Bektashinjtë në Shqipëri

Stema e Bektashizmit në Shqipëri

Tarikati Bektashi u përhap në Shqipëri nëpërmjet jeniçerëve shqiptarë gjatë periudhës së kontrollit osman në Shqipëri. Bektashinjtë përbëjnë 20% të popullsisë myslimane të Shqipërisë dhe 2,5% të popullsisë së vendit. Në Shqipëri tarikati Bektashi ka marrë karakter patriotik dhe nacionalist dhe ka luajtur një rol të madh në rilindjen kombëtare shqiptare. Udhëheqësit bektashinj kanë qenë historikisht anëtarë të shquar në lëvizjet shqiptare për vetëvendosje dhe autonomi kombëtare, gjë që ka kontribuar në popullaritetin e saj në mesin e shqiptarëve, dhe për shumicën e komunitetit bektashi të Shqipërisë, përkatësia e tyre me rendin bazohet në trashëgiminë kulturore dhe jo në besimin aktual fetar. Për sa i përket etikës, bektashinjtë i përmbahen rreshtit “Bëhu zot i duarve, gjuhës dhe ijëve të tua” që në thelb do të thotë mos vidh, mos gënje, mos fol kot dhe mos bëj kurvëri.

Historia

Periudha osmane

Dervishët në teqenë bektashiane të Përmetit, 1904

Tarikati Bektashi u përhap kryesisht në Shqipëri përmes jeniçerëve - anëtarë të një klase shoqërore ushtarake të rangut të lartë në Perandorinë Osmane, të përbërë nga fëmijë ballkanas që u rritën nga osmanët si pjesë e sistemit Devshirme - në shekullin e 16-të, dhe së pari lidhet me figurën, Sari Salltëk. Shumë nga jeniçerët ishin vërtet shqiptarë. Legjenda thotë se teqeja e Sersem Ali Babës në Tetovë të Maqedonisë së Veriut të sotme u themelua në mesin e shekullit të 16-të, gjë që do ta bënte atë teqenë më të vjetër në territorin shqipfolës. Misionarët bektashinj dërgoheshin në Shqipëri nga qendra bektashiane në Dimetoka, zakonisht në grupe prej tre vetash. Misionarët e parë mbërritën gjatë shekujve 14 dhe 15.

Gjatë udhëtimeve të Evlija Çelebiut në Ballkanin jugor në gjysmën e dytë të shekullit të 17-të, vihet re prania e teqeve bektashiane në Mitrovicë dhe Kaçanik në Kosovë gjatë vitit 1660. Përveç kësaj, gjatë turneut të Çelebiut në Shqipërinë e Jugut në verën e vitit 1670, ai vuri në dukje edhe praninë e teqeve bektashiane në Kaninë dhe Vlorë. Ndërtimi i teqesë së Zallit në vitin 1780 nën Asim Babën hodhi themelet për rritjen e tarikatit Bektashi brenda Shqipërisë dhe u pasua nga ndërtimi i më shumë teqeve në të gjithë Shqipërinë - veçanërisht gjatë periudhës midis viteve 1790 dhe 1825, në të cilat tarikati Bektashi kishte një prani të fortë brenda territoreve shqiptare. Zgjerimi i bektashizmit në Shqipërinë e Jugut lidhet me sundimin e Ali Pashë Tepelenës, i cili ishte i lidhur me rendin dhe nxiti zgjerimin e tij. Ali Pasha përdori dervishët bektashinë si spiunë dhe agjentë diplomatikë; Kjo bëri që Mustafa Pashë Bushatliu i familjes Bushati (i cili ishte sundimtar i Pashallëkut të Shkodrës) të refuzonte të pranonte dervishë bektashinë në krahinat e tij nga shqetësimi se ata ishin spiunë të Aliut. Ai e përzuri tarikatin Bektashi nga Shqipëria e Veriut pikërisht për këtë arsye.

