Shihni burimin për Moldavia (rajon historik)

{{Ky artikull|ish principatës së Moldavisë (Shekujt XIV-XIX) dhe jo me [[Moldavia|Republikën e Moldavisë]]}}
{{Infobox country
|native_name            = Țara Moldovei ([[Gjuha rumune|Rumanisht]])<br/>Землѧ Молдавскаѧ ([[Sllavishtja kishtare]])<br/>Ἡγεμονία τῆς Μολδαβίας ([[Gjuha greke|Greqisht]])
|conventional_long_name = Principata e Moldavisë
|common_name            = Moldova
|government_type        = Principatë: [[Monarkia absolute|monarki absolute]] [[Monarkia zgjedhore|zgjedhore]] me [[Trashëgimia|vija trashëgimore]]
|status                 = Vasal
|empire                 = Perandoria Osmane
|status_text            = {{Plainlist}}
* [[Vasalët dhe shtetet tributare të Perandorisë Osmane|Vasal osman]]<ref name="suzerainty">[https://www.britannica.com/place/Moldavia Moldavia] at britannica.com</ref> <small>(1514–1572; 1574–1600; 1618–1859)</small>
* Çiflig [[Polish–Lithuanian Commonwealth|polak]]<ref name="suzerainty"/> <small>(1601–1618)</small>
* [[Protektoriat#protektoriat rus|Protektoriat rus]]<ref name="protectorate">[https://www.britannica.com/topic/protectorate-international-relations Protectorate] at britannica.com</ref> <small>(1829–1856)</small>
* Protektoriat ndërkombëtar<ref name="protectorate"/> <small>(1856–1859)</small>
|year_start             = 1346
|year_end               = 1859
|event_start            = Themelimi i [[Mark (territor)|markut]] moldavian
|date_start             =
|event_end              = [[Bashkimi i Moldavisë dhe Vllahisë|Bashkimi me Vllahinë]]
|date_end               = 5 shkurt ([[Datat e stilit të vjetër dhe stilit të ri|S.V.]] 24 janar) 1859
|p1                     = Mbretëria e Hungarisë (1301–1526){{!}}Mbretëria e Hungarisë
|image_p1               = [[Skeda:Flag of Hungary (1301-1382).svg|x13px]]
|p2                     = Hordhi i Artë
|image_p2               = [[Skeda:Golden Horde flag 1339.svg|x13px]]
|p3                     = 
|image_p3               =
|s1                     = Principatat e Bashkuara të Moldavisë dhe Vllahisë{{!}}Principatat e Bashkuara
|flag_s1                = Flag of the United Principalities of Wallachia and Moldavia (1859 - 1862).svg
|s2                     = Distrikti Bukovina
|flag_s2                = Flag of the Habsburg Monarchy.svg
|s3                     = Governorati Besarabia
|flag_s3                = Flag of Russia.svg
|image_flag             = Flag of Moldavia.svg
|image_coat             = Coat of arms of Moldavia.svg
|flag_type              = [[Flamuri dhe stema e Moldavisë|Flamuri]]{{ref|flag|a}} (shekulli 14-15)
|coa_size               = 75px
|symbol_type            = [[Flamuri dhe stema e Moldavisë|Stema]]{{ref|arms|b}}<br />(shekulli 14-15)
|image_map              = Voivodeship of Moldavia (1789).svg
|image_map2             = Moldova1483.svg
|image_map_caption      = Vendndodhja e Principatës së Moldavisë, 1789
|image_map2_caption     = Harta e rajonit historik të Moldavisë
|national_motto         =
|national_anthem        =
|capital                = [[Baia]]/[[Siret]] (1343–1388)<br />[[Suceava]] (1388–1564)<br />[[Iași]] (1564–1859)
|common_languages       = {{Plainlist}}
* [[Gjuha rumune|Rumanisht]]<ref>Ștefan Pascu, Documente străine despre români, ed. Arhivelor statului, București 1992, {{ISBN|973-95711-2-3}}</ref><ref>{{lang|fr|"Tout ce pays: la Wallachie, la Moldavie et la plus part de la Transylvanie, a esté peuplé des colonies romaines du temps de Trajan l'empereur... Ceux du pays se disent vrais successeurs des Romains et nomment leur parler romanechte, c'est-à-dire romain... "}} in Voyage fait par moy, Pierre Lescalopier l'an 1574 de Venise a Constantinople, in: Paul Cernovodeanu, ''Studii și materiale de istorie medievală'', IV, 1960, p. 444</ref>
* [[Sllavishtja kishtare]]<ref>{{cite book |last1=Panaitescu |first1=Petre P. |title=Începuturile şi biruinţa scrisului în limba română |date=1965 |publisher=Editura Academiei Bucureşti |page=5 |language=ro}}</ref><ref>{{cite book |last1=Kamusella |first1=T. |title=The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe |date=2008 |publisher=Springer |language=en |isbn=9780230583474 |page=352 |url=https://books.google.com/books?id=JzkWDAAAQBAJ&pg=PA352}}</ref><ref group="nb">Si gjuhë kancelarie e shkruar derisa u zëvendësua me rumanishten duke filluar nga shekulli i 16-të. Përdoret për qëllime liturgjike deri në fund të shekullit të 18-të.</ref>
