Jump to content

Dëbimi i shqiptarëve 1877-1878

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë

Dëbimi i Shqiptarëve në vitet 1877-1878 i referohet emigrimit me dhunë të popullatës shqiptare nga zonat që iu bashkëngjiten Mbretërisë së Serbisë dhe Mbretërisë së Malit të Zi në vitin 1878. Këto luftëra, së bashku Luftën Ruso-Osmane (1877-1878) përfunduan me disfatën e Perandorisë Osmane. Si pasojë Perandoria Osmane humbi territore te gjera bazuar ne vendimet e Kongresit të Berlinit.

Në prag të konfliktit mes Malit të Zi dhe Perandorisë Osmane (1876-1878), një pjesë e madhe e popullatës shqiptare banonte në Sanxhakun e Shkodrës.[1] Gjatë luftës malazeze-osmane pati rezistencë të fortë ndaj forcave malazeze në Podgoricë dhe Shpuzë , gjë që u pasua me largimin e popullsisë shqiptare dhe sllavo-myslimane, të cilat u zhvendosën në Shkodër.[2]

Në prag të konfliktit mes Serbisë dhe Perandorisë Osmane (1876-1878), popullsia shqiptare e Sanxhakut te Nishit ishte kompakte dhe kryesisht rurale. Ajo bashkëjetonte ne këtë zonë me popullsinë turke (një pjesë e së ciles ishte me origjinë shqiptare) dhe serbët.[3][4] Gjatë kohës së luftës, popullata shqiptare në varësi të zonës ka reaguar në mënyra të ndryshme ndaj hyrjes së forcave serbe në Sanxhakun e Nishit, duke bërë rezistencë dhe/ose ikur drejt maleve përreth dhe në Kosovën që ishte territor osman.[5] Ndërsa pjesa më e madhe shqiptarëve u dëbuan nga forcat serbe, një pjesë e vogël u lejua të qëndrojë ne tokat e veta në luginën e Jabllanicës, ku jeton edhe sot.[6][7][8] Serbët nga Llapi u zhvendosën në Serbi gjatë dhe pas raundit të parë së luftës në 1876, kurse refugjatët shqiptarë të ardhur pas 1878 ripopulluan fshatrat e tyre.[9] Refugjatë shqiptarë gjithashtu u vendosën pranë kufirit verilindor Serbi - Perandori Osmane, në zonat e ndryshme urbane dhe mbi 30 vendbanime në anën qendrore dhe jug-lindore të Kosovës.[9] Autoritetet osmane kishin vështirësi në plotësimin e nevojave të refugjatëve dhe ata ishin armiqësorë ndaj popullsisë serbe vendor kur kryerjen sulmet hakmarrëse.[10] Largimi i popullsisë shqiptare nga këto rajone është bërë në një mënyrë që sot do të karakterizohej si pastrim etnik.[11] Këta refugjatë shqiptarë dhe pasardhësit e tyre u bënë të njohur si Muhaxhirë, një term i përgjithshëm për refugjatët myslimanë (huazuar nga fjala osmanisht: Muhacir dhe rrjedh nga fjala arabisht: Muhajir).[10][12][13][14] Ngjarjet e kësaj periudhe gjeneruan shfaqjen e konfliktit serbo-shqiptar dhe marrëdhëniet e tensionuara midis të dy popujve.[10][11][15][16]

Sanxhaku i Shkodrës

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në prag të konfliktit midis Malit të Zi dhe osmanëve (1876-1878), një popullsi e madhe shqiptare banonte në Sanxhakun e Shkodrës.[1] Në luftën malazezo-osmane, ushtria malazeze kishte arritur të kapte disa zona dhe vendbanime përgjatë kufirit, ndërsa ndeshi rezistencë të fortë nga shqiptarët në Ulqin, dhe një forcë të kombinuar shqiptaro-osmane në rajonet Podgoricë-Shpuzë dhe Guci-Plavë.[1][2] Për këtë arsye përfitimet territoriale të Malit të Zi qenë shumë të vogla. Disa sllavo-myslimanë dhe popullsia shqiptare që jetonte në afërsi të kufirit jugor më pas u dëbuan nga qytezat Podgoricë dhe Shpuzë.[2] Këto popullata u zhvendosen në qytetin e Shkodrës dhe rrethinat e tij.[17][18] Kur Perandoria osmane ia dorëzoi Ulqinin Malit të Zi në vitin 1880, një popullsi e vogël shqiptare e përbërë prej njerëzish të pasur u larguan vullnetarisht dhe u vendosen në Shkodër.[17][18]

Sanxhaku i Nishit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Sfondi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Toponime të tilla si Arbanashkë (sr.Arbanaška) dhe Gjakë (Đjake) tregojnë se prania shqiptare në rajonet e Toplicës dhe Moravës jugore (që ndodhet në veri-lindje të Kosovës bashkëkohore) daton që nga mesjeta e vonë.[19][20] Pas luftërave Osmane-Habsburge, me nxitjen e autoriteteve osmane shqiptarët nga Shqipëria veriore dhe Kosova perëndimore bashkëkohore u vendosën nëpër troje te tjera të Kosovës dhe rajonet e Toplicës dhe Moravës në. Këto vendojse datojnë në gjysmën e dytë të shekullit të 18-të.[21][20] Në prag të shpërthimit të raundit të dytë të konflikteve mes Serbisë dhe Perandorisë Osmane në 1877, një popullsi e madhe muslimane banonte në rrethet e Nishit, Shehirqojt (sot: Pirot), Vranjës, Leskocit, Prokuplës dhe Kurshumlisë.[22] Pjesët rurale të luginave të Toplicës, Kosanicës, Pustarekës dhe Jabllanicës dhe zonat fqinje gjysmë-malore ishtin të banuara nga një popullsi kompakte muslimane shqiptare, ndërsa serbët në ato zona jetonin pranë grykëderdhjeve të lumenjve dhe në shpatet malore. Të dy popujt banonin edhe rajone të tjera të pellgut jugor të Moravës.[22][4] Popullsia myslimane në pjesën më të madhe të zonës përbërëhej nga shqiptarë folës të dialektit geg. Kishte gjithashtu edhe turq të cilër ishin të vendosur në qendrat e ndryshme urbane.[23] Një pjesë e turqve ishin në fakt me origjinë shqiptare.[24] Muslimanët në qytetet Nish dhe Shehirqoj (sot: Pirot) ishin turqishtfolës; në Vranjë dhe Leskoc ishin turqishtfolës dhe shqipfolës; në Prokuplë dhe Kurshumli ishin shqipfolës.[23] Romët myslimane ishin gjithashtu të pranishëm brenda kësaj zone dhe më gjerë.[25] Ndërkohë, ka pasur edhe një numër të refugjatësh çerkezë që u vendosën në zonë nga osmanët gjatë viteve 1860, pikërisht në afërsi të kufirit të atëhershëm të rrethinave të Nishit.[26]

  • Përbërja etnike e rajoneve Toplicë/Moravë me kufijtë pas 1878 nga hartografi anglo-gjermane: E. G. Ravenstein (1880)
    Përbërja etnike e rajoneve Toplicë/Moravë me kufijtë pas 1878 nga hartografi anglo-gjermane: E. G. Ravenstein (1880)
  • Përbërja etnike e rajoneve Toplicë/Moravë nga 1876 me kufijtë pas 1878 nga Heinrich Kiepert (botuar 1882)
    Përbërja etnike e rajoneve Toplicë/Moravë nga 1876 me kufijtë pas 1878 nga Heinrich Kiepert (botuar 1882)
  • Përbërja etnike e rajoneve Toplicë/Moravë me kufijtë pas 1878 nga Andrees Allgemeiner Handatlas (1881)
    Përbërja etnike e rajoneve Toplicë/Moravë me kufijtë pas 1878 nga Andrees Allgemeiner Handatlas (1881)
  • Përbërja etnike e rajoneve Toplicë/Moravë rajonet me kufijtë pas 1878 nga William R. Bari (1923)
    Përbërja etnike e rajoneve Toplicë/Moravë rajonet me kufijtë pas 1878 nga William R. Bari (1923)

Shifrat e popullatës

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Vlerësimet për madhësinë e popullatës myslimane brenda këtyre zonave ndryshojnë sipas burimeve të ndryshme. Në studimet e tij , historiani amerikan Justin McCarthy flet për popullsinë myslimane të Sanxhakut te Nishit dhe jep një shifër prej 131,000 muslimanësh në vitin 1876, ndërsa për vitin 1882 jep një shifër prej 12,000 muslimanësh.[27][28][29] Ndërsa historiani Noel Malcolm e vendos popullsinë shqiptare tek shifra 110,000 banorë.[13] Historianë shqiptarë si Sabit Uka[12] shkruajnë se 110,000 shqiptarë është një vlerësim konservator i bazuar në statistikat e Austro-Hungarisë dhe japin një shifër më të lartë, rreth 200,000.[30] Studiuesë të tjerë shqiptarë si Emin Pllana, Skënder Rizaj dhe historiani turk Bilal Şimşir e vendosin numrin e refugjatëve shqiptarë nga rajoni midis 60-70,000 njerëz.[31][32][33][34] Ndërsa albanologu Robert Elsie e vlerëson numrin e refugjatëve shqiptarë rreth 50.000 njerëz.[35] Jovan Cvijić vlerësonte se numri i refugjatëve shqiptarë nga Serbia ishte rreth 30.000,[36] një shifër e mbeshtetur nga historianë serbë si Dušan Bataković.[37][38] Ky numër u pranua nga historiografia serbe dhe mbeti padiskutueshme për gati një shekull.[36] Mbeshtetur tek arkivat dhe dokumentet e udhëtarëve serbë, historiani Miloš Jagodić beson se numri i shqiptarëve dhe myslimanëve që u larguan nga Serbia ishte "shumë më i madh".[39] Đorđe Stefanović mbeshteste shifren prej 49,000 refugjatë shqiptarë nga të paktën 71,000 muslimanë që u larguan nga zona.[16]

