Jump to content

Shpezët

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Shpendët e Botës

Shpezët ose shpendët, janë kafshë shtëpiake zogjë të cilat mbahen nga njerëzit për vezët, mishin apo puplat e tyre. Këta zogjë janë anëtarë tipik të rendit Galloanserae (zogjë), Galliformes (e cila përfshin pula, shkurta dhe gjeldeti).

Shpezët, gjithashtu, përfshijnë edhe zogjtë të cilët vriten për shkak të mishit të tyre, të tilla si pëllumba (të njohur si squabs), por nuk përfshinë zogjë të ngjashëm, e të egër të gjuajtur për sport, ushqim ose lojë. Fjala "pula" vjen nga fjala e gjuhës Frënge/Normane poule, e cila rrjedh nga fjala latine pullus, që do të thotë kafshë e vogël.

Etimologjia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Fjala poultry "pula" vjen nga anglishtja mesjetare "pultrie", nga gjuha e vjetër franceze pouletrie, nga pouletier, tregtar pulash, nga poulet, pullet. Fjala "pullet" vjen nga anglishtja mesjetare pulet, nga gjuha e vjetër franceze polet, si dhe nga gjuha latine pullus, një zog i ri, shpendë të reja, zogj të rinj ose pula. [1] Fjala "zogu" është e origjinës gjermane (krh. anglishtja e vjetër Fugol, gjermanisht vogel, daneze Fugl).[2]

Përmbledhje

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Shpezët janë një grup vertebrorësh me gjak të ngrohtë që përbëjnë klasën Aves (Eiviz) /, të karakterizuar nga pupla, sqep, bërja e vezëve me lëvozhgë të fortë, një normë e lartë metabolike, një zemër me katër dhoma dhe një skelet të fortë por të lehtë. Shpendët e vogla fluturuese quhen zogj. Zogj quhen gjithashtu edhe të vegjlit e pulës dhe disa shpendëve të tjere të mëdhenj. Shpendët jetojnë në të gjithë botën dhe kanë përmasa nga kolibri bletë 5.5 cm (2.2 in) deri tek struci 2.8 m (9 ft 2 in). Janë rreth dhjetë mijë lloje të gjalla, më shumë se gjysma e të cilave janë shpendë jo fluturues ose shpendë që ecin. Shpendët kanë krahë, zhvillimi i të cilave ndryshon sipas llojeve; të vetmit grupe të njohura pa krahë janë shpendët elefantë dhe shpendët moa të cilët janë zhdukur. Krahët, të cilët evoluan nga gjymtyrët e përparme, u dhanë shpendëve aftësinë për të fluturuar, megjithëse evolucioni i mëtejshëm ka çuar në humbjen e fluturimit në disa shpendë, duke përfshirë ratitët, pinguinët dhe llojet e ndryshme të ishujve endemikë. Sistemet e tretjes dhe frymëmarrjes të shpendëve janë gjithashtu të përshtatura në mënyrë të posaçme për fluturim. Disa lloje shpendësh të mjediseve ujore, veçanërisht shpendët e detit dhe disa shpendë uji, janë evoluar më tej për të notuar.

Shpendët janë shoqërorë, komunikojnë me sinjale shikimi, thirrje dhe këngë, dhe marrin pjesë në sjellje të tilla si bashkëpunimi në rritjen e të vegjëlve dhe gjuetinë e ushqimit, lëvizje në grup dhe mbrojtje në grup ndaj grabitqarëve. Shumica dërrmuese e llojeve të shpendëve janë monogamë shoqërisht (por jo domosdoshmërisht seksualisht), zakonisht për një sezon shumimi në të njëjtën kohë, ndonjëherë për vite, por rrallë për jetë. Llojet e tjera kanë sisteme shumimi që janë poligjene (një mashkull me shumë femra) ose, rrallë, poliandros (një femër me shumë meshkuj). Shpendët prodhojnë pasardhës duke bërë vezë të cilat fekondohen gjatë riprodhimit seksual. Ato zakonisht vendosen në një fole dhe inkubohen nga prindërit. Shumica e zogjve kanë një periudhë të zgjatur të kujdesit prindëror pas çeljes.