* [[Gjuha greke|Greqisht]]<ref>{{cite book |last1=Olson |first1=James Stuart |last2=Pappas |first2=Lee Brigance |last3=Pappas |first3=Nicholas Charles |last4=Pappas |first4=Nicholas C. J. |title=An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires |date=1994 |publisher=Greenwood Publishing Group |language=en |isbn=9780313274978 |page=550 |url=https://books.google.com/books?id=CquTz6ps5YgC&pg=PA550}}</ref><ref group="nb">Si gjuhë kancelarie dhe kulturore, veçanërisht gjatë periudhës fanariote.</ref>
{{Endplainlist}}
|religion               = [[Kisha Ortodokse Lindore]]
{{hidden |style=font-size:100%;padding:0.25em 0 0; |headerstyle=text-align:left;font-weight:normal;
 |header = Pakica
 |content = {{unbulleted list|[[Kisha Katolike]]|[[Kisha Apostolike Armene]]|[[Judaizmi]]|[[Besimtarët e Vjetër]]}}
}}
|title_leader           = [[Lista e sundimtarëve të Moldavisë|Princat e Moldavisë]] ([[Voivode]]t, [[Hospodar]])
|leader1                = [[Dragoș, Voivode of Moldavia|Dragoș]]
|year_leader1           = 1346–1353 (i pari)
|leader2                = [[Alexandru Ioan Cuza]]
|year_leader2           = 1859–1862 (i fundit)
|currency               = [[Gros moldavian]] ([[:ro:Gros moldovenesc|ro]])<br />[[Thaler|Taler]]
|demonym                = Moldavian
|today                  = {{plainlist|[[Moldavia]]<br/>[[Rumania]]<br/>[[Ukraina]]}}
|footnotes              = {{ubl|{{note|flag}}a. Rindërtimi modern i një standardi princëror moldav {{small|(versionet e vërtetuara të numrit dhe aspekteve të përgjithshme të simboleve të ndryshme nga aurochs ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme)}}.|{{note|arms}}b. Rindërtimi modern i një steme moldave bazuar në vulat e [[Stefani i Madh|Stefanit të Madh]], [[Romani I i Moldavisë|Romanit I]] dhe të tjerëve {{small|(versionet e vërtetuara të tretësirës dhe numrit të fushës dhe aspektet e përgjithshme të simboleve të ndryshme nga aurochs ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme)}}.}}
}}
'''Moldavia''' ([[Gjuha rumune|Rumanisht]]: ''Moldova'', ose ''Țara Moldovei'', fjalë për fjalë "Vendi i Moldavisë"; në cirilik rumun: Молдова ose Цара Мѡлдовєй; [[sllavishtja kishtare]]: Землѧ Молдавскаѧ; [[Gjuha greke|greqisht]]: Ἡγεμονία τῆς Μολδαβίας) është një rajon gjeografik dhe historik dhe ish principatë në [[Evropa Lindore|Evropën Lindore]],<ref>{{cite journal|author1=Janowski, Maciej|author2=Constantin, Iordachi|author3=Trencsenyi, Balazs|date=2005|title=Why bother about historical regions?: Debates over central Europe in Hungary, Poland and Romania|journal=East Central Europe|volume=32|issue=1–2|pages=5–58|language=en|doi=10.1163/18763308-90001031}}</ref><ref>{{cite book|author=Klaus Peter Berger|title=The Creeping Codification of the New Lex Mercatoria|url=https://books.google.com/books?id=gEeP9NY2qGkC&pg=PA132|date=1 janar 2010|publisher=Kluwer Law International B.V.|language=en|isbn=978-90-411-3179-9|pages=132–}}</ref><ref>{{cite journal|author=Radu, Sageata|date=shkurt 2015|title=România – Ţară Central-Europeană|url=https://www.researchgate.net/publication/282286375|journal=Revista Română de Geografie Politică. IV. 15-20|language=ro|issn=2065-1619}}</ref> që korrespondon me territorin mes [[Karpatet Lindore|Karpateve Lindore]] dhe lumit [[Lumi Dniestri|Dniestri]]. Një shtet fillimisht i pavarur dhe më vonë autonom, ka ekzistuar nga shekulli i 14-të deri në vitin 1859, kur është bashkuar me [[Vllahia (Rumani)|Vllahinë]] (''Țara Românească'') si bazë e shtetit modern [[Rumania|rumun]], ndërsa në periudha të ndryshme kohe, ky shtet përfshinte rajonin e [[Besarabia|Besarabisë]] (në [[Budjak|Budjakun]]), të gjithë [[Bukovina|Bukovinën]] (nën udhëheqjen e [[Stefani i Madh|Stefanit të Madh]]) dhe  [[Pokutja|Pokutjën]]. [[Moldavia Perëndimore|Pjesa perëndimore e Moldavisë]] është tani pjesë e [[Rumania|Rumanisë]], pjesa lindore i takon [[Moldavia|Republikës së Moldavisë]], ndërsa pjesët [[Chernivtsi Oblast|veriore]] dhe [[Budjak|jug-lindore]] janë pjesë e territoreve të [[Ukraina|Ukrainës]].