Para fillimit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Ka pasur arsye të shumta të mbajtura nga qeveria serbe për dëbimeve. Kryeministri Jovan Ristić dëshironte një shtet homogjen me një popullsi të besueshëm në ato rajonet.[16][40] Ristić shikonte rajonet të banuar me shqiptarë si të rëndësishme strategjik dhe që përfaqësonte si një bazë të ardhmen për Serbinë dhe zgjerimi i saj në rajonet osmane të Kosovës dhe Maqedonia.[40] Ndërsa gjenerali Kosta Protić, i cili udhëheq ushtrinë serbe gjatë luftës nuk dëshironte Serbia të ketë "Kaukazin e saj", sepse një pakicë shqiptare ishte parë si një shqetësim e mundshme të sigurisë.[16][40] Mbështetje për pikëpamjet e Protićit për dëbimin e popullatës myslimane, duke përfshirë edhe shqiptarët, ishin shumica e oficerëve të lartë të ushtrisë serbe dhe princi Milan.[41]

Dëbimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Luftimet u shpërthyen më 15 dhjetor 1877, pas një kërkese ruse për Serbinë të hyjë në konflikt.[42] Ushtria serbe kaloi kufirin në dy drejtime.[43] Objektivi i parë ishte për të kapur qytetin Nish dhe e dyta për të thyer linjat e komunikimit Nish-Sofje të forcave osman.[43] Pas rrethimit të Nishit, forcat serbe u drejtuan në jug-perëndim nëpër luginën e Toplicës për të parandaluar një kundërsulm nga forcat osmane.[43] Prokupla ishte marrë në ditën e tretë të luftës dhe shqiptarët vendas u larguan nga shtëpitë e tyre në drejtim për malin Posjaçë (sr. Pasjača), duke i lënë kafshët dhe pronën tjetër prapa.[44] Disa shqiptarë u kthyen dhe dorëzuan autoriteteve serbe, ndërsa të tjerët u larguan për në Kurshumli.[44] Avancimi i forcat serbe që shkuan për në Kurshumli erdhën mespërmes refugjatët shqiptarë që rezistonin dhe ishin përhapur në vargjet malore përreth që refuzonin të dorëzohen.[45] Shumë sendet personale të tilla si qerret ishin shpërndarë dhe të lënë prapa në pyjet.[45] Kurshumlia ishte marrë shpejt pas Prokupla, ndërsa refugjatët shqiptarë kishin arritur shpatet jugore të varg malor i Kopaonikut.[45][46] Forcat osmane u përpoqën të kundërsulmojnë prej luginën e Toplicës dhe të lehtësonin rrethimin të Nishit, ku rajoni u shndërrua si një fushëbetejë që refugjatët shqiptarë u ngecën në malet aty pranë.[47] Me qytetin Nish kapur në fund, refugjatët prej luginën e Toplicës nuk ishin në gjendje të kthehen në fshatrat e tyre.[47] Forca të tjera serbe u drejtuan për në jug nëpër luginën e Moravës dhe shkuan për në Leskoc.[48] Shumica e muslimanët urbane ikën, duke marrë shumicën e sendet të tyre para se të arrinte ushtria serbe.[48] Ushtria serbe gjithashtu mori qytezën Shehirqoj (Pirot) dhe turqit ikën në Kosovë, Maqedoni dhe disa ikën në drejtim për në Trakë.[49]

Forcat osmane dorëzuan qytetin Nish më 10 janar 1878 dhe shumica e muslimanëve u nisën për në Prishtinë, Prizren, Shkup dhe Selanik.[50] Forcat serbe kanë vazhduar avancimin e tyre jugperëndimore dhe hyjnë në luginat e Kosanicës, Pustarekës dhe Jabllanicës.[51] Forcat serbe në luginën e Moravës vazhduan të shkojnë për Vranjë, me qëllim që të pastaj të kthyer në perëndim dhe të hyjnë në Kosovë.[51] Avancimi i ushtrisë Serbe në jugperëndim ishte i ngadaltë, për shkak të terrenit kodrinor dhe shumë rezistencë nga ana e shqiptarëve vendas të cilët mbronin fshatrat e tyre dhe ishin gjithashtu të strehuar nëpër vargjet e afërta malore Raden (sr. Radan) dhe majdan.[52] Forcat serbe morën këto fshatra një nga një dhe shumica mbetën i zbrazët.[52] Refugjatë shqiptarë vazhduan të tërhiqeshin në drejtimit të Kosovës dhe Marshimi i tyre u ndalua në malet Gallap kur një armëpushimi u shpall.[52] Ushtria serbe që vepronte në luginën e Moravës vazhduan për në jug në drejtim të dy kanione: Gërdelica (në mes të Vranjës dhe Leskocit) dhe Veternica (në jugperëndim të Gërdelicës).[53] Pas Gërdelica ishte marrë, forcat serbe morën Vranjë.[53] Myslimanët vendore kishin ikur me sendet e tyre mëparshme forcave serbe duke arritur në qytezën, ndërsa muslimanët rurale të tjerë kishin përjetuar tensionet me fqinjët serbë që luftuan kundër dhe përfundimisht që i dëbuan muslimanët prej ato rajonet.[53] Refugjatët shqiptarë e mbrojtën kanionin Veternicë, para se të tërhiqeshin për në malet Gallap.[53] Shqiptarët që jetonin aty pranë në rajonit Masuricë nuk rezistuan forcat serbe,[53] ndërsa gjenerali Jovan Belimarković refuzoi për të kryer urdhërat nga Beogradi për deportimin e këtyre shqiptarëve duke ofruar dorëheqjen e tij.[16] Kurse, burimet osmane tregojnë se forcat serbe gjatë luftës shkatërruan xhamitë në Vranjë, Leskoc dhe Prokuplë.[16]

Pasoja

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Serbia (1838-1878), e majta dhe Serbia (1878-1912), e drejtë.

Pas përfundimit të luftës, Kongresi i Berlinit njohu ato fitimet territoriale dhe tokat u bë pjesë e Mbretërisë së Serbisë, i njohur si Novi Krajevi/Novi oblasti apo krahinat të reja.[54][55] Për shkak të shpopullimit dhe konsideratat ekonomike disa numra të vegjël shqiptarë u lejuan të mbeten dhe të kthehet edhe pse jo në vendbanimet e tyre të mëparshme dhe në vend ishin përcaktuar disa fshatra si tufëz të koncentruar në tre rajone: Toplicë, Masuricë dhe Jabllanicë.[8] Nga ata, vetëm në luginën e Jabllanicës përqëndruar rreth qytezën Medvegjë kanë mbetur një numër të vogël e shqiptarëve dhe pasardhësit e tyre.[6][7] Kjo ishte për shkak të një komandant vendas osmane shqiptar Shahid Pasha nga rajoni i Jabllanicës, bëri bisedime në marrëdhënie të mira me Princin Milan që garantoi praninë e tyre.[6][8] Disa shqiptarë të tilla si tregtarët u përpoqën të mbeten në Nish, por ikën pas ndodhjen e vrasjeve dhe më pas pronat e tyre ishin shitur në vlera të ulëta.[11][13] Ndërsa në vitin 1879, disa refugjatë shqiptarë nga rajoni i Leskocit u ankuan në një peticion që pronat e tyre dhe ndërtesa myslimane ishin shkatërruar për të parandaluar rikthimin e tyre.[13] Vetëm një popullsi i tjerë muslimane ishte lejuar të mbetet dhe ato ishin romët musliman që në vitin 1910 numëruan 14,335 në tërë Serbi me 6,089 që ndodheshin në Vranjë.[25] Veç prej këto, shumica e shqiptarëve të mbetur u detyruan të largohen në vitet e mëvonshme për Perandorisë Osmane dhe Kosovës në veçanti.[56]  Serbët nga krahina Llap u zhvendosen në Serbi, gjatë dhe pas luftës së vitit 1876 dhe refugjatët hyrëse shqiptar (muhaxhirë) ripopulluan fshatrat e tyre.[9] Përveç krahinës Llap, numrat konsiderueshme të refugjatët shqiptarë ishin zhvendosur në pjesë të tjera e Kosovës veriore pranë kufirit osmane-serb të re.[57][58][59] Ndonëse shumica e refugjatëve shqiptarë ishin zhvendosur mbi 30 vendbanimet e mëdha rurale në Kosovën qendrore dhe juglindore.[9][58][60] Shumë refugjatë ishin shpërndarë dhe të zhvendosur në qendrat urbane që rriti popullsinë e tyre të konsiderueshme.[61][58][62]