Incident fatkeq i vitit 1826, e cila kulmoi me shkatërrimin e Korpusit të jeniçerëve nga sundimtari osman Sulltan Mahmud II, preku edhe tarikatin Bektashi për shkak të lidhjes së tyre të fortë me jeniçerët. Ashtu si në Anadoll, shumë ndërtesa bektashiane në Shqipëri u shkatërruan ose u dogjën, përfshirë teqetë. Megjithatë, tarikati Bektashi në Shqipëri ishte rimëkëmbur plotësisht në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të. Kjo do të ndodhte edhe kur bektashizmi në Shqipëri do të përvetësonte nacionalizmin shqiptar si një pjesë kryesore të doktrinës së tij dhe kur feja do të shihte një popullaritet të shtuar mes shqiptarëve. Bektashinjtë kontribuan shumë në përpjekjet patriotike shqiptare gjatë kësaj kohe dhe ishin vendimtare në edukimin e popullatës shqiptare kryesisht analfabete në gjuhën shqipe. Shqiptarët u tërhoqën nga bektashizmi për disa vlera - veçanërisht për tolerancën e tij tradicionale dhe respektin ndaj feve të tjera, si dhe tolerancën dhe mendjehapësinë e tij ndaj praktikave dhe besimeve të tjera. Për më tepër, në ndryshim nga islami sunit, i cili ishte më i favorshëm për osmanët dhe promovonte shkrimin arab, bektashizmi ishte më dashamirës për shqetësimet lokale dhe favorizonte përdorimin e një shkrimi latin për gjuhën shqipe. Në fillim të shekullit të 20-të, rreth 15% e popullsisë së Shqipërisë ishte bektashiane dhe teqetë bektashiane shërbenin si shkolla të nëndheshme në gjuhën shqipe dhe shpërndarës librash në gjuhën shqipe. Megjithatë, ndryshe nga sa kishin shpresuar shumë intelektualë bektashinj, sekti nuk u bë feja kombëtare shqiptare, veçanërisht për faktin se tarikati ishte i përqendruar në mënyrë disproporcionale në jug të Shqipërisë. Rreth 70% e të gjitha teqeve bektashiane u gjetën në jug të Beratit dhe vetëm rreth 3% në veri.

Pas pavarësisë

Rruga nga qendra e Vlorës në port. Në kodër gjenden rrënojat e teqesë bektashiane të Kuz Babës. 1913-1914

Skeda:Monastère (tekke) - Le village de Melchan et le monastère (tekke) pris lors de l'attaque du 15 février 1917 (f... - Melçan (anciennement) ; Melchan (actuellement) - Médiathèque de l'architecture et du patrimoine - APOR094770.jpg

Teqeja e Melqanit, 1917

Pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë në vitin 1912, paqëndrueshmëria politike që pasoi ishte e dëmshme për bektashinjtë shqiptarë. Teqët e Shqipërisë pësuan dëme dhe shkatërrim të konsiderueshëm në të gjithë Luftërat Ballkanike dhe dy vitet e para të Luftës së Parë Botërore. Një periudhë shkatërrimi erdhi me kryengritjen myslimane të Shqipërisë, një revoltë myslimane sunite që ishte e popullarizuar në Shqipërinë qendrore dhe kërkonte që kontrolli i Shqipërisë t'u kthehej osmanëve, që flamuri shqiptar të zëvendësohej me atë osman dhe përdorimin e turqishtes osmane si gjuhë kombëtare (ose të paktën përdorimin e alfabetit arab për shqip) midis disa kërkesave të tjera. Kryengritësit, të udhëhequr nga fanatiku Haxhi Qamili, dogjën shumë teqe bektashiane nga Martanesh në Bulqizë deri në jug deri në Berat për shkak të lidhjeve të forta midis bektashizmit dhe nacionalizmit shqiptar (duke përfshirë përpjekjet e bektashinjve shqiptarë për përparimin e arsimit shqip dhe pavarësisë shqiptare) si dhe për dallimet fetare midis bektashinjve me orientim shiit dhe rebelëve myslimanë sunitë.