== Historia ==
Nën udhëheqjen e princave dhe [[Stefani i Madh|Stefanit të Madh]], Moldavia ka arritur të ruajë pavarësinë e saj nga [[Osmanllinjtë|osmanët]] dhe të përballet me dyndjet e shumta si ato të Tatarëve.
Moldavia është një shtet haraçpagues në [[Shekulli XVI|shekullin e XVI]] ndaj Perandorisë Osmane dhe në [[Shekulli XVIII|shekullin XVIII]] autonomia e saj ulut ndjeshëm. Në 1775, [[Perandoria Osmane]] i jep [[Bukovina|Bukovinën]] (në veri të Moldavisë) [[Perandoria Habsburge|Perandorisë së Habsburgëve]] dhe në 1812 i dha [[Rusia|Rusisë]] [[Besarabia|Besarabinë]] (territorin midis lumenjve Prut dhe Dnjestër). Në 1856, tre qarqet në jug të Besarabisë (Cahul dhe Ismail Bolgrad) kthehet si pjesë e Moldavisë. Në 1859, Moldavia bashkohet me Vllahinë, për të formuar [[Principatat e Bashkuara të Moldavisë dhe Vllahisë|Principatat e Bashkuara]] që në vitin 1862 quhen Rumani, të udhëhequr nga Alexandru Ioan Cuza.

Në 1918, Besarabisë dhe Bukovina do të bashkohen me Rumaninë, por këto rajone (përveç Bukovina qendrore dhe jugore) do të pushtohen nga [[Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike]] (BRSS) në 1940 dhe 1944, duke formuar një republikë te pavarur sovjetike.
Disa pjesë të Moldavisë historike (Bukovina, Herta Qarkut, dhe jugore Bessarabia Hotin - i njohur gjithashtu si Bessarabia e vjetër) janë tani pjesë e [[Ukraina|Ukrainës]].
[[Skeda:RaresBogdanStefan.jpg|parapamje|center|500px|[[Petru Rareş]], [[Bogdani III (Rumani)|Bogdani i III-të]] dhe [[Stefani i Madh]] — afresk në Manastirin Dobrovat]]

==Gjeografia==
Gjeografikisht, Moldavia kufizohet nga [[Karpatet|Malet Karpate]] në perëndim, nga lumi [[Cheremosh]] në veri, nga lumi [[Lumi Dniestri|Dniester]] në lindje dhe nga [[Lumi i Danubit|Danubi]] dhe [[Deti i Zi]] në jug. Lumi [[Lumi Prut|Prut]] rrjedh afërsisht në mes të tij nga veriu në jug.

Nga fundi i shekullit të 15-të, Moldavia, me një sipërfaqe prej 94,862 km<sup>2</sup (36,626 mi katrorë),<ref name="histmold">{{cite journal |last1=Muntele |first1=Ionel |last2=Sîrbu |first2=Costel-Cosmin |last3=Ostopovici |first3=Ionuț-Vasile |date=2019 |title= Historical Moldavia – from Demographic Expansion to a Shrinking Region |url=http://www.rjgeo.ro/atasuri/revue%20roumaine_63_1/muntele%20et%20al..pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20191104232314/http://www.rjgeo.ro/atasuri/revue%20roumaine_63_1/muntele%20et%20al..pdf |archive-date=2019-11-04 |url-status=live |journal=Romanian Journal of Geography |volume=63 |issue=1 |pages=3–17 |issn=2285-9675 |language=en |access-date=29 korrik 2021}}</ref> pjesa më e madhe dhe thelbi i ish-principatës ndodhet në Rumani (45,6%), e ndjekur nga Republika e Moldavisë (31,7%), dhe Ukrainë (22.7%). Kjo përfaqëson 88.2% të sipërfaqes së Republikës së Moldavisë, 18% të sipërfaqes së Rumanisë dhe 3.5% të sipërfaqes së Ukrainës.