Diplomatët perëndimor raportuan në vitin 1878 se numrit të familjet refugjate në Maqedoni ishin 60,000 familje, me 60-70,000 refugjatë nga Serbia të shpërndara brenda vilajetit të Kosovës.[13] Guvernatori osman i vilajetit të Kosovës, vlerësoi në vitin 1881 se numri i refugjatëve të jetë rreth 65.000 me disa zhvendosur në sanxhaqe e Shkupit dhe Pazar të Riut.[13] Disa numri i këtyre refugjatëve shqiptarë ishin zhvendosur edhe në pjesë të tjera të Perandorisë Osmane, si rajonin Samsun të Detit të Zi.[20] Tensionet brenda Kosovës ndërmjet refugjatët shqiptarë dhe shqiptarët vendas u ngrit mbi burimet, si Perandoria Osmane e kishte të vështirë për të akomoduar nevojat e tyre dhe kushteve të jetesës.[10][63] Këta refugjatë u bë gjithashtu një grup të fortë i opozitës për qeverisjen nga Sulltani.[8] Tensionet në formën e sulmeve hakmarrëse u ngrit nga refugjatët shqiptarë të ardhur mbi serbëve vendas të Kosovës që kontribuan në fillimet e konfliktit të vazhdueshëm serbo-shqiptare në dekadat e ardhshme.[10][11][16] Dëbimet gjithashtu shkaktoi shfaqjen e Lidhjes së Prizrenit (1878-1881), si një reagim për të parandaluar territore të tjera me popullsi shqiptare nga dhënja Serbisë dhe Mali të Zi.[10][15] Në mes të këtyre ngjarjeve, gjatë pranverës/verës 1879, bastisjet e shumta të dhunshme dhe grabitqare janë kryer në Serbi nga grupet e refugjatëve shqiptarë në ish-tokat e banimit, nganjëherë me pranimin e autoriteteve osmane.[64] Në pasojat e luftës dhe dëbimeve, presioni diplomatik britanike për disa kohë ishte aplikuar mbi Serbisë për të lejuar refugjatët shqiptarë për të shkuar dhe për t'u kthyer në shtëpitë e tyre, por më vonë presioni diplomatik u ulën.[65] Perandoria Osmane ishte vakët për rikthimin e refugjatëve në Serbi, sepse refugjatët ishin parë si integral në forcimin demografikisht elementin mysliman në territoret e saj të mbetura si vilajetit të Kosovës ende nën sovranitetin osmane.[65][66]

Karta etnike të komunës e Medvegjës (regjistrimi: 2002).

Vëzhgimet / reagimet ndërkombëtare dhe lokale në lidhje me ngjarjet

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Fuqitë e mëdha

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në prill 1878, Jelinek, konsulli austro-hungarez raportoi se refugjatët myslimanë erdhën në Kosovë osmane, me ndodhitë tifoide dhe disa refugjatë ishin zhvendosur tronditës në rajonet të Prizrenit dhe Gjakovës se në të gjitha kanë kontribuar në gjendjen e tyre të mjerueshme.[67] Jelinek gjithashtu vërejti armiqësinë e refugjatëve shqiptar mbi serbëve të Kosovës dhe aktet të kryera e dhunës kundër tyre.[67] Në pjesën e dytë të vitit 1878 rezidenti britanik në Beograd Gerald Francis Gould ishte ankuar Zotit Salisbury për dëbimeve dhe raportoi se "banorët paqësore dhe të zellshëm" e "luginave të Toplicës dhe Vranjës u dëbuan pa mëshirë me radhë prej pronat e tyre nga serbët".[63] Gould gjithashtu vërejti se refugjatët u "enden rreth në një gjendje të uritur" dhe ai ishte instrumental për disa kohë të aplikonte presion britanik diplomatike mbi Serbisë për të lejuar refugjatët të kthehen prap në shtëpitë e tyre.[63][65] Ndërsa nënkonsulli i Rusisë në vilajetit të Kosovës Ivan Yastrebov këshilloi guvernatorin vendor osman Nazif Pasha për të parandaluar kthimin e refugjatëve në Serbi, sepse prania e tyre brenda zonës së Kosovës do të përforconte elementin vendore musliman.[13][66]

Serbi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Josif H. Kostić, një drejtor i shkollës vendas nga Leskoc dëshmoi ikjen e refugjatëve gjatë dimrit 1877 dhe vërejti se shumë prej tyre ishin larguar nga shtëpitë e tyre me veshje të varfër dhe që nga "gryka e Gërdelicës dhe larg deri Vranjë dhe Kumanovë, ju mund të shihni kufoma e braktisur e fëmijëve, si dhe pleq të ngrirë deri në vdekje".[13][68] Ndërsa gazetari Manojlo Đjorđjević argumentonte për pajtimin paqësor me shqiptarët dhe dënoi politikave të ndërmarra nga shteti serb.[16] Në vitet e mëvonshme kishte pikëpamjet retrospektiv në lidhje me këto ngjarje. Para luftërave ballkanike, udhëheqësi i komunitetit serb të Kosovës Janjićije Popoviq tha se luftërat të 1876-1878 "trefishuar" urrejtjen e turqve dhe shqiptarëve, sidomos të popullatës refugjatëve ndaj serbëve me kryerjen e akteve të dhunës ndaj tyre.[16] Profesor i Ligjit të Beogradit Živojin Perić deklaroi në vitin 1900 se trajtimi pajtuese ndaj shqiptarëve nga shteti Serbe për të lejuar të mbeten në tokat të tyre mund të kishte parandaluar armiqësi të tillë dhe ndoshta fituar simpatitë shqiptare.[16] Ndërsa studiuesi Jovan Haxhi Vasiljević theksoi në 1909 se motivimi i përgjithshëm për dëbimin ishte për të "krijuar një komb të pastër serb" përmes "spastrimit" rajonet prej popull që nuk ishin krishterë.[16]

Trashëgimia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Këto ngjarje në vitet e mëvonshme do të shërbejë gjithashtu si një zgjidhje të mundshme të Serbisë ndaj çështjes shqiptare në Kosovë dhe Maqedoni për individët, si Vaso Čubrilović, i cili mbronte masa të ngjashme për shkak të suksesit të tyre.[69][70][71] Rajonet zbrazur prej popullsisë shqiptarë u ripopulluan shpejt nga serbët nga Serbia qendrore dhe lindore dhe disa malazezë të cilët u vendosën përgjatë kufirit me Kosovën.[72][73][74][75] Sot, pasardhësit e këtyre refugjatëve shqiptarë (Muhaxhirë) përbëjnë një pjesë të popullatës shqiptare të Kosovës dhe ata janë një nëngrup aktive dhe të fuqishme në sferat politike dhe ekonomike të Kosovës.[12] Ata kanë krijuar edhe shoqatat vendore të cilat dëshmojnë dhe synojnë të ruajnë kulturën e tyre rajonale shqiptare të origjinës.[76] Shumë mund të identifikohet me mbiemrin e tyre, që pas adet shqiptar shpesh është vendi i origjinës.[14] Për shembull: Shulemaja nga fshati Shulemajë (sr. Šilomanja), Gjikolli nga Gjikoll (Džigolj), Pllana nga Pllanë e Madhe dhe Vogël (Velika dhe Mala Plana), Retkoceri nga Retkocer (Retkocer), Huruglica nga Huruglicë (Oruglica), Hergaja nga Hergajë (Rgaje), Byçmeti nga Byçmet i Epërm, Mesëm dhe Poshtëm (Donji, Gornji dhe Srednji Bučumet), Nishliu nga qyteti i Nish (Niš) dhe më tepër.[14] Brenda Serbisë sot, por luftërat serbe-osmane të 1876-1878 janë përmendur në librat shkollore, dëbimi i popullsisë shqiptar i bërë prej ushtrisë serbe nuk përfshihet.[15] Kështu, njohuri të studentëve serbe për ngjarjeve është i pakët që çuan marrëdhëniet e këqija në mesin e të dy popujve.[15]