Gjatë konfliktit midis shqiptarëve dhe grekëve në Shqipërinë e Jugut gjatë viteve 1914–1915, ku forcat greke përfituan nga paqëndrueshmëria politike e Shqipërisë dhe u përpoqën të aneksonin sa më shumë territor shqiptar në Greqi ose të arrinin të krijonin Republikën Autonome të Epirit të Veriut, të paktën 145 fshatra shqiptare në Shqipërinë e Jugut u plaçkitën dhe shkatërruan. E shoqëruar me këtë ishte shkatërrimi i 48 teqeve nga forcat greke. Gjithsej, 80 për qind e teqeve në Shqipëri ose u dëmtuan jashtëzakonisht ose u shkatërruan tërësisht gjatë viteve 1914-1915. Tarikati Bektashi i Shqipërisë nuk është rikuperuar plotësisht që nga kjo humbje. Me përfundimin e Luftës së Parë Botërore, komunitetit bektashi shqiptar të mbijetuar iu rikthye stabiliteti dhe shumë teqe u rindërtuan në fillim të viteve 1920.

Deri në vitin 1920, komuniteti bektashian në Shqipëri kishte fituar mjaft njohje për të pasur një përfaqësues - Aqif Pashë Biçakun - në Këshillin e Lartë të Regjencës që qeveriste Shqipërinë gjatë mungesës së Princ Vidit; ky këshill përbëhej nga 4 përfaqësues për çdo bashkësi fetare. Komuniteti Bektashi i Shqipërisë e theksoi ndarjen e tij nga komuniteti turk bektashi gjatë Kongresit të Parë Kombëtar të Bektashinjve (që u mbajt në teqenë e Prishtës në Skrapar dhe kryesohej nga Baba Ahmet Turani), ku theksuan se ishin komuniteti i parë fetar i Shqipërisë që u çlirua nga kontrolli i huaj. Në një konferencë myslimane të vitit 1923 të mbajtur në Tiranë, u ngritën mosmarrëveshje midis bektashinjve dhe sunnitëve, që përfundimisht kulmuan me daljen e përfaqësuesve bektashi nga takimi dhe prishjen e marrëdhënieve me Myftiun e Madh në Stamboll.

Kongresi i Dytë Kombëtar i Bektashinjve u mbajt më 8–9 korrik 1924, në Gjirokastër nën Baba Ahmet Turanin. Komuniteti turk bektashian mendoi të zhvendoste selinë e tyre në Shqipëri për shkak të klimës politike të Turqisë, dhe në këtë mënyrë vendosi që ceremonitë fetare të kryheshin në gjuhën shqipe; të gjitha urdhrat e dervishëve në Turqi u ndaluan në vitin 1925 nga Mustafa Kemal Atatürk. Kongresi i Tretë Kombëtar i Bektashinjve u mbajt në teqenë e Turanit afër Korçës më 23 shtator 1929, këtë herë nën Baba Zylfo të Melçanit dhe doli të ishte kongresi më vendimtar i hershëm bektashi. Tarikati e deklaroi veten si një bashkësi fetare më vete - autonome nga islami kryesor - dhe ata iniciuan sistemin Kryegjysh, me seli Kryegjyshatën e tyre në Tiranë. Deri në vitin 1937, emërimi i Kryegjyshit u miratua nga Mbreti Zog.

Si rezultat i ndalimit turk të urdhrave të dervishëve dhe mbylljes së të gjitha teqeve atje, bektashinjtë shqiptarë ftuan Kryegjyshin e Turqisë, Salih Nijazi Dede (edhe ai shqiptar nga rajoni i Kolonjës) të kthehej në Shqipëri, të cilin e kreu në vitin 1930 dhe rithemeloi selinë e bektashinjve në Tiranë, në poligonin e teqejeve të Shqipërisë 3 në 1931 në 1931. 1928 dhe 52 në vitin 1933, ndërkohë që kishte rreth një duzinë teqe në Kosovë dhe disa në rajonet shqipfolëse të Maqedonisë së Veriut.

Referime

• Rexhepi, Piro (2020). "Bektashism as a model and metaphor for 'Balkan Islam'". përmbledhur nga Scharbrodt, Oliver; Shanneik, Yafa (red.). Shi'a Minorities in the Contemporary World (në anglisht). Edinburgh University Press. ISBN 9781474430371. JSTOR 10.3366/j.ctv1453j6b.