Magjistari i mrekullueshëm i Ozit
Magjistari i mrekullueshëm i Ozit (Anglisht: The Wonderful Wizard of Oz) është një roman amerikan për fëmijë i shkruar nga autori L. Frank Baum dhe ilustruar nga William Wallace Denslow, botuar fillimisht nga George M. Hill Company në Çikago më 17 maj 1900.[1] Që nga botimi i parë në vitin 1900, ajo është përshtatur shumë herë: në filma, televizion, teatër, libra, komikë, lojëra dhe media të tjera dhe ka parë disa ribotime, më shpesh nën titullin Magjistari i Ozit, i cili është titulli i adaptimit muzikor, si dhe filmit live-action 1939.
Historia kronikon aventurat e një vajze të re të fermës, të quajtur Dorothy në tokën magjike të Ozit, pasi ajo dhe qeni i saj i përkëdhelur Toto janë shpërndarë nga shtëpia e tyre në Kansas nga një ciklon.[2] Libraria e Kongresit ka shpallur Magjistarin e Mrekullueshëm të Ozit si "përrallën më të madhe dhe më të dashur në Amerikë", duke e quajtur gjithashtu atë fantazinë e parë amerikane për fëmijë dhe një nga librat më të lexuar për fëmijë.[3] Suksesi i saj i tronditshëm dhe suksesi i muzikës Broadway të përshtatur nga romani bëri që Baum të shkruante trembëdhjetë libra shtesë Oz që shërbejnë si vazhdime zyrtare të tregimit të parë.
Baum ia kushtoi librin "mikut dhe shokut tim të mirë, Gruaja ime", Maud Gage Baum. Në janar 1901, George M. Hill Company përfundoi shtypjen e botimit të parë, gjithsej 10,000 kopje, të cilat u shitën shpejt. Ajo shiti tre milion kopje në kohën kur hyri në domenin publik në vitin 1956.
Përmbajtja
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Dorothy është një vajzë e re që jeton me hallën Em, xhaxhain Henry dhe qenin, Toto, në një fermë në pri të Kansas. Një ditë, ajo dhe Toto janë kapur në një ciklon që i depoziton ata dhe shtëpinë e fermës në Munchkinland në tokën magjike të Ozit. Shtëpia në rënie ka vrarë Shtrigen e Lig të Lindjes, sundimtaren e lig të Munchkins. Shtriga e Mirë e Veriut arrin me tre mirënjohës Munchkins dhe i jep Dorothy këpucë argjendi që dikur i përkisnin Shtrigës së Keqe. Shtriga e Mirë i thotë Dorothy se mënyra e vetme që ajo mund të kthehet në shtëpi është të ndiqni rrugën e verdhë me tulla në Qytetin Emerald dhe t'i kërkoni Magjistarit të Ozit ta ndihmojë. Ndërsa Dorothy fillon udhëtimin e saj, Shtriga e Mirë e Veriut e puth në ballë, duke i dhënë asaj mbrojtje magjike nga dëmtimi.
Në rrugën e saj poshtë rrugës së verdhë me tulla, Dorothy merr pjesë në një gosti të mbajtur nga një Munchkin me emrin Boq. Të nesërmen, ajo çliron një Gogol nga poli mbi të cilin është varur, aplikon vaj nga një kanaçe në nyjet e ndryshkura të një njeriu kallaj dhe takon një luan frikacak. Gogoli dëshiron një tru, njeriu kallaj dëshiron një zemër, dhe luani frikacak dëshiron guxim, kështu që Dorothy i inkurajon ata të udhëtojnë me të dhe Toto në Qytetin Emerald për të kërkuar ndihmë nga Magjistari. Pas disa aventurave, udhëtarët arrijnë në Qytetin Emerald dhe takohen me Rojtarin e Portave, i cili u kërkon atyre të veshin syze me ngjyra të gjelbërta për të mbajtur sytë nga të mos verbohen nga shkëlqimi i qytetit. Secili është thirrur për të parë Magjistarin. Ai i paraqitet Dorothy si një kokë gjigande, te Gogoli si një zonjë bukuroshe, te Njeriu kallaj si një bishë e tmerrshme, dhe te luani frikacak si një top zjarri. Ai pranon t'i ndihmojë ata të gjithë nëse vrasin Shtrigën e Lig të Perëndimit, e cila sundon mbi Vendin Winkie. Rojtari i paralajmëron ata se askush nuk ka arritur të mposhtë shtrigën.