Shih edhe

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ a b c Roberts, Elizabeth (2005). Realm of the Black Mountain: a history of Montenegro. Cornell University Press. fq. 22. ISBN 978-0-8014-4601-6. "Meanwhile Austria-Hungary’s occupation of Bosnia-Hercegovina, which had been conceded at the congress, acted as a block to Montenegrins territorial ambitions in Hercegovina, whose Orthodox Slav inhabitants were culturally close to the Montenegrins. Instead Montenegro was able to expand only to the south and east into lands populated largely by Albanians – both Muslims and Catholics – and Slav Muslims. Along the coast in the vicinity of Ulcinj the almost exclusively Albanian population was largely Muslim. The areas to the south and east of Podgorica were inhabited by Albanians from the predominantly Catholic tribes, while further to the east there were also concentrations of Slav Muslims. Podgorica itself had long been an Ottoman trading centre with a partly Turkish, but largely Slav Muslim and Albanian population. To incorporate such a population was to dilute the number of Montenegrins, whose first loyalties lay with the Montenegrin state and Petrović dynasty, not that this was seen as sufficient reason for the Montenegrins to desist from seeking to obtain further territory."; fq. 23 "It was only in 1880 after further fighting with local Albanians that the Montenegrins gained an additional 45 km, stretch of seaboard extending from just north of Bar- down to Ulcinj. But even after the Congress of Berlin and these later adjustments, certain parts of the Montenegrin frontier continued to be disputed by Albanian tribes which were strongly opposed to rule by Montenegro. Raiding and feuding took place along the whole length of the porous Montenegrin-Albanian border."
  2. ^ a b c Blumi, Isa (2003). "Contesting the edges of the Ottoman Empire: Rethinking ethnic and sectarian boundaries in the Malësore, 1878–1912." International Journal of Middle East Studies. '35.(2): 246. "What one sees over the course of the first ten years after Berlin was a gradual process of Montenegrin (Slav) expansion into areas that were still exclusively populated by Albanian-speakers. In many ways, some of these affected communities represented extensions of those in the Malisorë as they traded with one another throughout the year and even inter-married. Cetinje, eager to sustain some sense of territorial and cultural continuity, began to monitor these territories more closely, impose customs officials in the villages, and garrison troops along the frontiers. This was possible because, by the late 1880s, Cetinje had received large numbers of migrant Slavs from Austrian-occupied Herzegovina, helping to shift the balance of local power in Cetinje's favor. As more migrants arrived, what had been a quiet boundary region for the first few years, became the center of colonization and forced expulsion." ; fq. 254. footnote 38. "It must be noted that, throughout the second half of 1878 and the first two months of 1879, the majority of Albanian-speaking residents of Shpuza and Podgoritza, also ceded to Montenegro by Berlin, were resisting en masse. The result of the transfer of Podgoritza (and Antivari on the coast) was a flood of refugees. See, for instance, AQSH E143.D.1054.f.1 for a letter (dated 12 May 1879) to Dervish Pasha, military commander in Işkodra, detailing the flight of Muslims and Catholics from Podgoritza."
  3. ^ Jagodić, Miloš (1998). "The Emigration of Muslims from the New Serbian Regions 1877/1878". Balkanologie. 2 (2): para. 4, 9.
  4. ^ a b Luković, Miloš (2011). "Development of the Modern Serbian state and abolishment of Ottoman Agrarian relations in the 19th century". Český lid. 98. (3): 298. "During the second war (December 1877 — January 1878) the Muslim population fled towns (Vranya (Vranje), Leskovac, Ürgüp (Prokuplje), Niş (Niš), Şehirköy (Pirot), etc.) as well as rural settlements where they comprised ethnically compact communities (certain parts of Toplica, Jablanica, Pusta Reka, Masurica and other regions in the South Morava River basin). At the end of the war these Muslim refugees ended up in the region of Kosovo and Metohija, in the territory of the Ottoman Empire, following the demarcation of the new border with the Principality of Serbia. [38] [38] On Muslim refugees (muhaciri) from the regions of southeast Serbia, who relocated in Macedonia and Kosovo, see Trifunovski 1978, Radovanovič 2000."
  5. ^ Jagodić 1998, para. 16-27.
  6. ^ a b c Turović, Dobrosav (2002). Gornja Jablanica, Kroz istoriju. Beograd Zavičajno udruženje. fq. 87–89. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ a b Uka, Sabit (2004). Gjurmë mbi shqiptarët e Sanxhakut të Nishit deri më 1912. Verana. fq. 155. ISBN 978-9951-8645-2-7. "Në kohët e sotme fshatra të Jabllanicës, të banuara kryesisht me shqiptare, janë këto: Tupalla, Kapiti, Gërbavci, Sfirca, Llapashtica e Epërrne. Ndërkaq, fshatra me popullsi te përzier me shqiptar, malazezë dhe serbë, jane këto: Stara Banja, Ramabanja, Banja e Sjarinës, Gjylekreshta (Gjylekari), Sijarina dhe qendra komunale Medvegja. Dy familje shqiptare ndeshen edhe në Iagjen e Marovicës, e quajtur Sinanovë, si dhe disa familje në vetë qendrën e Leskovcit. Vllasa është zyrtarisht lagje e fshatit Gërbavc, Dediqi, është lagje e Medvegjes dhe Dukati, lagje e Sijarinës. Në popull konsiderohen edhe si vendbanime të veçanta. Kështu qendron gjendja demografike e trevës në fjalë, përndryshe para Luftës se Dytë Botërore Sijarina dhe Gjylekari ishin fshatra me populisi të perzier, bile në këtë te fundit ishin shumë familje serbe, kurse tani shumicën e përbëjnë shqiptarët."
  8. ^ a b c d Blumi, Isa (2013). Ottoman refugees, 1878-1939: migration in a post-imperial world. A&C Black. fq. 50. ISBN 978-1-4725-1538-4. "As these Niš refugees waited for acknowledgment from locals, they took measures to ensure that they were properly accommodated by often confiscating food stored in towns. They also simply appropriated lands and began to build shelter on them. A number of cases also point to banditry in the form of livestock raiding and "illegal" hunting in communal forests, all parts of refugees’ repertoire... At this early stage of the crisis, such actions overwhelmed the Ottoman state, with the institution least capable of addressing these issues being the newly created Muhacirin Müdüriyeti... Ignored in the scholarship, these acts of survival by desperate refugees constituted a serious threat to the established Kosovar communities. The leaders of these communities thus spent considerable efforts lobbying the Sultan to do something about the refugees. While these Niš muhacir would in some ways integrate into the larger regional context, as evidenced later, they, and a number of other Albanian-speaking refugees streaming in for the next 20 years from Montenegro and Serbia, constituted a strong opposition block to the Sultan’s rule."; fq. 53. "One can observe that in strategically important areas, the new Serbian state purposefully left the old Ottoman laws intact. More important, when the state wished to enforce its authority, officials felt it necessary to seek the assistance of those with some experience, using the old Ottoman administrative codes to assist judges make rulings. There still remained, however, the problem of the region being largely depopulated as a consequence of the wars... Belgrade needed these people, mostly the landowners of the productive farmlands surrounding these towns, back. In subsequent attempts to lure these economically vital people back, while paying lip-service to the nationalist calls for "purification," Belgrade officials adopted a compromise position that satisfied both economic rationalists who argued that Serbia needed these people and those who wanted to separate "Albanians" from "Serbs." Instead of returning back to their "mixed" villages and towns of the previous Ottoman era, these "Albanians," "Pomoks," and "Turks" were encouraged to move into concentrated clusters of villages in Masurica, and Gornja Jablanica that the Serbian state set up for them. For this "repatriation" to work, however, authorities needed the cooperation of local leaders to help persuade members of their community who were refugees in Ottoman territories to "return." In this regard, the collaboration between Shahid Pasha and the Serbian regime stands out. An Albanian who commanded the Sofia barracks during the war, Shahid Pasha negotiated directly with the future king of Serbia, Prince Milan Obrenović, to secure the safety of those returnees who would settle in the many villages of Gornja Jablanica. To help facilitate such collaborative ventures, laws were needed that would guarantee the safety of these communities likely to be targeted by the rising nationalist elements infiltrating the Serbian army at the time. Indeed, throughout the 1880s, efforts were made to regulate the interaction between exiled Muslim landowners and those local and newly immigrant farmers working their lands. Furthermore, laws passed in early 1880 began a process of managing the resettlement of the region that accommodated those refugees who came from Austrian-controlled Herzegovina and from Bulgaria. Cooperation, in other words, was the preferred form of exchange within the borderland, not violent confrontation."
  9. ^ a b c d Jagodić 1998, para. 29.
