Hiragana
Hiragana (平仮名, ひらがな?, Stampa:IPA-ja) është një rrokëshe japoneze, pjesë e sistemit të shkrimit japonez, së bashku me sistemet katakana dhe kanji.
Është një sistem fonetik i shkronjave. Fjala hiragana fjalë për fjalë do të thotë kana "e rrjedhëshme" ose "e thjeshtë" ("e thjeshtë" në kontrast me kanji). [1] [2] [3]
Hiragana dhe katakana janë të dyja sisteme kana . Me pak përjashtime, çdo rrokje në gjuhën japoneze përfaqësohet nga një karakter (simbol) në secilin sistem. Simboli mund të paraqesë një zanore si psh /a/ (simboli hiragana: あ); një bashkëtingëllore të ndjekur nga një zanore si psh /ka/ (か); ose /N/ (ん), një tingull që ngjason me tingujt m, n ose ng në anglisht( [ŋ] ) kur është në fund të rrokjes ose si zanoret hundore të frëngjishtes ose portugalishtes . Për shkak se karakteret e kanas nuk përfaqësojnë bashkëtingëllore të vetme (përveç rastit të ん të lartpërmendur), kana klasifikohen si simbole rrokjesh dhe jo shkronja alfabetike. [4]
Hiragana përdoret për të shkruar okurigana (prapashtesa që ndjekin një rrënjë e cila shkruhet në kanji), psh shembull për të lakuar foljet dhe mbiemrat, fjalë të ndryshme gramatikore dhe funksionale duke përfshirë pjesëzat, si dhe fjalë të ndryshme të tjera vendase për të cilat nuk ka kanji ose forma kanji e të cilave është e paqartë ose shumë formale për qëllimin e shkrimit. [5] Hiragana përdoret gjithashtu për të shkruar furigana, një mjet leximi që tregon shqiptimin e karaktereve kanji.
Për ta ilustruar me një zbatim teorik në gjuhën shqipe mendoni sikur për çdo fjalë të kishte një simbol. Për shembull, fjala 'njeri' do të kishte shkruhej '人'. Kështu sa herë do të shihnit simbolin 人 do të mendonit fjalën 'njeri'. Ky sistem është mjaft praktik në pamje të parë pasi për fjalë të gjata si "kështjellë" ose "vendosmëri" mund të shpikim simbole të thjeshta qe lexohen shpejt dhe nuk zënë shumë vënd.
Megjithatë një ndër problemet e këtij sistemi është ndryshueshmëria e fjalëve. Emrat në shqip zgjedhohen dhe foljet lakohen, po ashtu edhe në japonisht. Kështu në shqip ekzistojnë disa forma të fjalës "kështjellë" si kështjellat (shumës), e kështjellës (gjinore f), i kështjellës (gjinore m), kështjellës (dhanore) e kështu me rradhë për çdo formë lakimi. Problemi bëhet edhe më i mprehtë kur merren parasysh foljet ku për 1 folje të vetme ka 21 kombinime kohë-mënyrë folje dhe 6 zgjedhime për secilën, gjë e cila jep 126 simbole për një folje të vetme!
Japonishtja e zgjidh këtë problem duke përdorur një simbol për çdo fjalë, por morfemat fjalëformuese (përgjithësisht mbaresat) shkruhen me hiragana.
Ka dy sisteme kryesore të renditjes së hiraganës : renditja e modës së vjetër iroha dhe renditja më e përhapur gojūon .
Sistemi i shkrimit
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Përdoret vetëm në disa emra të përveçëm | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Pas reformës së shkrimit të vitit 1900, e cila konsideronte qindra karaktere hentaigana, rrokëshi hiragana përbëhet nga 48 karaktere bazë, nga të cilat dy (ゐdheゑ) përdoren vetëm në disa emra të përveçëm:
- 5 zanore të mëvetësishme:あ/a/,い/i/,う/u/,え/e/,お/o/ (shqiptohen përkatësisht [a] , [i] , [ɯ] , [e] dhe [o] )
- 42 bashkime bashkëtingëllore-zanore: për shembullき/ki/,て/te/,ほ/ho/,ゆ/ju/,わ/wa/ (shqiptohen përkatësisht [ki] , [te] , [ho] , [jɯ] dhe [wa] )
- 1 bashkëtingëllore njëjës (ん), e romanizuar si n .