Rajoni është kryesisht kodrinor, me një varg malesh në perëndim dhe zona fushore në juglindje. Lartësia më e lartë e Moldavisë është [[maja Ineu]] (2279 m), e cila është edhe pika më perëndimore e rajonit.

Pjesët e Moldavisë të populluara nga [[hungarezët]] [[Csángó]] nganjëherë quhen [[Toka Csángó]].

===Ndarjet administrative===
{{Kryesor|Ndarjet administrative të Moldavisë}}

==Popullsia==
===Popullsia historike===
Historianët bashkëkohorë vlerësojnë popullsinë (historikisht të referuar si Moldavia) të Principatës Moldaviane në shekullin e 15-të, në mes 250,000 dhe 600,000 njerëz,<ref>East Central Europe in the Middle Ages, 1000–1500, Jean W. Sedlar, page 255, 1994</ref><ref>Cavalerii Apocalipsului: Calamitatile Naturale Din Trecutul Romaniei (Pana La 1800), Paul Cernovodeanu, Paul Binder, 1993, {{ISBN|973-95477-3-7}}, Romanian Edition</ref> por një regjistrim i gjerë u krye për herë të parë në 1769-1774.<ref>{{Cite web |url=http://www.recensamantromania.ro/en/history/demographic-researches/ |title=First activities of population counting conducted on the Romanian territory of today |access-date=5 korrik 2023 |archive-date=20 shkurt 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190220192107/http://www.recensamantromania.ro/en/history/demographic-researches/ |url-status=dead }}</ref>

Në vitin 1848, pjesa veriperëndimore, e aneksuar në vitin 1775 nga Perandoria Habsburge, [[Bukovina]], kishte një popullsi prej 377.571 banorësh; më 1856, gjysma lindore e Moldavisë, [[Besarabia]], e aneksuar në 1812 nga Perandoria Ruse, kishte një popullsi prej 990,274 banorësh, ndërsa popullsia e Moldavisë (gjysma perëndimore), më 1859, ishte 1,463,927.<ref>[http://www.evenimentul.ro/articol/moldovenii-8211-vreo-5.html Moldavians at the 2002 census]</ref>

Popullsia bashkëkohore arriti kulmin në vitin 1992, me 10.07 milionë banorë në të tre ndarjet historike ([[Moldavia Perëndimore]], Besarabia dhe Bukovina). Në vitin 2011, popullsia ishte 8,63 milionë njerëz, nga të cilët 3,67 milionë ishin në Moldavinë Perëndimore, 3,86 milionë në Besarabia dhe 1,08 milionë në Bukovinë.<ref name="histmold"/>

===Qytetet===
* Rumania:
** [[Iași]] - 290,422 (465,477 në zonën metropolitane) - kryeqyteti i Moldavisë midis 1564 dhe 1859
** [[Galați]] - 249,432 (323,563)
** [[Bacău]] - 144,307 (223,239)
** [[Botoșani]] - 106,847 (144,617)
** [[Suceava]] - 92,121 (144,100) - kryeqyteti i Moldavisë midis 1388 dhe 1564
** [[Piatra Neamț]] - 85,055 (131,334)
** [[Focșani]] - 79,315 (125,699)
* Moldavi:
** [[Chișinău]] - 532,513 (662,836 në zonën metropolitane)
** [[Bălți]] - 97,930 (102,457)
** [[Bender, Moldavi|Tighina (Bender)]] - 91,882
* Ukrainë:
** [[Chernivtsi|Chernivtsi (Cernăuți)]] - 240,600
** [[Izmail|Izmail (Ismail)]] - 84,815

==Arsimi==
[[Skeda:AcademiaMihaileana.jpg|parapamje|[[Academia Mihăileană]] ishte institucioni i parë modern i arsimit të lartë në Moldavi.]]
Në vitin 1562, e ashtuquajtura [[Ioan Iacob Heraclid|Schola Latina]] (një Kolegj Akademik Latin) u themelua në [[Cotnari]], pranë [[Iași]], një shkollë që shënoi fillimet e institucioneve të organizuara arsimore humaniste në Moldavi.<ref>{{Cite web |url=http://www.romanianweek.ro/educatie.html |title=Schola Latina - The Foundation of the first School in which mathematics was taught in Roumania |language=en |access-date=2014-04-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303210258/http://www.romanianweek.ro/educatie.html |archive-date=2016-03-03 |url-status=dead }}</ref>