  10. ^ a b c d e f Frantz, Eva Anne (2009). "Violence and its Impact on Loyalty and Identity Formation in Late Ottoman Kosovo: Muslims and Christians in a Period of Reform and Transformation." Journal of Muslim Minority Affairs. 29. (4) : 460–461. "In consequence of the Russian-Ottoman war, a violent expulsion of nearly the entire Muslim, predominantly Albanian-speaking, population was carried out in the sanjak of Niš and Toplica during the winter of 1877—1878 by the Serbian troops. This was one major factor encouraging further violence, but also contributing greatly to the formation of the League of Prizren. The league was created in an opposing reaction to the Treaty of San Stefano and the Congress of Berlin and is generally regarded as the beginning of the Albanian national movement. The displaced persons (Alb. muhaxhirë, Turk. muhacir, Serb. muhadžir) took refuge predominantly in the eastern parts of Kosovo. The Austro-Hungarian consul Jelinek reported in April of 1878.... The account shows that these displaced persons (muhaxhirë) were highly hostile to the local Slav population. But also the Albanian peasant population did not welcome the refugees, since they constituted a factor of economic rivalry. As a consequence of these expulsions, the interreligious and interethnic relations worsened. Violent acts of Muslims against Christians, in the first place against Orthodox but also against Catholics, accelerated. This can he explained by the fears of the Muslim population in Kosovo that were stimulated by expulsions of large Muslim population groups in other parts of the Balkans in consequence of the wars in the nineteenth century in which the Ottoman Empire was defeated and new Balkan states were founded. The latter pursued a policy of ethnic homogenisation expelling large Muslim population groups."; p. 467. "See K. Clewing, "Der Kosovokonflikt als Territorial- und Herrschaftskonflikt", op. cit. , pp. 185 – 186; Konrad Clewing, "Mythen und Fakten zur Ethnostruktur in Kosovo—Ein geschichtlicher Über- blick" (Myths and facts about the ethnic structure of Kosovo—a historical overview), in Der Kosovo-Konflikt. Ursachen-Akteure-Verlauf , eds K. Clewing and J. Reuter, op. cit. , pp. 17 – 63, 45 – 48; Dietmar Müller, Staatsbürger auf Widerruf. Juden und Muslime als Alteritätspartner im rumänischen und serbischen Nationscode. Ethnonationale Staatsbürgerschaftskonzepte (Citizens until revoked. Jews and Muslims as partners of alterity in the Rumanian and Serb nation code. Ethnonational concepts of citizenship), 1878–1941 , Wiesbaden: Harrassowitz, 2005, p. 122, pp. 128 – 138. Clewing (as well as Müller) sees the expulsions of 1877 – 1878 as a crucial reason for the culmination of the interethnic relations in Kosovo and 1878 as the epoch year in the Albanian-Serbian conflict history."
  11. ^ a b c d Müller, Dietmar (2009). "Orientalism and Nation: Jews and Muslims as Alterity in Southeastern Europe in the Age of Nation-States, 1878–1941." East Central Europe. 36. (1): 70. "For Serbia the war of 1878, where the Serbians fought side by side with Russian and Romanian troops against the Ottoman Empire, and the Berlin Congress were of central importance, as in the Romanian case. The beginning of a new quality of the Serbian-Albanian history of conflict was marked by the expulsion of Albanian Muslims from Niš Sandžak which was part and parcel of the fighting (Clewing 2000 : 45ff.; Jagodić 1998 ; Pllana 1985). Driving out the Albanians from the annexed territory, now called "New Serbia," was a result of collaboration between regular troops and guerrilla forces, and it was done in a manner which can be characterized as ethnic cleansing, since the victims were not only the combatants, but also virtually any civilian regardless of their attitude towards the Serbians (Müller 2005b). The majority of the refugees settled in neighboring Kosovo where they shed their bitter feelings on the local Serbs and ousted some of them from merchant positions, thereby enlarging the area of Serbian-Albanian conflict and intensifying it."
  12. ^ a b c Blumi, Isa (2011). Foundations of modernity: human agency and the imperial state. Routledge. fq. 79. ISBN 978-0-415-88464-8. "Refugees from the Niš region that became Serbia after 1878, for instance, settled in large numbers in the regions of Drenica and Gjakova in Kosova since the late 1870s. They are known today as muhaxhir (derived from Arabic, via Ottoman, meaning exile or sometimes a more neutral, immigrant). Like similar groups throughout the world who have informed the nationalist lexicon—Heimatvertriebene, Galut/Tefutzot, al-Laj’iyn, Prosfyges, Pengungsi, Wakimbizi, P’akhstakanner—the "Nish muhaxhir" constitute a powerful sub-group in present-day Kosova’s domestic politics and economy."; fq. 209. "These natives of Niš’s primary historian is Sabit Uka, Dëbimi i Shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit dhe vendosja e tyre në Kosovë, 1878–1912, 4 vols. (Prishtine: Verana, 2004)".
  13. ^ a b c d e f g h Malcolm, Noel (1998). Kosovo: A short history. Macmillan. fq. 228–229. ISBN 9780810874831. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!) "This period also saw a deterioration in relations between the Muslims and Christians of Kosovo. The prime cause of this was the mass expulsion of Muslims from the lands taken over by Serbia, Bulgaria and Montenegro in 1877—8. Almost all the Muslims (except, as we have seen, some Gypsies) were expelled from the Morava valley region: there had been hundreds of Albanian villages there, and significant Albanian populations in towns such as Prokuplje, Leskovac and Vranje. A Serbian schoolmaster in Leskovac later recalled that the Muslims had been driven out in December 1877 at a time of intense cold: ‘By the roadside, in the Gudelica gorge and as far as Vranje and Kumanovo, you could see the abandoned corpses of children, and old men frozen to death.’ Precise figures are lacking, but one modern study concludes that the whole region contained more than 110,000 Albanians. By the end of 1878 Western officials were reporting that there were 60,000 families of Muslim refugees in Macedonia, ‘in a state of extreme destitution’, and 60—70,000 Albanian refugees from Serbia ‘scattered’ over the vilayet of Kosovo. Albanian merchants who tried to stay on in Niš were subjected to a campaign of murders, and the property of those who left was sold off at one per cent of its value. In a petition of 1879 a group of Albanian refugees from the Leskovac area complained that their houses, mills, mosques and tekkes had all been demolished, and that ‘The material arising from these demolitions, such as masonry and wood, has been sold, so that if we go back to our hearths we shall find no shelter.’ This was not, it should be said, a matter of spontaneous hostility by local Serbs. Even one of the Serbian Army commanders had been reluctant to expel the Albanians from Vranje, on the grounds that they were a quiet and peaceful people. But the orders came from the highest levels in Belgrade: it was Serbian state policy to create an ethnically ‘clean’ territory. And in an act of breath-taking cynicism, Ivan Yastrebov, the vice-consul in Kosovo of Serbia’s protector-power, Russia, advised the governor of the vilayet not to allow the refugees to return to Serbia, on the grounds that their presence on Ottoman soil would usefully strengthen the Muslim population. All these new arrivals were known as muhaxhirs (Trk.: muhacir Srb.: muhadžir), a general word for Muslim refugees. The total number of those who settled in Kosovo is not known with certainty: estimates ranged from 20,000 to 50,000 for Eastern Kosovo, while the governor of the vilayet gave a total of 65,000 in 1881, some of whom were in the sancaks of Skopje and Novi Pazar. At a rough estimate, 50,000 would seem a reasonable figure for those muhaxhirs of 1877—8 who settled in the territory of Kosovo itself. Apart from the Albanians, smaller numbers of Muslim Slavs came from Montenegro and Bosnia."
  14. ^ a b c Uka. E drejta mbi vatrat dhe pasuritë. 2004. fq. 52. "Pra, këtu në vazhdim, pas dëbimit të tyre me 1877-1878 do të shënohen vetëm disa patronime (mbiemra) të shqiptarëve të Toplicës dhe viseve tjera shqiptare të Sanxhakut të Nishit. Kjo do të thotë se, shqiptaret e dëbuar pas shpërnguljes, marrin atributin muhaxhirë (refugjatë), në vend që për mbiemër familjar të marrin emrin e gjyshit, fisit, ose ndonjë tjetër, ato për mbiemër familjar marrin emrin e fshatit të Sanxhakut të Nishit, nga janë dëbuar."; fq. 53-54.
  15. ^ a b c d Janjetović, Zoran (2000). "From Foe to Friend and back. Albanians in Serbian History Textbooks 1918-2000." Balkanologie. para. 11. "A similar topic could be found in textbooks when it comes to their coverage of the anti-Turkish wars of 1876-1878 which also triggered off migrations on a large scale. The Muslim (predominantly Albanian) population fled or was expelled from the territories liberated by Serbian and Montenegrin armies. However, although these wars are regularly mentioned in all schoolbooks dealing with the period, absolutely none of them makes mention of the expulsion of the Albanians. The case was similar to the one of the First Serbian Uprising, only expulsions of 1878 had more far-reaching consequences: the embittered Albanians were usually settled down in Kosovo, terrorizing the local Serbs, instigating them to flee to free Serbia and upsetting thus the ethnic balance still further. Without knowing these facts, students cannot understand the subsequent bad relations between the two peoples. In this way Serbian students are lulled into believing that their people always fought not only for the just cause, but also always with just means."; para.12 "Closely connected with the wars of 1876-1878 is the beginning of the Albanian national awakening embodied in the League of Prizren which was set up by Albanian leaders in 1878 in order to prevent carving up of the Albanian-inhabited territories by victorious Serbia and Montenegro."
  16. ^ a b c d e f g h i j k Stefanović, Djordje (2005). "Seeing the Albanians through Serbian eyes: The Inventors of the Tradition of Intolerance and their Critics, 1804-1939." European History Quarterly. 35. (3): 469-470. "In 1878, following a series of Christian uprisings against the Ottoman Empire, the Russo-Turkish War, and the Berlin Congress, Serbia gained complete independence, as well as new territories in the Toplica and Kosanica regions adjacent to Kosovo. These two regions had a sizable Albanian population which the Serbian government decided to deport. The Serbian Army Commander insisted that Serbia ‘should not have its Caucasus’ and the Prime Minister argued that the Albanian minority might represent a security concern. In 1909, Serbian intellectual Jovan Hadži-Vasiljević explained that the major motivation for the 1878 deportation was also to ‘create a pure Serbian nation state’ by ‘cleansing’ the land of the non-Christians, as ‘the great Serbian poet Njegoš argued’. Hadži-Vasiljević was here interpreting Njegoš rather loosely, as Njegoš work focused on the Slavonic Muslims and not on Albanian Muslims. The ominous implication was that Albanians, as non-Slavs, were not even capable of assimilation. While the Serbian state authorities repeatedly attempted to assimilate the Slavonic Muslims, they refrained from attempting to ‘Serbianize’ the Albanians. While both security concerns and the exclusive nationalist ideology influenced the government’s policies, there was also some Serbian resistance to the ‘cleansing’ of the Albanians. General Jovan Belimarkovic opposed the deportation and offered his resignation to the government over this issue and journalist Manojlo Đjorđjević also condemned these policies and argued that Serbia should have pursued a policy of peaceful reconciliation towards the Albanians. In Toplica the Albanians were encountered, and we had nothing more important to do but to expel these warlike, but hard-working people from their homes. Instead of making a peace with them as the defeated side – they were without any good reason pushed across the border – so that they’ll settle on the other side as the enemies of everything Serbian, to become the avengers towards those who pushed them from their homes. Despite some voices of dissent, the Serbian regime ‘encouraged’ about 71,000 Muslims, including 49,000 Albanians, ‘to leave’. The regime then gradually settled Serbs and Montenegrins in these territories. Prior to 1878, the Serbs comprised not more than one half of the population of Nis, the largest city in the region; by 1884 the Serbian share rose to 80 per cent. According to Ottoman sources, Serbian forces also destroyed mosques in Leskovac, Prokuplje, and Vranje." ; fq.470. "The ‘cleansing’ of Toplica and Kosanica would have long-term negative effects on Serbian-Albanian relations. The Albanians expelled from these regions moved over the new border to Kosovo, where the Ottoman authorities forced the Serb population out of the border region and settled the refugees there. Janjićije Popović, a Kosovo Serb community leader in the period prior to the Balkan Wars, noted that after the 1876–8 wars, the hatred of the Turks and Albanians towards the Serbs ‘tripled’. A number of Albanian refugees from Toplica region, radicalized by their experience, engaged in retaliatory violence against the Serbian minority in Kosovo. In 1900 Živojin Perić, a Belgrade Professor of Law, noted that in retrospect, ‘this unbearable situation probably would not have occurred had the Serbian government allowed Albanians to stay in Serbia’. He also argued that conciliatory treatment towards Albanians in Serbia could have helped the Serbian government to gain the sympathies of Albanians of the Ottoman Empire. Thus, while both humanitarian concerns and Serbian political interests would have dictated conciliation and moderation, the Serbian government, motivated by exclusive nationalist and anti-Muslim sentiments, chose expulsion. The 1878 cleansing was a turning point because it was the first gross and large-scale injustice committed by Serbian forces against the Albanians. From that point onward, both ethnic groups had recent experiences of massive victimization that could be used to justify ‘revenge’ attacks. Furthermore, Muslim Albanians had every reason to resist the incorporation into the Serbian state."
  17. ^ a b Tošić, Jelena (2015). "City of the ‘calm’: vernacular mobility and genealogies of urbanity in a southeast European borderland." Southeast European and Black Sea Studies. 15. (3): 394-395. "As noted above, the vernacular mobility term ‘Podgoriçani’ (literally meaning ‘people that came from Podgoriça’, the present-day capital of Montenegro) refers to the progeny of Balkan Muslims, who migrated to Shkodra in four historical periods and in highest numbers after the Congress of Berlin 1878. Like the Ulqinak, the Podgoriçani thus personify the mass forced displacement of the Muslim population from the Balkans and the ‘unmixing of peoples’ (see e.g. Brubaker 1996, 153) at the time of the retreat of the Ottoman Empire, which has only recently sparked renewed scholarly interest (e.g. Blumi 2013; Chatty 2013)." ; fq. 406.
  18. ^ a b Gruber, Siegfried (2008). "Household structures in urban Albania in 1918." The History of the Family. 13.(2): 142. "Migration to Shkodra was mostly from the villages to the south-east of the city and from the cities of Podgorica and Ulcinj in Montenegro. This was connected to the independence of Montenegro from the Ottoman Empire in the year 1878 and the acquisition of additional territories, e.g. Ulcinj in 1881 (Ippen, 1907, p. 3)."
  19. ^ Uka, Sabit (2004). Jeta dhe veprimtaria e shqiptarëve të Sanxhakut të Nishit deri më 1912. Verana. fq. 244-245. ISBN 978-9951-8645-2-7. "Eshtë, po ashtu, me peshë historike një shënim i M. Gj Miliçeviqit, i cili bën fjalë përkitazi me Ivan Begun. Ivan Begu, sipas tij ishte pjesëmarrës në Luftën e Kosovës 1389. Në mbështetje të vendbanimit të tij, Ivan Kullës, fshati emërtohet Ivan Kulla (Kulla e Ivanit), që gjendet në mes të Kurshumlisë dhe Prokuplës. M. Gj. Miliçeviqi thotë: "Shqiptarët e ruajten fshatin Ivan Kullë (1877-1878) dhe nuk lejuan që të shkatërrohet ajo". Ata, shqiptaret e Ivan Kullës (1877-1878) i thanë M. Gj. Miliçeviqit se janë aty që nga para Luftës se Kosovës (1389). [12] Dhe treguan që trupat e arrave, që ndodhen aty, ata i pat mbjellë Ivan beu. Atypari, në malin Gjakë, nodhet kështjella që i shërbeu Ivanit (Gjonit) dhe shqiptarëve për t’u mbrojtur. Aty ka pasur gjurma jo vetëm nga shekulli XIII dhe XIV, por edhe të shekullit XV ku vërehen gjurmat mjaft të shumta toponimike si fshati Arbanashka, lumi Arbanashka, mali Arbanashka, fshati Gjakë, mali Gjakë e tjerë. [13] Në shekullin XVI përmendet lagja shqiptare Pllanë jo larg Prokuplës. [14] Ne këtë shekull përmenden edhe shqiptarët katolike në qytetin Prokuplë, në Nish, në Prishtinë dhe në Bulgari.[15].... [12] M. Đj. Miličević. Kralevina Srbije, Novi Krajevi. Beograd, 1884: 354. "Kur flet mbi fshatin Ivankullë cekë se banorët shqiptarë ndodheshin aty prej Betejës së Kosovës 1389. Banorët e Ivankullës në krye me Ivan Begun jetojnë aty prej shek. XIV dhe janë me origjinë shqiptare. Shqiptarët u takojnë të tri konfesioneve, por shumica e tyre i takojnë atij musliman, mandej ortodoks dhe një pakicë i përket konfesionit katolik." [13] Oblast Brankovića, Opširni katastarski popis iz 1455 godine, përgatitur nga M. Handžic, H. Hadžibegić i E. Kovačević, Sarajevo, 1972: 216. [14] Skënder Rizaj, T,K "Perparimi" i vitit XIX, Prishtinë 1973: 57.[15] Jovan M. Tomić, O Arnautima u Srbiji, Beograd, 1913: 13."
  20. ^ a b c Geniş, Şerife, and Kelly Lynne Maynard (2009). "Formation of a diasporic community: The history of migration and resettlement of Muslim Albanians in the Black Sea Region of Turkey." Middle Eastern Studies. 45. (4): 556-557: "Using secondary sources, we establish that there have been Albanians living in the area of Nish for at least 500 years, that the Ottoman Empire controlled the area from the fourteenth to nineteenth centuries which led to many Albanians converting to Islam, that the Muslim Albanians of Nish were forced to leave in 1878, and that at that time most of these Nishan Albanians migrated south into Kosovo, although some went to Skopje in Macedonia."; fq. 557. "It is generally believed that the Albanians in Samsun Province are the descendants of the migrants and refugees from Kosovo who arrived in Turkey during the wars of 1912–13. Based on our research in Samsun Province, we argue that this information is partial and misleading. The interviews we conducted with the Albanian families and community leaders in the region and the review of Ottoman history show that part of the Albanian community in Samsun was founded through three stages of successive migrations. The first migration involved the forced removal of Muslim Albanians from the Sancak of Nish in 1878; the second migration occurred when these migrants’ children fled from the massacres in Kosovo in 1912–13 to Anatolia; and the third migration took place between 1913 and 1924 from the scattered villages in Central Anatolia where they were originally placed to the Samsun area in the Black Sea Region. Thus, the Albanian community founded in the 1920s in Samsun was in many ways a reassembling of the demolished Muslim Albanian community of Nish... Our interviews indicate that Samsun Albanians descend from Albanians who had been living in the villages around the city of Nish..."; fq. 557-558. "In 1690 much of the population of the city and surrounding area was killed or fled, and there was an emigration of Albanians from the Malësia e Madhe (North Central Albania/Eastern Montenegro) and Dukagjin Plateau (Western Kosovo) into Nish."
