.com. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ a b Krulwich, Robert (27 nëntor 2008). "Why A Turkey Is Called A Turkey". NPR. Marrë më 18 korrik 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!) Gabim referencash: Invalid <ref> tag; name "KrulwichPei2008" defined multiple times with different content
  4. ^ "The flight of the turkey". The Economist. 20 dhjetor 2014. Marrë më 22 dhjetor 2014. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Annear, Steve (2017-04-24). "MassWildlife warns of turkey encounters". The Boston Globe. Arkivuar nga origjinali më 16 prill 2019. Marrë më 2017-08-25. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ "Preventing Conflicts with Wild Turkeys". Commonwealth of Massachusetts. Arkivuar nga origjinali më 5 shtator 2017. Marrë më 2017-08-25. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ Sweeney, Emily (2017-08-25). "Don't let aggressive turkeys bully you, Brookline advises residents". The Boston Globe. Marrë më 2017-08-25. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ ENature.com (2010). "Snoods and wattles? A turkey's story". Arkivuar nga origjinali më 3 dhjetor 2013. Marrë më 3 maj 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  9. ^ Graves, R.A. (2005). "Know your turkey parts". Marrë më 3 maj 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ Melissa Mayntz (28 gusht 2019). "The Turkey's Snood". Marrë më 28 nëntor 2019. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ "Native Americans First Tamed Turkeys 2,000 Years Ago". Seeker (Discovery News). Marrë më 23 nëntor 2017. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ "Amazing Facts About Turkey". OneKind. Marrë më 24 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ "My Life as a Turkey – Domesticated versus Wild Graphic". PBS. Marrë më 27 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ "Why Do We Eat Turkey on Thanksgiving?". Wonderopolis. Marrë më 24 dhjetor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  15. ^ Nevill, Lady Dorothy (1894). Mannington and the Walpoles, Earls of Orford. With ten illustrations of Mannington Hall, Norfolk (PDF). London: Fine Art Society. fq. 22. Marrë më 2 dhjetor 2019. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Lidhje të jashtme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Gjel_deti_(shpend)&oldid=2451382"