Temjani
Temjani, i njohur gjithashtu si olibanum [1] është një rrëshirë aromatike e përdorur në temjan dhe parfume, e marrë nga pemët e gjinisë Boswellia në familjen Burseraceae . Fjala është nga frëngjishtja e vjetër franc encens</link> ('temjan me cilësi të lartë'). Ka disa lloje të Boswellia që prodhojnë temjan të vërtetë: [2] Boswellia sacra ( sin. B. bhaw-dajiana, syn. B. carteri ), B. frereana, B. serrata ( B. thurifera ) dhe B. papyrifera . Rrëshira nga secila është e disponueshme në klasa të ndryshme, gjë që varet nga koha e korrjes. Rrëshira është e renditur me dorë për cilësi. Fjala angleze frankincense rrjedh nga shprehja e vjetër franceze franc encens, që do të thotë ' temjan i vërtetë', ndoshta me kuptimin ' temjan me cilësi të lartë'. [3] Mbiemri franc në frëngjishten e vjetër do të thoshte 'fisnik, i vërtetë', në këtë rast ndoshta 'i pastër'; megjithëse franga rrjedh përfundimisht nga emri fisnor i frankëve, nuk është një referencë e drejtpërdrejtë për ta në fjalën temjan . [4]
Etimologjia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Fjala për temjan në greqishten koine të Dhiatës së Re, λίβανος </link> (ose λιβανωτός </link> ), është e ngjashme me emrin e Libanit ( Greek: </link> ); e njëjta gjë mund të thuhet për sa i përket arabishtes, fenikasve, hebraishtes [5] dhe Vulgar Latin </link> . Kjo supozohet të jetë sepse të dy rrjedhin nga fjala për "të bardhë" dhe se rruga e erëzave shkoi përmes malit të Libanit ( Koinē Greek: </link> ). [5] Medieval Latin </link> rrjedh nga λίβανος</link> ose libanus</link> . " o " kryesore mund të ketë ardhur nga Latin ' vaj ' </link> , ose nga artikulli grek o- ose artikulli arab al- . Emra të tjerë përfshijnë Arabic </link> , Persian </link> , Syriac </link> , Hebrew </link> , Bengali </link> , Somali </link> , Turkish </link> , Classical Latin </link> .
Përshkrimi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Pemët fillojnë të prodhojnë rrëshirë rreth moshës tetë deri në 10 vjeç. [6] Përgjimi bëhet dy deri në tre herë në vit me çezmat e fundit që prodhojnë lotin më të mirë për shkak të përmbajtjes së tyre më të lartë aromatike terpene, sesquiterpene dhe diterpene . Në përgjithësi, rrëshirat më të errëta janë cilësia më e mirë. Sot 90 për qind e prodhimit botëror të temjanit vjen nga Briri i Afrikës, kryesisht nga komunitetet kufitare në kufirin Somali - Etiopi . Somalia mbetet prodhuesi më i madh në botë i dhuratës së parë të Krishtlindjes – temjanit erëz që i është dhënë foshnjës Jezus. [7]
Llojet kryesore në tregti janë:
- Boswellia frereana rritet në Somalinë veriore.