  21. ^ Jagodić 1998, para. 10, 12.
  22. ^ a b Jagodić 1998, para. 4, 9, 32-42, 45-61.
  23. ^ a b Jagodić 1998, para. 4, 5, 6.
  24. ^ Jagodić 1998, para. 11.
  25. ^ a b Malcolm, Noel (1998). Kosovo: A short history. Macmillan. fq. 208. "Vranje itself became a major Gypsy centre, with a large population of Serbian-speaking Muslim Gypsies. After the nineteenth- century expulsions of Muslim Slavs and Muslim Albanians from the Serbian state, these Gypsies were virtually the only Muslims permitted to remain on Serbian soil: in 1910 there were 14,335 Muslims in the whole kingdom of Serbia (6,089 of them in Vranje), and roughly 90 per cent of the urban Muslims were Gypsies. A campaign by the Orthodox Church did succeed in converting more than 2,000 of them in the 1890s; but in general Serbian attitudes to the Gypsies have combined social contempt (of the sort expressed by all Balkan peoples towards them) with an element of tolerance or even indulgence."
  26. ^ Popovic, Alexandre (1991). "The Cherkess on Yugoslav Territory (A Supplement to the article "Cherkess" in the Encyclopaedia of Islam)". Central Asian Survey. 10. (1/2): 68, 73.
  27. ^ McCarthy, Justin (2000). "Muslims in Ottoman Europe: Population from 1800–1912". Nationalities Papers. 28. (1): 35.
  28. ^ Beachler, Donald W. (2011). The genocide debate: politicians, academics, and victims. Palgrave Macmillan. fq. 123. ISBN 978-0-230-33763-3. "Justin McCarthy has, along with other historians, provided a necessary corrective to much of the history produced by scholars of the Armenian genocide in the United States. McCarthy demonstrates that not all of the ethnic cleansing and ethnic killing in the Ottoman Empire in the late nineteenth and early twentieth centuries followed the model often posited in the West, whereby all the victims were Christian and all the perpetrators were Muslim. McCarthy has shown that there were mass killings of Muslims and deportations of millions of Muslims from the Balkans and the Caucasus over the course of the nineteenth and early twentieth centuries. McCarthy, who is labeled (correctly in this author’s estimation) as being pro- Turkish by some writers and is a denier of the Armenian genocide, has estimated that about 5.5 million Muslims were killed in the hundred years from 1821–1922. Several million more refugees poured out of the Balkans and Russian conquered areas, forming a large refugee (muhajir) community in Istanbul and Anatolia."
  29. ^ Mann, Michael (2005). The dark side of democracy: explaining ethnic cleansing. Cambridge University Press. fq. 112. ISBN 0-521-53854-8. "In the Balkans all statistics of death remain contested. Most of the following figures derive from McCarthy (1995: 1, 91, 161-4, 339), who is often viewed as a scholar on the Turkish side of the debate. Yet even if we reduced his figures by as much as 50 percent, they would still horrify. He estimates that between 1811 and 1912, somewhere around 5 1/2 million Muslims were driven out of Europe and million more were killed or died of disease or starvation while fleeing. Cleansing resulted from Serbian and Greek independence in the 1820s and 1830s, from Bulgarian independence in 1877, and from the Balkan wars culminating in 1912."
  30. ^ Sabit Uka (2004). Dëbimi i Shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit dhe vendosja e tyre në Kosovë:(1877/1878-1912). Verana. fq. 26-29. ISBN 978-9951-8645-0-3.
  31. ^ Pllana, Emin (1985). "Les raisons de la manière de l'exode des refugies albanais du territoire du sandjak de Nish a Kosove (1878–1878) [The reasons for the manner of the exodus of Albanian refugees from the territory of the Sanjak of Nish to Kosovo (1878–1878)] ". Studia Albanica. 1: 189-190.
  32. ^ Rizaj, Skënder (1981). "Nёnte Dokumente angleze mbi Lidhjen Shqiptare tё Prizrenit (1878–1880) [Nine English documents about the League of Prizren (1878-1880)]". Gjurmine Albanologjike (Seria e Shkencave Historike). 10: 198.
  33. ^ Şimşir, Bilal N, (1968). Rumeli’den Türk göçleri. Emigrations turques des Balkans [Turkish emigrations from the Balkans]. Vol I. Belgeler-Documents. fq. 737.
  34. ^ Daskalovski, Židas (2003). "Claims to Kosovo: Nationalism and self-determination". In Bieber, Florian & Židas Daskalovski (eds.). Understanding the war in Kosovo. Psychology Press. fq. 19. "The Serbian—Ottoman wars 1877/1878, followed mass and forceful movements of Albanians from their native territories. By the end of 1878 there were 60,000 Albanian refugees in Macedonia and 60,000—70,000 in the villayet of Kosova. At the 1878 Congress of Berlin, the Albanian territories of Niš, Prokuple, Kuršumlia, Vranje and Leskovac were given to Serbia."
  35. ^ Elsie, Robert (2010). Historical Dictionary of Kosovo. Scarecrow Press. fq. XXXII. ISBN 9780333666128. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  36. ^ a b Jagodić 1998, para. 33.
  37. ^ Bataković, Dušan (1992). The Kosovo Chronicles. Plato. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  38. ^ Anscombe, Frederic (2006). "The Ottoman Empire in Recent International Politics - II: The Case of Kosovo". The International History Review. 28.(4): 761. "In the 1980s and 1990s, overtly nationalist Serbian scholars such as Dušan Bataković received the most generous support for the publication of their work. The focus of much of such nationalist history was Kosovo.[2].... [2] Bataković wrote a series of nationalist works on Kosovo, of which several (The Kosovo Chronicles [Belgrade, 1992] and Kosovo, la spirale de la haine [Paris, 1993]) have been translated into other languages. Many similar works have not been translated: e.g., Kosovo i Metohija u srpskoj istoriji, ed. R. Samardžić (Belgrade, 1989); D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu (Belgrade, 1985); and A. Urošević, Etnički procesi na Kosovu tokom turske vludavine (Belgrade, 1987).
  39. ^ Jagodić 1998, para. 32, 33.
  40. ^ a b c Jagodić 1998, para. 15.
  41. ^ Jagodić, Miloš (2004). "Upadi Albanaca u Srbiju 1879. godine Arkivuar 17 nëntor 2015 tek Wayback Machine". Historical Review. 51: 96. "Кнез Милан се у то време налазио у Нишу, окружен својим официрима. Посебно је био близак са генералом Костом Протићем и у конзулским круговима у Београду се сматрало да је владар под његовим утицајем. Генерал Протић је током рата, а и после њега, био главни заговорник политике исељавања муслимана, па и Албанаца, из Србије. Његове ставове делио је и већи део виших официра српске војске. Кнез Милан је током рата био сагласан са протеривањем Албанаца."
  42. ^ Jagodić 1998, para. 3, 17.
  43. ^ a b c Jagodić 1998, para. 17.
  44. ^ a b Jagodić 1998, para. 18.
  45. ^ a b c Jagodić 1998, para. 19.
  46. ^ Pinson, Mark (1996). The Muslims of Bosnia-Herzegovina: their historic development from the Middle Ages to the dissolution of Yugoslavia. Harvard. fq. 132. ISBN 978-0-932885-09-8. "But when General Josef Freiherr von Philipovich led the Austro-Hungarian troops into Bosnia in the summer of 1878, the time for mosque burning and religious cleansing was over. Balkan developments always lagged behind Europe. Muslim Albanians were obliged to flee Kursumlije in 1878 after Serbia expanded into the four southern districts of Niš, Pirot, Toplica and Vranje. But when the Serbians moved into Kosovo in 1912, they were no longer pursuing the goal of a pure Orthodox Christian state."
  47. ^ a b Jagodić 1998, para. 20.
  48. ^ a b Jagodić 1998, para. 21.
  49. ^ Jagodić 1998, para. 22.
  50. ^ Jagodić 1998, para. 23.
  51. ^ a b Jagodić 1998, para. 24.
  52. ^ a b c Jagodić 1998, para. 25.
  53. ^ a b c d e Jagodić 1998, para. 26.
  54. ^ Svirčević, Miroslav (2006). "The establishment of Serbian local government in the counties of Niš, Vranje, Toplica and Pirot subsequent to the Serbo-Turkish wars of 1876-1878." Balcanica. 37: 111. "The so-called New Areas (Nove oblasti) were given their final legal shape under a special law, in the form of the counties of: Niš, Vranje, Pirot and Toplica."
  55. ^ Blumi, Isa (2011). Reinstating the Ottomans, Alternative Balkan Modernities: 1800-1912. Palgrave MacMillan. New York. fq. 129. ISBN 978-0-230-11018-2. "The most readily available example of this balancing the domestic political needs of radical nationalists with larger economic demands is the management of the so- called Novi Krajevi (new areas) of Niš recently transferred to Serbia."
  56. ^ Méditerranée, Moyen-Orient deux siècles de relations internationales: Recherches en hommage à Jacques Thobie. Editions L'Harmattan. 2003. fq. 138. ISBN 9782296325494. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  57. ^ Jagodić 1998, para. 31.
  58. ^ a b c Uka. Dëbimi i Shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit. 2004. fq. 194-286.
  59. ^ Osmani, Jusuf (2000). Kolonizimi Serb i Kosovës Arkivuar 26 maj 2015 tek Wayback Machine. Era. fq. 48-50. ISBN 978-9951-04-052-5.
  60. ^ Osmani. Kolonizimi Serb. 2000. fq. 44-47, 50—51, 54-60.
  61. ^ Jagodić 1998, para. 30.
  62. ^ Osmani. Kolonizimi Serb. 2000. fq. 43-64.