Shtriga e Lig e Perëndimit sheh udhëtarët të afroheshin me një sy teleskopik. Ajo dërgon një pako ujqish për t'i shqyer copa-copa, por Njeriu kallaj i vret ata me sëpatën e tij. Ajo dërgon korra të egra për të tërhequr sytë nga jashtë, por Gogoli i vret duke thyer qafën. Ajo thërret një zhurmë të bletëve të zeza për t'i thumbuar ato, por ata janë vrarë ndërsa përpiqen të mbërthejnë Njeriun kallaj ndërsa kashta e Gogolit fsheh të tjerët. Ajo dërgon një duzinë skllevërish të saj Winkie për t'i sulmuar ata, por Luani frikacak është i vendosur për t'i zmbrapsur ata. Më në fund, ajo përdor fuqinë e Kapakut të saj të Artë për të dërguar majmunët fltures për të kapur Dorothy, Toto dhe Luanin frikacak, duke mos pastruar Gogolin dhe për të tërhequr Njeriun kallaj. Dorothy është e detyruar të bëhet skllave personal e shtrigës, ndërsa shtriga planifikon për të vjedhur këpucët e saj të argjendta.
Shtriga me sukses mashtron Dorothy nga një prej këpucëve të saj të argjendta. E zemëruar, ajo hedh një kovë me ujë në shtrigë dhe është e tronditur kur e sheh të shkrihet larg. Winkies gëzohen që janë çliruar nga tirania e saj dhe ndihmojnë të rivendosin Gogolin dhe të përmirësojnë Njeriun kallaj. Ata kërkojnë që Njeriu kallaj të bëhet sunduesi i tyre, gjë që ai pranon të bëjë pasi ndihmoi Dorothy të kthehej në Kansas. Dorothy gjen Kësulën e Artë të shtrigës dhe i thërret majmunët fluturues për ta çuar atë dhe miqtë e saj përsëri në qytetin Emerald. Mbreti i majmunëve fluturues tregon se si ai dhe grupi i tij janë të lidhur nga një magji në kësulë nga magjistari Gayelette nga Veriu, dhe që Dorothy mund ta përdorë atë për t'i thirrur ata dy herë.
Kur Dorothy dhe miqtë e saj takohen përsëri Magjistarit e Ozit, Toto sugjeron mbi një ekran në një cep të dhomës së fronit që zbulon Magjistarin. Ai me trishtim shpjegon se është një mashtrues - një plak i zakonshëm që, me një tullumbace me ajër të nxehtë, erdhi në Oz shumë kohë më parë nga Omaha. Ai i siguron Gogolit një kokë të mbushur me krunde, kunja dhe gjilpëra ("shumë truri të reja nga krunde"), Njeriut kallaj me një zemër mëndafshi të mbushur me tallash, dhe Luanit frikacak një ilaç "guximi". Besimi i tyre në fuqinë e tij u jep këtyre artikujve një fokus për dëshirat e tyre. Ai vendos të marrë Dorothy dhe Toto në shtëpi dhe pastaj të kthehet përsëri në Omaha në tullumbace e tij. Në fluturim, ai emëron Gogolin të sundojë në vend të tij, gjë që ai pranon të bëjë pasi ndihmoi Dorothy të kthehej në Kansas. Toto ndjek një kotele në turmë dhe Dorothy shkon pas tij, por litarët që mbajnë pushimin e tullumbace dhe Wizard noton larg.
Dorothy thërret majmunët fluturues dhe u thotë atyre që ta çojnë atë dhe Toto në shtëpi, por ata shpjegojnë se nuk mund të kalojnë në shkretëtirën që rrethon Ozin. Ushtari me Mustaqe të Gjelbërta informon Dorothy se Glinda, Shtriga e Mirë e Jugut mund të jetë në gjendje ta ndihmojë atë të kthehet në shtëpi, kështu që udhëtarët fillojnë udhëtimin e tyre për të parë kështjellën e Glindas në Vendin Quadling. Rrugës, Luani vret një merimangë gjigande që po terrorizon kafshët në një pyll. Ata i kërkojnë atij që të bëhet mbreti i tyre, gjë që ai pranon të bëjë pasi ndihmoi Dorothy të kthehej në Kansas. Dorothy thërret për herë të tretë majmunët fluturues për t'i fluturuar ata mbi një kodër në kështjellën e Glindas. Glinda i përshëndet dhe zbulon se këpucët e argjendta Dorothy mund ta marrin atë kudo që dëshiron të shkojë. Ajo përqafon miqtë e saj, të gjithë ata do të kthehen në mbretëritë e tyre të reja përmes tre përdorimeve të Glindas të Kësulës së Artë: Gogolin në Qytetin Emerald, Njeriun kallaj në Vendin Winkie, dhe Luanin në pyll; pas së cilës kësula do t'i jepet Mbretit të Majmunëve Fluturues, duke e liruar atë dhe bandën e tij. Dorothy merr Toto në krahët e saj, troket takat e saj së bashku tre herë, dhe dëshiron të kthehet në shtëpi. Në çast, ajo fillon të tundet nëpër ajër dhe të rrokulliset mbi barin e kantierit Kansas, deri në shtëpinë e fermës. Ajo vrapon te halla Em, duke i thënë "Jam shumë e lumtur që jam përsëri në shtëpi!"
Burimet e imazheve dhe ideve
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Toka e Ozit dhe vendodhjet
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Legjenda lokale thotë se Ozi, i njohur gjithashtu si Qyteti Emerald, u frymëzua nga një ndërtesë e shquar si kështjella në komunitetin e Castle Park afër Holland, Michigan, ku Baum jetonte gjatë verës. Rruga e verdhë me tulla rridhte nga një rrugë në atë kohë e shtruar nga tulla të verdha, të vendosura në Peekskill, New York, ku Baum ndoqi Akademinë Ushtarake Peekskill. Studiuesit e Baum shpesh i referohen Panairit Botëror të Çikagos 1893 ("Qyteti i Bardhë") si një frymëzim për Qytetin Emerald. Legjenda të tjera sugjerojnë se frymëzimi erdhi nga Hotel del Coronado afër San Diego, Kalifornia. Baum ishte një mysafir i shpeshtë në hotel dhe kishte shkruar disa nga librat Oz atje.[4] Në një intervistë të Publishers Weekly të vitit 1903,[5] Baum tha që emri "OZ" erdhi nga kabineti i dosjeve të tij të etiketuar "O-Z".[6]
Disa kritikë kanë sugjeruar që Baum mund të ketë qenë frymëzuar nga Australia, një vend relativisht i ri në kohën e botimit origjinal të librit. Australia është shpesh e shkruar në mënyrë koloquiale ose referuar si "Oz". Për më tepër, në Ozma of Oz (1907), Dorothy kthehet në Oz si rezultat i një stuhie në det ndërsa ajo dhe xhaxhai Henry po udhëtojnë me anije për në Australi. Si Australia, Oz është një kontinent ishull diku në perëndim të Kalifornisë me rajone të banuara në kufi me një shkretëtirë të madhe. Dikush mund të imagjinojë që Baum synonte që Oz të ishte Australia, ose mbase një tokë magjike në qendër të shkretëtirës së madhe australiane.[7]
Aventurat e Lizës në Botën e Çudirave
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Një ndikim tjetër ishte në Aventurat e Lizës në Botën e Çudirave të Lewis Caroll. Një përmbledhje e shtatorit 1900 në Grand Rapids Herald e quajtur Magjistari i Mrekullueshëm i Ozit një "Liza e vërtetë në Botën e Çudirave solli deri në ditët e sotme standardin e letërsisë për të mitur". Baum i gjeti komplotet e Carroll si të pabarabarta, por ai e identifikoi burimin e popullaritetit të librave si vetë Liza, një fëmijë me të cilin lexuesit e fëmijëve mund të identifikonin; kjo ndikoi në zgjedhjen e tij për një protagonist.[8] Baum gjithashtu ishte i ndikuar nga besimi i Carroll që librat për fëmijë duhet të kishin shumë foto dhe të ishin të këndshme për tu lexuar. Carroll hodhi poshtë ideologjinë e epokës Viktoriane se librat e fëmijëve duhet të jenë të ngopur me moral, në vend të kësaj besonte se fëmijët duhet të lejohen të jenë fëmijë. Duke u bazuar në stilin e Carroll të imazheve të shumta që shoqërojnë tekstin, Baum ndërthuri tiparet konvencionale të një përrallë (shtrigat dhe magjistarët) me gjërat e njohura në jetën e lexuesve të tij (gogolët dhe fusha misri).
Tregime fantazi amerikane
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Magjistari i mrekullueshëm i Ozit konsiderohet nga disa të jetë përralla e parë amerikane për shkak të referencave të saj të vendeve amerikane si Kansas dhe Omaha. Baum u pajtua me autorë të tillë si Carroll që letërsia fantazike ishte e rëndësishme për fëmijët, së bashku me ilustrime të shumta, por ai gjithashtu dëshironte të krijonte një histori që kishte elemente të njohshme amerikane në të, siç janë bujqësia dhe industrializimi.[9]
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ The Wonderful Wizard of Oz by L. Frank Baum with Pictures by W. W. Denslow. Chicago: Geo. M. Hill Co. 1900. Marrë më 6 shkurt 2018 – nëpërmjet the Internet Archive.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Baum përdorë fjalën ciklon përderisa e përshkruan tornadon.
- ^ "The Wizard of Oz: An American Fairy Tale". Libraria e Kongresit. Arkivuar nga origjinali më shkurt 7, 2016.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ The Writer's Muse: L. Frank Baum and the Hotel del Coronado.
- ^ Mendelsohn, Ink (24 maj 1986). "As a piece of fantasy, Baum's life was a working model". The Spokesman-Review. Marrë më 13 shkurt 2011.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Schwartz, Evan I. (2009). Finding Oz: how L. Frank Baum discovered the Great American story. Boston: Houghton Mifflin Harcourt. ISBN 0-547-05510-2.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Algeo, J., "Australia as the Land of Oz", American Speech, Vol. 65, No. 1, 1990, pp. 86–89.
- ^ Baum, L. Frank; Hearn, Michael Patrick (1973). The Annotated Wizard of Oz. New York: C.N. Potter. fq. 38. ISBN 0-517-50086-8. OCLC 800451.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Riley, Michael. "Oz and Beyond, The Fantasy World of L. Frank Baum". Lawrence, University of Kansas Press, 1997, p. 51.