Instituti i parë i arsimit të lartë që funksionoi në territorin e Rumanisë ishte [[Academia Vasiliană]] (1640),<ref>{{Cite web |url=http://www.study-in-romania.ro/historyofeducation.htm |title=History of Education |access-date=2014-04-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150611181940/http://www.study-in-romania.ro/historyofeducation.htm |language=en |archive-date=2015-06-11 |url-status=dead }}</ref> themeluar nga Princi Vasile Lupu si një shkollë e lartë për gjuhët latine dhe sllave, e ndjekur nga [[Akademia e Princit, Iași|Akademia e Princit]], më 1707. Struktura e parë e arsimit të lartë në gjuhën rumune u krijua në vjeshtën e vitit 1813, kur [[Gheorghe Asachi]] hodhi themelet e një klase inxhinierësh, aktivitetet e të cilave zhvilloheshin në kuadër të Akademisë Princerë Greke.

Pas vitit 1813, momente të tjera shënuan zhvillimin e arsimit të lartë në gjuhën rumune, si në shkencat humane ashtu edhe në atë teknike. [[Academia Mihăileană]], e themeluar në 1835 nga Princi Mihail Sturdza, konsiderohet instituti i parë superior rumun. Në 1860, tre fakultete pjesë e Academia Mihăileană formuan bërthamën për [[Universiteti Alexandru Ioan Cuza|universitetin]] e sapokrijuar të Iaș, universiteti i parë modern rumun.<ref>[http://www.uaic.ro/en/university-2/university/ History of the Alexandru Ioan Cuza University of Iași]</ref>

==Shënime==
{{Reflist|group=nb}}

==Referime==
{{Reflist}}
* [[Gheorghe I. Brătianu]], ''Sfatul domnesc și Adunarea Stărilor în Principatele Române'', Bucharest, 1995
* Vlad Georgescu, ''Istoria ideilor politice românești (1369-1878)'', Munich, 1987
* Ștefan Ștefănescu, ''Istoria medie a României'', Bucharest, 1991

==Lidhje të jashtme==
{{Commons|Moldavia}}
* [http://www.scribd.com/doc/27529/Dimitrie-Cantemir-Descrierea-Moldovei Dimitrie Cantemir-Descrierea Moldovei] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071018031909/http://www.scribd.com/doc/27529/Dimitrie-Cantemir-Descrierea-Moldovei |date=18 tetor 2007 }}
* [https://web.archive.org/web/20050524060804/http://www.patzinakia.ro/wallachiamediaevalis/bacau-index.htm The Princely Court in Bacău] - images, layouts (at the [https://web.archive.org/web/20060111120813/http://www.patzinakia.ro/ Romanian Group for an Alternative History Website])
* [https://web.archive.org/web/20060222082415/http://www.patzinakia.ro/documenta/index.htm Original Documents] concerning both Moldavia and other Romania Principalities during the Middle Ages (at the [https://web.archive.org/web/20060111120813/http://www.patzinakia.ro/ Romanian Group for an Alternative History Website])
* [http://www.centruldepelerinaj.ro/index.php?&lang=en Pilgrimage and Cultural Heritage Tourism in Moldavia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120204174705/http://www.centruldepelerinaj.ro/index.php?&lang=en |date=4 February 2012 }}
* [https://web.archive.org/web/20110421084717/http://romania-travelguide.info/index.php?option=com_content&task=view&id=48&Itemid=62 Painted Churches in Bukovina]
*[http://monederomanesti.cimec.ro/ Medieval Coins of Moldavia and Wallachia] {{ro}} {{en icon}}

[[Kategoria:Moldavia| ]]
[[Kategoria:Historia e Moldavisë|*]]
[[Kategoria:Rajone historike në Moldavi]]
[[Kategoria:Rajon historik në Rumani]]
[[Kategoria:Rajone historike në Ukrainë]]
[[Kategoria:Periudha osmane në Moldavi]]
[[Kategoria:Shtete dhe territore të themeluara më 1346]]
[[Kategoria:Rajone të ndara]]
[[Kategoria:Shtete dhe territore të shpërbëra më 1859]]
[[Kategoria:Fiefdomet e Polonisë]]
[[Kategoria:Shtetet vasale të Perandorisë Osmane]]
[[Kategoria:Principata të shuara]]
[[Kategoria:Shtetet e krishtera]]

{{Rajonet historike të Rumanisë}}