Këto janë konceptuar si një rrjet 5×10 ( gojūon ,五十音, "Fifty Sounds"), siç ilustrohet në tabelën ngjitur, lexo あ (a),い (i),う (u),え (e),お (o),か (ka),き (ki),く (ku),け (ke),こ (ko) e kështu me radhë (por si → shi, ti → chi, tu → tsu, hu → fu, wi → i, ne → e, wo → o ). Nga 50 kombinimet e mundshme, në praktikë yi, ye, dhe wu janë plotësisht të papërdorura. Në rreshtin w ,ゐ dhe ゑ, të shqiptuara përkatësisht [i] dhe [e], janë të pazakonta në japonishten moderne, ndërsa を, e shqiptuar [o], është e zakonshme si pjesëz, por kudo tjetër, e rrallë. Në mënyrë strikte, bashkëtingëllorja njëjësん (n) konsiderohet si jashtë gojūon .
Këto karaktere bazë mund të përpunohen në mënyra të ndryshme. Duke shtuar një shënues dakuten ( ゛), një bashkëtingëllore e pazëshme kthehet në një bashkëtingëllore të zëshme : k → g, ts/s → z, t → d, h → b dhe ch / sh → j (edhe <i id="mwAYg">u</i> → v(u) ). Për shembull, か ( ka ) bëhet が ( ga ). Hiraganave që fillojnë me një tingull h (ose f ) mund ti shtohet gjithashtu një shënues handakuten ( ゜) duke ndryshuar h ( f ) në një p . Për shembull, は ( ha ) bëhet ぱ ( pa ).
Një tsuっ e vogël, e quajtur sokuon, tregon se bashkëtingëllorja e mëposhtme është e binjakëzuar (e dyfishtë). Në japonisht ky është një dallim i rëndësishëm në shqiptim; për shembull, krahasoさか, saka, "kodër" meさっか, sakka, "autor". Megjithatë, nuk mund të përdoret për të dyfishuar një n - për këtë qëllim, njëjësi n (ん) shtohet përpara rrokjes, si në みんな ( minna, "të gjitha"). Sokuon gjithashtu shfaqet ndonjëherë në fund të thënieve, ku tregon një ndalesë glotale, si nëいてっ! ( [iteʔ], "Oh!" ).
Dy hiragana kanë shqiptime që varen nga konteksti:
- はshqiptohet [wa] kur përdoret si pjesëz (përndryshe, [ha] ).
- へshqiptohet [e] kur përdoret si pjesëz (përndryshe, [ai] ).
Hiragana zakonisht i shkruan zanoret e gjata me shtimin e një zanoreje të dytë kana; për shembull, おかあさん ( o-ka-a-sa-n, "nëna"). chōonpu (shenja e zanores së gjatë) (ー) e përdorur në katakana përdoret rrallë me hiragana, për shembull në fjalënらーめん, rāmen, por ky përdorim konsiderohet jo standard në japonisht.
Tabela e hiraganës
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]| Monografe (gojūon) | Digrafe (yōon) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| a | i | u | e | o | ya | yu | yo | |
| ∅ | あ a [a] |
い i [i] |
う u [ɯ] |
え e [e] |
お o [u] |
|||
| K | か ka [ka] |
き ki [ki] |
く ku [kɯ] |
け ke [ke] |
こ ko [ko] |
きゃ kya [kʲa] |
きゅ kyu [kʲɯ] |
きょ kyo [kʲo] |
| S | さ sa [sa] |
し shi [tɕi] |
す su [sɯ] |
せ se [se] |
そ so [so] |
しゃ sha [ɕa] |
しゅ shu [ɕɯ] |
しょ sho [ɕo] |
| T | た ta [ta] |
ち chi [tɕi] |
つ tsu [tsɯ] |
て te [te] |
と to [to] |
ちゃ cha [tɕa] |
ちゅ chu [tɕɯ] |
ちょ cho [tɕo] |
| N | な na [na] |
に ni [ɲi] |
ぬ nu [nu] |
ね ne [ne] |
の no [no] |
にゃ nya [ɲa] |
にゅ nyu [ɲɯ] |
にょ nyo [ɲo] |
| H | は ha [ha] (wa [wa] si pjesëz) |
ひ hi [çi] |
ふ fu [ɸɯ] |
へ he [he] (e [e] si pjesëz) |
ほ ho [ho] |
ひゃ hya [ça] |
ひゅ hyu [çɯ] |
ひょ hyo [çɯ] |
| M | ま ma [ma] |
み mi [mi] |
む mu [mɯ] |
め me [me] |
も mo [mo] |
みゃ mya [mʲa] |
みゅ myu [mʲɯ] |
みょ myo [mʲo] |
| Y | や ya [ja] |
ゆ yu [jɯ] |
[6] | よ yo [jo] |
||||
| R | ら ra [ɾa] |
り ri [ɾi] |
る ru [ɾɯ] |
れ re [ɾe] |
ろ ro [ɾo] |
りゃ rya [ɾʲa] |
りゅ ryu [ɾʲɯ] |
りょ ryo [ɾʲo] |
| W | わ wa [wa] |
ゐ[6] i [i] |
[6] | ゑ[6] e [e] |
を o[a] [o] |
|||
| Monografe me diakritika (gojūon me (han)dakuten) | Digrafe me diakritika (yōon me (han)dakuten) | |||||||
| a | i | u | e | o | ya | yu | yo | |
| G | が ga [ga] |
ぎ gi [gi] |
ぐ gu [gɯ] |
げ ge [ge] |
ご go [go] |
ぎゃ gya [ɡʲa] |
ぎゅ gyu [ɡʲɯ] |
ぎょ gyo [ɡʲo] |
| Z | ざ za [(d)za] |
じ ji [(d)ʑi] |
ず zu [(d)zɯ] |
ぜ ze [(d)ze] |
ぞ zo [(d)zo] |
じゃ ja [(d)ʑa] |
じゅ ju [(d)ʑɯ] |
じょ jo [(d)ʑo] |
| D | だ da [da] |
ぢ ji [(d)ʑi] |
づ zu [(d)zɯ] |
で de [de] |
ど do [do] |
ぢゃ ja [(d)ʑa] |
ぢゅ ju [(d)ʑɯ] |
ぢょ jo [(d)ʑo] |
| B | ば ba [ba] |
び bi [bi] |
ぶ bu [bɯ] |
べ be [be] |
ぼ bo [bo] |
びゃ bya [bʲa] |
びゅ byu [bʲɯ] |
びょ byo [bʲo] |
| P | ぱ pa [pa] |
ぴ pi [pi] |
ぷ pu [pɯ] |
ぺ pe [pe] |
ぽ po [po] |
ぴゃ pya [pʲa] |
ぴゅ pyu [pʲɯ] |
ぴょ pyo [pʲo] |
| Monografia përfundimtare e hundës | Monografi shumërrokësh (të përdorura rrallë në ditët e sotme) | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| n | kashiko | koto | sama | nari | mairasesoro | jori |
| ん n [ɴ mn ɲ ŋ ɰ̃] |
 kashiko [kaɕiko] |
 koto [koto] |
 / sama [sama] |
 nari [naɾi] |
 / mairasesoro [maiɾasesoːɾoː] |
ゟ jori [joɾi] |
| ゙ goto [goto] |
||||||
| Grafema funksionale | |||
|---|---|---|---|
| sokuonfu | chōonpu | odoriji (njërrokësh) | odoriji (shumërrokëshe) |
| っ (tregon një bashkëtingëllore binjake ) |
ー (tregon një zanore të gjatë) |
ゝ (rikopjon dhe iu heq zërin rrokjeve) |
〱 (rikopjon dhe iu heq zërin rrokjeve) |
| ゞ (rikopjon dhe iu jep zë rrokjeve) |
〱゙ (rikopjon dhe iu jep zë rrokjeve) | ||
| ゝ゚ (rikopjon dhe zhvendos një rrokje në rreshtat h ose b në rreshtin p) |
〱゚ (rikopjon dhe zhvendos një rrokje në rreshtin h ose b në rreshtin p) | ||
Historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Karakteret hiragana u zhvilluan nga man'yōgana, karaktere kineze të përdorura për shqiptimet e tyre, një praktikë që filloi në shekullin e 5-të. [7] Shembujt më të vjetër të Man'yōganës përfshijnë Shpatën Inariyama, një shpatë hekuri e gërmuar në Inariyama Kofun. Kjo shpatë mendohet se është bërë në vitin 辛亥年(më së shpeshti merret si 471 e.s). [8] Format e hiraganës e kanë origjinën nga stili i shkrimit të dorës së kaligrafisë kineze . Tabela në të djathtë tregon derivimin e hiragana nga manyōgana nëpërmjet shkrimit të dorës. Pjesa e sipërme tregon karakterin në formën e shkrimit të rregullt, karakteri qendror në të kuqe tregon formën e shkrimit të dorës dhe në fund tregon hiraganën e njëvlerëshme.