Shumë lloje shpendësh janë ekonomikisht të rëndësishëm si ushqim për konsum njerëzor dhe lëndë e parë në prodhim. Shpendë të zbutur dhe të egër janë burime të rëndësishme të vezëve, mishit dhe pendëve. Zogjtë këngëtarë, papagajtë dhe lloje të tjera janë të njohura si shpendë shtëpiakë. Glasa (jashtëqitje e zogjve) grumbullohet për t’u përdorur si pleh. Shpendët shfaqen në të gjithë kulturën njerëzore. Rreth 120 deri në 130 lloje janë zhdukur për shkak të aktivitetit njerëzor që nga shekulli i 17-të, dhe qindra të tjera më parë. Aktiviteti njerëzor kërcënon rreth 1200 llojee shpendësh me zhdukje, megjithëse po bëhen përpjekje për t'i mbrojtur ato. Vëzhgimi i zogjve është një pjesë e rëndësishme e industrisë së ekoturizmit.

Evolucioni dhe klasifikimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Slab of stone with fossil bones and feather impressions
Archaeopteryx lithographica konsiderohet shpesh si shpendi i vërtetë më i vjetër.

Klasifikimi i parë i shpendëve u zhvillua nga Francis Willughby dhe John Ray në vëllimin e tyre të vitit 1676 Ornithologiae . [3] Carl Linnaeus e modifikoi atë punim në 1758 për të ideuar sistemin e klasifikimit taksonomik që është në përdorim sot.[4] Shpendët kategorizohen si klasa biologjike Aves në taksonominë lineane.

Evolucioni i hershëm

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Një pllakë shkëmbi me gjurmët e pendëve dhe kockave të një shpendi Cretaceous nga Kina që jetoi 125 milion vjet më parë dhe që është zogu më i vjetër i njohur që ka patur sqep.[5]

Mbi 40% e tipareve kryesore të gjetura në shpendët e sotëm evoluan gjatë 60 milion viteve tranzicion nga arkosaurët në maniraptoromorfët e parë, d.m.th. dinosaurët e parë më afër zogjve të gjallë pastaj tek Tyrannosaurus rex. Humbja e osteodermave, e zakonshme në arkosaurët dhe marrja e pendëve primitive mund të ketë ndodhur herët gjatë kësaj faze.[6][7] Pas shfaqjes së Maniraptoromorpha, 40 milion vitet e ardhshme shënuan një zvogëlim të vazhdueshëm të madhësisë së trupit dhe akumulimin e karakteristikave neotenike (si tek të miturit). Hiperkarnivori u bë gjithnjë e më pak i zakonshëm ndërsa rripat e syve u zgjeruan dhe gjymtyrët e përparme u bënë më të gjata. Shtresa e jashtme mbrojtëse evoluoi në pendë komplekse.[7]

Fosilet më të vjetra të njohura paraviane (dhe ndoshta avialanët më të hershëm) vijnë nga Formacioni Tiaojishan i Kinës, i cili është datuar në periudhën e vonë Jurasike (faza oksfordiane), rreth 160 milion vjet më parë. Llojet avialan nga kjo periudhë kohore përfshijnë Anchiornis huxleyi, Xiaotingia zhengi dhe Aurornis xui.

