Teoria përfundimtare
Një teori e gjithçkaje (TOE), teori përfundimtare, teori e bashkuar e fushës ose teori mjeshtërore është një kornizë teorike hipotetike, e vetme, gjithëpërfshirëse, koherente e fizikës që shpjegon plotësisht dhe lidh së bashku të gjitha veçoritë e universit.[1] Gjetja e një teorie për gjithçka është një nga problemet kryesore të pazgjidhura në fizikë.[2]
Gjatë shekujve të fundit, janë zhvilluar dy korniza teorike që, së bashku, i ngjajnë më së shumti një teorie të gjithçkaje. Këto dy teori mbi të cilat mbështetet e gjithë fizika bashkëkohore janë relativiteti i përgjithshëm dhe mekanika kuantike. Relativiteti i përgjithshëm është një kornizë teorike që përqendrohet vetëm në gravitetin për të kuptuar universin në rajone si në shkallë të madhe ashtu edhe në masë të madhe: planetë, yje, galaktika, grupime galaktikash, etj. Nga ana tjetër, mekanika kuantike është një kornizë teorike që përqendrohet kryesisht në tre forca jogravitacionale për të kuptuar universin në rajone si në shkallë shumë të vogël ashtu edhe në masë të vogël: grimcat nënatomike, atomet dhe molekulat. Mekanika kuantike zbatoi me sukses modelin Standard që përshkruan tre forcat jogravitacionale: të fortë bërthamore, të dobët bërthamore dhe forcë elektromagnetike - si dhe të gjitha grimcat elementare të vëzhguara.[3]
Relativiteti i përgjithshëm dhe mekanika kuantike janë vërtetuar në mënyrë të përsëritur në fushat e tyre të veçanta të rëndësisë. Meqenëse fushat e zakonshme të zbatueshmërisë së relativitetit të përgjithshëm dhe mekanikës kuantike janë kaq të ndryshme, shumica e situatave kërkojnë që të përdoret vetëm njëra nga dy teoritë.[4][5][6] Të dy teoritë konsiderohen të papajtueshme në rajone të shkallës jashtëzakonisht të vogël - shkalla Plank - të tilla si ato që ekzistojnë brenda një vrime të zezë ose gjatë fazave fillestare të universit (dmth., çasti menjëherë pas Big Bengut). Për të zgjidhur papajtueshmërinë, duhet të zbulohet një kornizë teorike që zbulon një realitet themelor më të thellë, duke bashkuar gravitetin me tre ndërveprimet e tjera, për të integruar në mënyrë paqësore sferat e relativitetit të përgjithshëm dhe mekanikës kuantike në një tërësi të pandërprerë: një teori e gjithçkaje mund të përkufizohet si një teori gjithëpërfshirëse që, në parim, do të ishte në gjendje të përshkruante të gjitha dukuritë fizike në univers.
Në ndjekje të këtij qëllimi, graviteti kuantik është bërë një fushë e kërkimit aktiv.[7][8] Një shembull është teoria e fijeve, e cila evoluoi në një kandidat për teorinë e gjithçkaje, por jo pa të meta (më së shumti, mungesa e dukshme e parashikimeve aktualisht të testueshme) dhe polemika. Teoria e fijeve parashtron se në fillim të universit (deri në 10−43 sekonda pas Big Bengut), katër forcat themelore dikur ishin një forcë e vetme themelore. Sipas teorisë së fijeve, çdo grimcë në univers, në nivelin e saj më ultramikroskopik (gjatësia Plank), përbëhet nga kombinime të ndryshme të vargjeve (ose fijeve) vibruese me modele të preferuara dridhjesh. Teoria e fijeve pretendon më tej se është përmes këtyre modeleve specifike lëkundëse të vargjeve që krijohet një grimcë me ngarkesë unike në masë dhe forcë (domethënë, elektroni është një lloj vargu që vibron në një drejtim, ndërsa kuarku lart është një lloj e vargut që vibron në një mënyrë tjetër, e kështu me radhë). Teoria e fijeve/teoria M propozon gjashtë ose shtatë dimensione të hapësirë-kohës, përveç katër dimensioneve të zakonshme për një hapësirë-kohë dhjetë ose njëmbëdhjetë dimensionale.
- ^ Weinberg, Steven (2011-04-20). Dreams of a Final Theory: The Scientist's Search for the Ultimate Laws of Nature (në anglishte amerikane). Knopf Doubleday Publishing Group. ISBN 978-0-307-78786-6.
- ^ Overbye, Dennis (11 shtator 2023). "Don't Expect a 'Theory of Everything' to Explain It All – Not even the most advanced physics can reveal everything we want to know about the history and future of the cosmos, or about ourselves". The New York Times. Arkivuar nga origjinali më 11 shtator 2023. Marrë më 11 shtator 2023.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja) - ^ Hawking, Stephen W. (28 shkurt 2006). The Theory of Everything: The Origin and Fate of the Universe. Phoenix Books; Special Anniversary. ISBN 978-1-59777-508-3.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ SMOLIN, L. (2004). "An Invitation to Loop Quantum Gravity". Quantum Theory and Symmetries. []: 655–682. arXiv:hep-th/0408048. Bibcode:2004qts..conf..655S. doi:10.1142/9789812702340_0078. ISBN 978-981-256-068-1.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Carlip, Steven (2001). "Quantum Gravity: a Progress Report". Reports on Progress in Physics. 64 (8): 885–942. arXiv:gr-qc/0108040. Bibcode:2001RPPh...64..885C. doi:10.1088/0034-4885/64/8/301.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Priest, Susanna Hornig (14 korrik 2010). Encyclopedia of Science and Technology Communication. SAGE Publications. ISBN 978-1-4522-6578-0.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Overbye, Dennis (10 tetor 2022). "Black Holes May Hide a Mind-Bending Secret About Our Universe – Take gravity, add quantum mechanics, stir. What do you get? Just maybe, a holographic cosmos". The New York Times. Arkivuar nga origjinali më 16 nëntor 2022. Marrë më 22 tetor 2022.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja) - ^ Starr, Michelle (16 nëntor 2022). "Scientists Created a Black Hole in The Lab, And Then It Started to Glow". ScienceAlert. Arkivuar nga origjinali më 15 nëntor 2022. Marrë më 16 nëntor 2022.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja)