Kisha e Shën Kollit të Arbëreshëve

Kisha e Shën Kollit së Arbëreshëve në Martoranën, kisha shqiptare e Palermos

Kisha e Shën Kollit të Arbëreshëvet (Italisht: San Nicolò dei Greci), e quajtur edhe Martorana, ndodhet në sheshin Bellini të Palermos. Kisha është Bashkë-Katedralja e Eparkisë së Horës të Arbëreshëvet, dioqezë shqiptare e ritit bizantin në Siçili.

Ndër kishat më interesante bizantine të Mesjetës në Itali, është dëshmi për kulturën fetare dhe artistike ortodokse edhe të pranishëm në Itali, bërë më tej nga arbëreshët mërgimtarët ikur në Sicili nën presionin e përndjekjeve turke në Ballkan. Ky ndikim ka lënë shenjën e tyre në pikturë e ikonave në ritit fetar, në gjuhën, në kostumet e tyre tradicionale të disa kolonive shqiptare në krahinën e Palermos^[1]. Komuniteti i përket Kishës Katolike sot, por ndjek traditat rituale dhe shpirtërore që janë të zakonshme në shumicën e Kishës Ortodokse Lindore.

Kisha është e karakterizuar nga shumësia e stileve që plotësojnë, sepse, me suksesion e shekujve, ajo u pasurua me shije të ndryshme të tjera artistike, të trashëgimisë arkitektonike dhe kulturore. Sot kjo është, në fakt, si një kish-monument historik, rezultat i transformimeve të shumta, subjekt edhe për të mbrojtur^[2].

Historia

Kisha e Shën Kollit së Arbëreshëve ishte themeluar në vitin 1547, nga arbëreshin Andrea Skramilja me ndihmën e arbëreshin/arvanitin Mateut Menkzo, afër Seminarit Shqiptar të Palermos ndërtuar nga At Gjergji Guxeta, që ishte në rrugë Seminar Italo-Shqiptar. Vetmja kishë të ritit bizantin, për shqiptarëve të Sicilisë, në Palermo, u shkatërrua në Luftën e Dytë Botërore, dhe nga viti 1945 ka selinë e saj te kisha e tanishme (themeluar nga një sitian e ritit lindos në XII shek.) që kish shkuar në 1937 nën Eparkisë e Horës së Arbëreshëvet.

Sot kisha nuk ka një territor të vërtetë famullisë, por është pikë referimi për më shumë se 15.000 arbëreshë^[3] të ritit bizantin që jetojnë në qytetin e Palermos.

Priftërinjtë e Kishës së Shën Kollit në Martoranë

Lino Lojakono † (1907-1957), prift i ritit bizantin nga Kundisa, profesor, shkrimtar dhe publicist, i lidhur me traditat arbëreshe dhe të angazhuar për të ekumenizmit.
Matei Shembra † (1914-1967), prift i ritit bizantin nga Kundisa, albanolog, dijetar i muzikës bizantine, profesor i gjuhës dhe letërsisë shqipe në Universitetin e Palermos.
Vito Stasi † (1937-2011), prift i ritit bizantin nga Hora e Arbëreshëvet, arkimandrit dhe famullitar i Eparkisë së Horës së Arbëreshëvet.
Nikollë Kuqa (1959), prift i ritit bizantin nga Kundisa, prifti që është sot. Bënë pjesë e klerit të martuar të Kishës Arbëreshe, dijetar dhe publicist, i cili është i angazhuar për ruajtjen e identitetit dhe i besimit bizantin i arbëreshëve.
Nini Paratore (1972), prift i ritit bizantin nga Hora e Arbëreshëvet, ish Vikar dhe famulltar i katedrales së Eparkisë, kryeprifti aktualë të komunitetit shqiptar me banim në Palermë.

Itinerari i artit

Këtu krye të mureve dhe kube, në të cilën është mozaiku i Krishtit Pantokratorit, janë të mbuluara plotësisht me mozaikë të kohës bizantine, ata më të vjetra në të gjitha Sicili dhe me rëndësi të madhe^[4]. Mozaikët i kupolës në qendër përfaqësojnë Krishtin, pastaj poshtë shihen katër kryeengjëj (tre origjinalet plus një apokrife) dhe patrikët, dhe në niches janë pritur katër ungjilltarë, dhe më në fund apostujt mbetura. Apsidës u shkatërrua në fund të shekullit të shtatëmbëdhjetë, u zëvendësua me kapelës aktuale baroke, zbukurime mermeri. Kisha ka ikona, më e rëndësishme është ajo e Shën Nikollës të shekullit XVI-XVII.

Galeria

Bimore e kishës sot
Apsidës monumentale kryesor bizantine-baroke (Presbiterian)
Kube mbuluar me mozaikë, e cila përshkruan Krishti Pantokrator ulur mbi një fron
Mozaikët madhështor
Të Kryeengjëjt në rrobat perandorake bizantine në anën për lindje dhe kapelës
Mozaiku i Shën Anës, apsidës së drejtës (Diakonikon)
Detail e mozaikut të Shën Grigorit
Ikonë e Virgjëreshës dhe Fëmijës, në reliev të ulët shqiponja shqiptare
Perkushtimi i kishës ndaj Virgjëreshës Mëri, mozaik i sh. XII
Mbreti Rugeri II merr kurorën nga Krishti, mozaik i sh. XII
Mozaikët bizantinë me përfaqësimin e Lindjes së Krishtit dhe vdekjes së Virgjëreshës
Afreske nga Guglielmo Borremans: "Shën Benediktit në adhurim e Virgjëreshës dhe Fëmijës"
Brendshme e kishës bizantine
Këmbanore e famullisë arbëreshe të Palermës