- Boswellia occulta : [8] Somali . Për një kohë të gjatë, vjelësit somalezë e konsideronin Boswellia occulta si specie të njëjta me Boswellia carteri edhe pse format e tyre ishin të ndryshme, dhe shisnin rrëshira nga të dyja llojet si të njëjtën gjë. Megjithatë në vitin 2019, ishte e qartë se përbërjet kimike të vajrave esencialë të tyre janë krejtësisht të ndryshme. [9]
- Boswellia sacra : Somali, Arabia e Jugut . [14] : 10
- Boswellia bhaw-dajiana (drejtshkrimi më i vjetër Boswellia bhau-dajiana ) [15] Është një sinonim i Boswellia sacra
- Boswellia carteri (drejtshkrimi më i vjetër Boswellia carterii ): [14] Ai konsiderohej prej kohësh një specie e pavarur, [10] :138por në vitet 1980 u përcaktua të ishte një sinonim i Boswellia sacra . [11]
- Boswellia serrata (sinonim Boswellia thurifera ): Indi . [14] : 10
- Boswellia papirifera : Etiopi, Eritrea, Sudan . [14] : 10
Studimet e fundit tregojnë se popullatat e pemëve të temjanit janë në rënie, pjesërisht nga mbishfrytëzimi . [12] [13] Pemët e trokitura shumë prodhojnë fara që mbijnë me vetëm 16% ndërsa farat e pemëve që nuk ishin prekur mbijnë më shumë se 80%. Përveç kësaj, djegia, kullotja dhe sulmet nga brumbulli i brirëve të gjatë kanë reduktuar popullsinë e pemëve. [14] Pastrimi i pyjeve të temjanit për t'u kthyer në bujqësi është gjithashtu një kërcënim i madh. [15]
Përdorimet
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Kisha Ortodokse është përpjekur vazhdimisht që njeriu të adhurojë Perëndinë me të gjithë qenien e tij, duke përfshirë edhe të gjithë shqisat e tij. Edhe temjani është një ndër elementët më të përdorshëm që ndihmon në adhurimin dhe lutjet e besimtarëve të krishterë ortodoksë.
Temjani është lëng i ngurtësuar aromatik. Kur digjet ai lëshon aromë, për këtë qëllim dhe në këtë mënyrë përdoret në adhurim. Nga Dhiata e Vjetër dhe Dhiata e Re, si edhe nga jeta adhuruese shekullore e Kishës na tregohet mjaft për kohën, vendin, mënyrën dhe përdorimin e temjanit.
Nga historia dimë se temjan ofronin edhe idhujtarët gjatë lutjeve drejtuar perëndive të tyre të shumta pagane. Dallimi është se të krishterët i ofrojnë temjan Perëndisë dhe Zotit Jezus Krisht, ndërsa ata perëndive (objekte, planete, statuja, perandorë) të kuptuar dhe sajuar nga mendja e tyre.
Temjan i ofrojmë Perëndisë gjatë lutjeve, dhe ofrimi i tij është shprehje lutjeje, përgjërimi, besimi të nxehtë, ofrimi shpirtëror, gëzimi, lartësimi shpirtëror, mirënjohjeje, falenderimi, lavdërimi, nderimi dhe përulësie drejtuar Perëndisë. Djegia e tij simbolizon lutje drejtuar Perëndisë, siç thotë edhe Psalmi (140:2) “Le të drejtohet lutja ime si temjan përpara teje”, si edhe Joan Ungjillori në vegimin e tij te libri i Apokalipsit (8:3-4)[16] “Edhe erdhi një tjetër engjëll, dhe qëndroi mbi altar, e mbante një temjanicë të artë; dhe iu dhanë atij shumë temjane, që t’i bjerë bashkë me lutjet e gjithë shenjtorëve mbi altarin e artë që është përpara fronit të Perëndisë. Edhe u ngjit tymi i temjaneve me lutjet e shenjtorëve prej dorës së engjëllit përpara Perëndisë”.
Gjithashtu ai konsiderohet edhe ofertë drejtuar Perëndisë, pra si një ofertë erëmirë. Profeti Malakia thotë “që nga lind dielli e deri atje ku perëndon, emri im do të jetë i madh midis kombeve dhe në çdo vend do t'i ofrohet temjan emrit tim dhe një blatim i pastër, sepse emri im do të jetë i madh midis kombeve, thotë Zoti” (1:11)[17]. Kështu edhe prifti, në shërbesat kishtare, përpara se të fillojë procesin e temjanisjes me temjan thotë: “Temjan po të blatojmë, o Krisht Perëndi, si erë kundërmimi shpirtëror, të cilën pasi ta pranosh në altarin tënd përmbiqiellor, dërgona si shpërblim hirin e Shpirtit tënd të Tërëshenjtë”. Kështu temjani është një element ndihmës gjatë lutjeve dhe shërbesave kishtare, djegia e të cilit ka kuptimin e ngritjes lart në qiell të mendjes dhe të zemrës sonë gjatë momentit të lutjes.