Avialani i mundshëm i njohur i hershëm, Archeopteryx, daton nga shkëmbinjtë Jurasikë pak më të vonë (rreth 155 milion vjet të vjetër) nga Gjermania. Shumë nga këta avialanë të hershëm ndanin tipare të pazakonta anatomike që mund të jenë stërgjyshër të shpendëve të sotëm, por më vonë u humbën gjatë evolucionit të shpendëve. Këto karakteristika përfshijnë kthetra të zgjeruara në gishtin e dytë të këmbës, të cilat mund të jenë mbajtur larg tokës gjatë jetës, dhe pendë të gjata ose "krahë të pasmë" që mbulojnë gjymtyrët e pasme dhe këmbët, të cilat mund të jenë përdorur në manovrimin ajror.[8]

Avialanët u shumëllojshmëruan në një larmi të gjerë të formave gjatë periudhës kretace. Shumë grupe ruajtën karakteristikat primitive, të tilla si krahët me kthetra dhe dhëmbët, megjithëse këta të fundit humbën në mënyrë të pavarur në një numër grupesh avialanësh, përfshirë shpendët e sotëm (Aves).[9] Bishtat gjithnjë e më të ngurtë (sidomos gjysma e skajshme) mund të shihen në evolucionin e maniraptoromorfeve, dhe ky proces kulmoi në shfaqjen e pygostyle, një kockëzim i rruazave të bishtit.[6] Në Kretaceun e vonë, rreth 100 milion vjet më parë, paraardhësit e të gjithë zogjve modernë evoluan një legen më të hapur, duke i lejuar ata të vendosnin vezë më të mëdha në krahasim me madhësinë e trupit.[10] Rreth 95 milion vjet më parë, ata evoluan një ndjenjë më të mirë të nuhatjes.[11]

Galeria

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Shih edhe

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ "Fowl". Online Etymology Dictionary. Etymonline.com. Marrë më 12 shkurt 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ "Poultry". Online Etymology Dictionary. Etymonline.com. Marrë më 12 shkurt 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ del Hoyo, Josep; Andy Elliott; Jordi Sargatal (1992). Handbook of Birds of the World, Volume 1: Ostrich to Ducks (në anglisht). Barcelona: Lynx Edicions. ISBN 84-87334-10-5.
  4. ^ Linnaeus, Carolus (1758). Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata (në latinisht). Holmiae. (Laurentii Salvii). fq. 824.
  5. ^ Ivanov, M., Hrdlickova, S. & Gregorova, R. (2001) The Complete Encyclopedia of Fossils. Rebo Publishers, Netherlands. p. 312
  6. ^ a b Cau, Andrea (2018). "The assembly of the avian body plan : a 160-million-year long process" (PDF). Bollettino della Società Paleontologica Italiana (në anglisht). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 21 dhjetor 2018. Marrë më 15 shkurt 2021.
  7. ^ a b Benton, Michael J.; Dhouailly, Danielle; Jiang, Baoyu; McNamara, Maria (1 shtator 2019). "The Early Origin of Feathers". Trends in Ecology & Evolution (në anglisht). 34 (9): 856–869. doi:10.1016/j.tree.2019.04.018. ISSN 0169-5347. PMID 31164250.
  8. ^ Zheng, X.; Zhou, Z.; Wang, X.; Zhang, F.; Zhang, X.; Wang, Y.; Wei, G.; Wang, S.; Xu, X. (15 mars 2013). "Hind Wings in Basal Birds and the Evolution of Leg Feathers". Science (në anglisht). 339 (6125): 1309–1312. Bibcode:2013Sci...339.1309Z. CiteSeerX 10.1.1.1031.5732. doi:10.1126/science.1228753. PMID 23493711. S2CID 206544531.
  9. ^ Chiappe, Luis M. (2007). Glorified Dinosaurs: The Origin and Early Evolution of Birds (në anglisht). Sydney: University of New South Wales Press. ISBN 978-0-86840-413-4.
  10. ^ Pickrell, John (22 mars 2018). "Early birds may have been too hefty to sit on their eggs". Nature (në anglisht). doi:10.1038/d41586-018-03447-3.
  11. ^ Agency France-Presse (prill 2011). "Birds survived dino extinction with keen senses" (në anglisht). Cosmos Magazine. Arkivuar nga origjinali më 2 prill 2015. Marrë më 11 qershor 2012.

Lidhje të jashtme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Shpezët&oldid=2721897"