Kur u zhvillua për herë të parë, sistemi hiragana nuk u pranua nga të gjithë. Të arsimuarit ose elitat preferonin të përdornin vetëm sistemin kanji. Historikisht, në Japoni, forma e rregullt e shkrimit ( kaisho ) e personazheve përdorej nga burrat dhe quhej otokode (男手?) , "shkrimi i burrave", ndërsa forma e shkrimit të dorës ( sōsho ) e karaktereve kanji përdorej nga gratë. Prandaj hiragana fillimisht fitoi popullaritet në mesin e grave, të cilave në përgjithësi nuk u lejohej qasja në të njëjtat nivele arsimimi si burrat, kështu që hiragana u përdor gjerësisht për herë të parë midis grave të gjykatës në shkrimin e komunikimeve personale dhe literaturës. [9] Nga kjo vjen emri alternativ i onnade (女手?) "shkrimi i grave". [10] Për shembull, Përralla e Genjit dhe romane të tjera të hershme nga autore femra përdorën hiraganat gjerësisht ose ekskluzivisht. Edhe sot, hiragana ndihet se ka një cilësi femërore. [11]
Autorët meshkuj filluan të shkruanin letërsi duke përdorur hiragana. Hiragana përdorej për shkrime jozyrtare si letrat personale, ndërsa katakana dhe kinezishtja përdoreshin për dokumente zyrtare. Në kohët moderne, përdorimi i hiraganës është përzier me shkrimin katakana . Katakana tani është transferuar në përdorime të veçanta si fjalët e huazuara së fundmi (dmth. që nga shekulli i 19-të), emrat në transliterim, emrat e kafshëve, në telegrame dhe për theksim.
Rendi dhe drejtimi i furçës
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- ^ Dual 大辞林
「平」とは平凡な、やさしいという意で、当時普通に使用する文字体系であったことを意味する。 漢字は書簡文や重要な文章などを書く場合に用いる公的な文字であるのに対して、 平仮名は漢字の知識に乏しい人々などが用いる私的な性格のものであった。
Translation: 平 [the "hira" part of "hiragana"] means "ordinary" or "simple" since at that time [the time that the name was given] it was a writing system for everyday use. While kanji was the official system used for letter-writing and important texts, hiragana was for personal use by people who had limited knowledge of kanji. - ^ "Japanese calligraphy". Encyclopedia Britannica (në anglisht). Marrë më 2017-06-22.
- ^ 山田 健三 (Yamada Kenzō). "平安期神楽歌謡文献からみる「平仮名」の位置" [The Position of "Hiragana" As Seen from Kagura Song References of the Heian Period] (PDF) (në japonisht). fq. 239. Marrë më 2022-04-18.
「かたかな」の「かた」は単に「片方」という意味ではなく、本来あるべきものが欠落しているという評価形容語と解すべきことはよく知られているが（亀井孝1941）、(7)としてまとめた対立関係から考えると、「ひらがな」も同様に「かな」の「ひら」という評価位置に存在するものと考えられる。
本国語大辞典「ひらがな」の説明は「ひら」を「角のない、通俗平易の意」とし、また「ひら」を前部要素とする複合語の形態素説明で、多くの辞書は「ひら」に「たいら」という意味を認める。
しかし、辞書の意味説明が必ずしも原義説明を欲してはいないことを知りつつも、野暮を承知でいうならば、これは「ひら」の原義（中核的意味）説明としては適当ではない。「ひら」は、「枚」や擬態語「ひらひら」などと同根の情態言とでもいうべき形態素／ pira ／であり、その中核的意味は、物理的／精神的な「薄さ」を示し、「たいら」はそこからの派生義と思われる。となると、「ひらがな」に物理的「薄さ」（thinness）は当然求められないので、「ひら」とはより精神的な表現に傾き、「かたかな」同様、「かな」から見て、ワンランク下であることを示す、いささか差別的・蔑視的ニュアンスを含む表現であったということになる。
- ^ Richard Bowring; Haruko Uryu Laurie (2004). An Introduction to Modern Japanese: Book 1. United Kingdom: Cambridge University Press. fq. 9. ISBN 978-0521548878.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Liu, Xuexin (2009). "Japanese Simplification of Chinese Characters in Perspective". Southeast Review of Asian Studies. 31.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b c d e f g See obsolete kana.
- ^ Yookoso! An Invitation to Contemporary Japanese 1st edition McGraw-Hill, page 13 "Linguistic Note: The Origins of Hiragana and Katakana"
- ^ Seeley (2000:19–23)
- ^ Richard Bowring; Haruko Uryu Laurie (2004). An Introduction to Modern Japanese: Book 1. United Kingdom: Cambridge University Press. fq. 8. ISBN 978-0521548878.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Hatasa, Yukiko Abe; Kazumi Hatasa; Seiichi Makino (2010). Nakama 1: Introductory Japanese: Communication, Culture, Context 2nd ed. Heinle. fq. 2. ISBN 978-0495798187.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ p. 108. Kataoka, Kuniyoshi. 1997. "Affect and letter writing: unconventional conventions in casual writing by young Japanese women". Language in Society 26:103–136.
Gabim referencash: Etiketat <ref> ekzistojnë për një grup të quajtur "lower-alpha", por nuk u gjet etiketa korresponduese <references group="lower-alpha"/>