Temjanin e përdorim në tempullin e krishterë (kishë) në të gjitha shërbesat lutësore kishtare, duke temjanisur altarin, ikonat, klerikët, besimtarët, kishën etj. Në shërbesat kishtare kur kleriku temjanis besimtarët ata përkulen me shpresëtari. Kanoni i tretë apostolik përmend temjanin dhe vajin si oferta që lejohen dhe i japin hijeshi tempullit të krishterë (kishës). Temjanin mund ta përdorim edhe në lutjet tona personale kudo që mund t’i bëjmë: në shtëpi, në punë etj., duke temjanisur ikonat, personat rreth nesh, shtëpinë etj.
Temjanin e djegim mbi një qymyr të vogël të cilin e ndezim brenda një mbajtëseje që quhet temjanicë, e cila përdoret posaçërisht vetëm për djegien e temjanit. Kemi dy lloj temjanicash: temjanicë metalike të posaçme që përdoret vetëm nga klerikët për shërbesat kishtare dhe temjanicë metalike ose qeramike të posaçme që përdoret nga çdo besimtar për lutjet personale, e cila mund të vendoset në këndin e ikonave, pranë kandilit.
“Le të drejtohet lutja ime si temjan përpara teje”
Referimet
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ "Medical Definition of OLIBANUM". www.merriam-webster.com (në anglisht). Marrë më 3 dhjetor 2023.
- ^ "Frankincense trees—of biblical lore—are being tapped out for essential oils". National Geographic. 13 dhjetor 2019. Arkivuar nga origjinali më 13 dhjetor 2019. Marrë më 16 dhjetor 2019.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Frankincense (n.)". Etymonline. Marrë më 26 nëntor 2023.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Frank". Etymonline. Marrë më 26 nëntor 2023.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b Brown JP (1995). Israel and Hellas. Walter de Gruyter. fq. 210. ISBN 978-3-11-014233-4.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Omani World Heritage Sites". www.omanwhs.gov.om. Arkivuar nga origjinali më 12 tetor 2008. Marrë më 14 janar 2009.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "The Gift of Frankincense". The Halo Trust. The Halo Trust Organisation. Marrë më 28 nëntor 2024.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Boswellia occulta Thulin". Plants of the World Online. Royal Botanic Gardens, Kew. Marrë më 16 korrik 2021.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Johnson S, DeCarlo A, Satyal P, Dosoky NS, Sorensen A, Setzer WN (2019). "Organic Certification is Not Enough: The Case of the Methoxydecane Frankincense". Plants. MDPI. 8 (4): 88–. doi:10.3390/plants8040088. PMC 6524464. PMID 30987305.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Birdwood G (1870). "On the Genus Boswellia, with Descriptions and Figures of three new Species". Transactions of the Linnean Society of London (në anglisht). 27 (2): 111–148, plates Tab.29–32. doi:10.1111/j.1096-3642.1870.tb00205.x. Marrë më 16 korrik 2021 – nëpërmjet Hathitrust.
{{cite journal}}:|hdl-access=ka nevojë për|hdl=(Ndihmë!) - ^ Thulin M, Warfa AM (1987). "The Frankincense Trees (Boswellia spp., Burseraceae) of Northern Somalia and Southern Arabia". Kew Bulletin (në anglisht). 42 (3): 488, 492. Bibcode:1987KewBu..42..487T. doi:10.2307/4110063. JSTOR 4110063.
- ^ "Could This Be the End of Frankincense?". New York Times. 5 korrik 2019. Marrë më 5 korrik 2019.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "World's last wild frankincense forests are under threat". Yahoo Finance. Associated Press. 25 dhjetor 2016. Marrë më 25 dhjetor 2016.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Christmas Staple Frankincense 'Doomed,' Ecologists Warn". LiveScience. 21 dhjetor 2011.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Dejenea T, Lemenih M, Bongers F (2013). "Manage or convert Boswellia woodlands? Can frankincense production payoff?". Journal of Arid Environments. 89: 77–83. Bibcode:2013JArEn..89...77D. doi:10.1016/j.jaridenv.2012.09.010.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Libri i Zbulesës (Apokalipsi), Dhiata e Re".
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Libri i profetit Malakia, kap.1".
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)