  63. ^ a b c Tanner, Marcus (2014). Albania's mountain queen: Edith Durham and the Balkans. I.B.Tauris. fq.84. ISBN 978-1-78076-819-9. "The other powers behaved as if the Albanians did not exist. At the Congress of Berlin, Disraeli and Bismarck had parcelled out Albanian lands both to Serbia and to Montenegro. Serbia received the Toplica region while Montenegro obtained the town of Podgorica and the port of Bar, to which a second port, Ulcinj, was added in 1880. When the Serbs expelled thousands of Albanians from the Toplica and Vranje area in 1878 to make way for colonists, the British Resident in Serbia, Gerald Francis Gould, complained to Lord Salisbury of Serbian brutality. ‘The peaceful and industrious inhabitants of over 100 Albanian villages in the Toplitza and Vranja Valley were ruthlessly driven forth from their homesteads by the Servians [sic] in the early part of this year. These wretched people have ever since been wandering about in a starving condition,’ he wrote. Nothing happened to Serbia as a result of these complaints, and the Serbs quickly and efficiently resettled the area."
  64. ^ Jagodić. Upadi Albanaca u Srbiju 1879. godine. 2004. fq.2-3 "Одлуке Берлинског конгреса о увећању Србије, поразна искуства из недавно завршеног рата и прилив великог броја муслиманских избеглица утицали су на Албанце да у Кнежевини Србији препознају државу која, скупа са Црном Гором и Грчком, наводно угрожава њихове интересе формулисане програмом Призренске лиге. Немири и врења које је албански покрет изазивао у Косовском и другим вилајетима током четири године деловања Лиге (1878-1881), одражавали су и на Србију и то најчешће кроз изазивање инцидената на њеној новој јужној граници. Упади Албанаца из пограничних делова Османског царства у Србију, прецизније у Топлички и Врањски округ, почели су одмах након разграничења 1878. године. Порозна, недовољно насељена и са српске стране неутврђена граница, као и недостатак јаке османске власти у Косовском вилајету омогућавали су инциденте ове врсте. У току пролећа и лета 1879. године упади Албанаца били су најучесталији, готово свакодневни. Њихова непосредна последица биле су немале људске жртве и извесна материјална штета. Ипак, њихов историјски значај није у томе; он лежи у дипломатским последицама чије су импликације далеко превазилазиле важност обичних пограничних чарки и које су задирале дубоко у саму суштину државне и националне политике Кнежевине Србије."
  65. ^ a b c Jagodić. Upadi Albanaca u Srbiju 1879. godine. 2004. fq. 95-96. "Она је, међутим, утицала на Гулда да још више интензивира своја настојања да се питање албанских упада реши репатријацијом мухаџира. Добивши за то одобрење своје владе, Гулд је почетком јуна почео да врши јак притисак на Ристића да српска влада дозволи повратак Албанцима. Истовремено се трудио и да убеди посланике осталих сила у исправност свог гледишта. Српски министар иностраних дела је избегавао да Гулду пружи било какав конкретан одговор, изговарајући се важношћу питања, у чијем решавању коначан одговор припада кнезу. Британски посланик је потом на своју руку, без упутстава од претпостављених, сачинио један званичан меморандум којим се од Србије захтева да дозволи повратак Албанцима. Он је дискретно наговестио Ристићу да ће му исти бити уручен, уколико кнежев одговор не буде био повољан. Сматрајући Гулдов корак превише исхитреним, Солсбери му је наложио да се уздржи од предаје меморандума, но Ристић није имао начина да буде упознат са тим. Дакле, Ристићевом нотом и британским инсистирањем на репатријацији, проблем албанских упада је изашао ван оквира билатералних српско-турских односа. У његово решавање су се умешале силе, или боље речено Велика Британија, чији став није био благонаклон према Србији. Свакако да је српској дипломатији било много лакше да се носи у овом питању само са Портом, него и са Великом Британијом. Да ситуација буде гора, британски став, па и лични став њеног посланика Гулда, морали су да буду утолико пре уважавани, што је Србија била у процесу преговора са овом силом око закључења сталног трговинског уговора, а у контексту сукоба са Аустро-Угарском око истог питања."; fq. 97; fq. 101.
  66. ^ a b Jagodić. Upadi Albanaca u Srbiju 1879. godine. 2004. fq. 104. "Косовски валија, Назиф-паша, под утицајем руског вицеконзула у Призрену, Ивана Јастребова, стекао је уверење да ће Османско царство моћи да задржи у будућности своје преостале балканске територије само ако у њима буде што више концентрисало верски подобно, те стога лојално, муслиманско становништво. Јастребовљева аргументација је само ојачала већ постојеће валијино убеђење да муслимани не би требало да живе у хришћанским државама и да се покоравају неверничким властима, јер је то у супротности са Кураном. Како је репатријација Албанаца била у директној супротности са овом својеврсном “теоријом концентрације”, он их је активно одвраћао од повратка. Важно је истаћи да је ове информације прибавио један француски дипломата у директној комуникацији са Назиф-пашом и то крајем септембра 1879."
  67. ^ a b Frantz. Violence and its Impact on Loyalty and Identity Formation. 2009. fq.460-461. "The displaced persons (Alb. muhaxhirë, Turk. muhacir, Serb. muhadžir) took refuge predominantly in the eastern parts of Kosovo. The Austro-Hungarian consul Jelinek reported in April of 1878 as follows: The continuous arrivals of Muslim refugees from the Serbian and Russian occupied Turkish territories have indisputably contributed not a little to the general discontent among the Muslim population, and still more to misery among the refugees, aggravated by the typhoid epidemic that has broken out among them in many places. In the Prizren district, 5000 refugees, and in Djakova, 2000, have been accommodated, of course in the most appalling manner. An immediate and highly regrettable consequence of the present precarious political situation, particularly for the Christians, is the general insecurity of life and property, which has been steadily worsening in Prizren and its suburbs for some time, in the most alarming ways. At least eight Greek- orthodox Slavs were treacherously murdered on the road between the railway stations at Lipljan and Veressovitz, [...] including Prizren’s; and the panic among the Christians concerning the Muslims goes so far that all the traffic in the city ceases as soon as the sun goes down, and no one dares, even during the day, to venture alone into the neighbourhood, even for a few minutes. [47]"; fq. 467. "[47] Jelinek to Andrássy, Prizren, 30th April 1878. Printed in: Actenstücke aus den Correspondenzen des kais. und kön. gemeinsamen Ministeriums des Äussern über orientalische Angelegenheiten. (Vom 7. April 1877 bis 3. November 1878.) (Files from the correspondence of the imperial and royal Ministry for Foreign Affairs about oriental issues), Wien: K.K. Hof- und Staatsdruckerei, 1878, Nr. 148, pp. 95 – 96, 96. Parts of the citation first quoted by K. Clewing, "Religion und Nation bei den Albanern", op. cit. , p. 162. Another account which refers to about 40,000 refugees in Kosovo is Jelinek to Andrássy, Prizren, 6th August 1878, Nr. 16. HHStA PA XXXVIII / 225."
  68. ^ Uka, Sabit (2004). E drejta mbi vatrat dhe pasuritë reale dhe autoktone nuk vjetërohet: të dhëna në formë rezimeje. Shoqata e Muhaxhirëvë të Kosovës. fq.74-75. ISBN 978-9951-408-09-7. "nuk po zëmë në gojë, me përjashtim të atyre pak të dhënave që i kishte parë me sy të vet mësuesi i Leskovcit, Josif Kostiq, i cili, ndër të tjerash flet per disa pamje trishtuese e të llahtarshme, që i kishte parë personalisht me rastin e ikjes së shqiptarëve, gjatë dimrit të ftohtë të vitit 1877-1878, ai thotë: «Pashë fëmijë, gra, pleq dhe plaka, të cilët u detyruan t’i lënë dhomat e tyre të ngrohta dhe të marrin ikjen në sy, dhe shumë prej tyre i vërejta se ishin të zbathur dhe të zdeshur».[168]...[168] Josif H. Kostić, Oslobodjenje grada Leskovac, Leskovac, 1907, fq. 1-15."
  69. ^ Philip J. Cohen; David Riesman (1996). Serbia's Secret War: Propaganda and the Deceit of History. Texas A&M University Press. fq. 4–5. ISBN 978-0-89096-760-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!) "In 1937, an official memorandum titled ‘Iseljavanje Arnauta" (The Expulsion of the Albanians) emerged from the mainstream Serbian political establishment. It was written by Vasa Cubrilović, a political adviser to the royal Yugoslav government and conspirator in the 1914 assassination of Austrian Archduke Franz Ferdinand in Sarajevo, the event which helped spark the First World War. "The Expulsion of the Albanians" argued that Hitler’s and Stalin’s success in expelling Jews and others presaged the success of a plan to render the lives of Albanians so intolerable and terror-filled that they would leave for Albania and Turkey:"; fq. 6. "There is one more method which Serbia very effectively used after 1878, the secret burning of Albanian villages and town quarters."
  70. ^ Čubrilović, Vaso (1937). The Expulsion of the Albanians (PDF). fq. 11. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 1 dhjetor 2016. Marrë më 6 maj 2016. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  71. ^ Lieberman, Benjamin (2013). Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe. Rowman & Littlefield. fq. 155–156. ISBN 978-1-4422-3038-5.
  72. ^ Jagodić 1998, para. 62.
  73. ^ Jagodić. Upadi Albanaca u Srbiju 1879. godine. 2004. fq. 2. "Српска влада је одмах по склопљеном миру почела да ради на насељавању опсутелог земљишта српским становништвом, а исељени Албанци су остали као избеглице – мухаџири – с друге стране границе, чекајући да им османске власти обезбеде одговарајућа места за насељавање."
  74. ^ "Naselja u Pustoj Reci". Klub Pustorečana-Niš. Marrë më 12 korrik 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  75. ^ Medojević, Slobodan. "Crnogorci, Gornje Jablanice". Portal Montenegrina: Kulturna Kapija Crna Gora. Marrë më 12 korrik 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  76. ^ Uka. E drejta mbi vatrat dhe pasuritë. 2004. fq. 3-5.

Leximi më tej

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Lidhje të jashtme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Dëbimi_i_shqiptarëve_1877-1878&oldid=2495438"