Jump to content

Gjithësia

Përpunoni lidhje
Checked
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
(Përcjellë nga Universi)
Gjithësia
Imazhi nga Hubble Ultra-Deep Field tregon disa prej galaktikave më të largëta të dukshme me teknologjinë e sotme, secili i përbërë nga miliarda yje. Diametri këndor i imazhit është përafërsisht i barabartë me një të dhjetën e një hëne të plotë, kur shihet nga Toka, ose një trembëdhjetë-milionta e sipërfaqes totale të qiellit
Mosha13.799 ± 0.021 billion years [1]
DiametriNdoshta i pafund; të paktën 91 billion light-years (28×10^9 pc) [2]
Masa (materia e zakonshme)Të paktën 1053 kg [3]
Dendësia mesatare4.5 x 10−31 g/cm3 [4]
Temperatura mesatare2.72548 K [5]
Përmbajtja kryesoreOrdinary (baryonic) matter (4.9%)
Dark matter (26.8%)
Dark energy (68.3%)[6]
FormaE sheshtë me vetëm 0.4% mundësi gabimi[7]

Gjithësia apo universi është gjithçka e kohës dhe hapësirës dhe përmbajtes së saj.[8][9][10][11] Gjithësia përfshin planetët, yjet, galaktikat, përmbajtjen e hapësirës ndërmjet galaktikave, grimca më e vogël bërthamore, dhe gjithë materia dhe energjia. Gjithësia e vëzhgueshme (dukshme) është rreth 28 billion parsecs (91 billion light-years) në diametër në kohën e tanishme.[2] Madhësia e gjithë universit nuk dihet dhe mund të jetë e pafund.[12] Vëzhgimet dhe zhvillimi i teorive fizike kanë çuar në konkluzione në lidhje me përbërjen dhe evoluimin e Universit.

Përkufizimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Gjithësia është përcaktuar zakonisht si gjithçka që ekziston, gjithçka që ka ekzistuar, dhe gjithçka që do të ekzistojë.[13][14][15] Sipas të kuptuarit tonë të tanishëm, Gjithësia përbëhet nga tre përbërësve: hapësirë-koha, format e energjisë (duke përfshirë rrezatimin elektromagnetik dhe materien), dhe ligjet fizike që i lidh ato. Gjithësia gjithashtu përfshin gjithçka të jetës, gjithçka të historisë, dhe disa filozofë dhe matematikanë madje sugjerojnë se ajo përfshinë idetë siç janë matematika dhe logjika.[16][17][18]

Kronologjia dhe Big Bang-u

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Big Bang

Modeli aktual për evolucionin e universit është teoria e Big Bengut [19][20]. Modeli i Big Bang thotë se gjendja më e hershme e universit ishte jashtëzakonisht e nxehtë dhe e dendur dhe se më pas u zgjerua.

Prejardhja e Universit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Rreth 15.000 milionë vjet më parë, sipas llogaritjeve të astronomëve, ndodhi një shpërthim i madh. Shpërtheu një masë me dendësi të madhe, ku atomet ishin nën shtypje të lartë. Kjo u quajt Big Beng ose shpërthimi i parë më i madh. Energjia e liruar e shpërndau këtë lëndë në të gjitha drejtimet, me shpejtësi të përafërt me atë të dritës. Me kalimin e kohës, ashtu siç u larguan nga qendra e shpërthimit edhe shpejtësia u zvogëlua, masat e kësaj lënde ngelën në afërsi dhe kështu u formuan Galaktikat.[21]


Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Planck Collaboration (2015). "Planck 2015 results. XIII. Cosmological parameters (See Table 4 on page 31 of pfd)". arXiv:1502.01589. {{cite journal}}: Burimi journal ka nevojë për |journal= (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ a b Itzhak Bars; John Terning (2009). Extra Dimensions in Space and Time. Springer. fq. 27ff. ISBN 978-0-387-77637-8. Marrë më 2011-05-01. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ Paul Davies (2006). The Goldilocks Enigma. First Mariner Books. fq. 43ff. ISBN 978-0-618-59226-5. Marrë më 2013-07-01. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  4. ^ Ekipi Shkencor NASA/WMAP (24 janar 2014). "Universe 101: What is the Universe Made Of?". NASA. Marrë më 2015-02-17. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Fixsen, D. J. (2009). "The Temperature of the Cosmic Microwave Background". The Astrophysical Journal. 707 (2): 916–920. arXiv:0911.1955. Bibcode:2009ApJ...707..916F. doi:10.1088/0004-637X/707/2/916. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ "First Planck results: the Universe is still weird and interesting". Matthew Francis. Ars technica. 2013-03-21. Marrë më 2015-08-21. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ NASA/WMAP Science Team (24 janar 2014). "Universe 101: Will the Universe expand forever?". NASA. Marrë më 16 prill 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ Universe. 2010. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Parametri |work= është injoruar (Ndihmë!)
  9. ^ "Universe". Dictionary.com. Marrë më 2012-09-21. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ "Universe". Merriam-Webster Dictionary. Marrë më 2012-09-21. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ Zeilik, Michael; Gregory, Stephen A. (1998). Introductory Astronomy & Astrophysics (bot. 4th). Saunders College Publishing. ISBN 0030062284. The totality of all space and time; all that is, has been, and will be. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ Brian Greene (2011). The Hidden Reality. Alfred A. Knopf. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ Paul Copan; William Lane Craig (2004). Creation Out of Nothing: A Biblical, Philosophical, and Scientific Exploration. Baker Academic. fq. 220. ISBN 9780801027338. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ Alexander Bolonkin (nëntor 2011). Universe, Human Immortality and Future Human Evaluation. Elsevier. fq. 3–. ISBN 978-0-12-415801-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  15. ^ Duco A. Schreuder (3 dhjetor 2014). Vision and Visual Perception. Archway Publishing. fq. 135–. ISBN 978-1-4808-1294-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ Tegmark, Max. "The Mathematical Universe". Foundations of Physics. 38 (2): 101–150. arXiv:0704.0646. Bibcode:2008FoPh...38..101T. doi:10.1007/s10701-007-9186-9. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!) a short version of which is available at Shut up and calculate. (in reference to David Mermin's famous quote "shut up and calculate" [1] Arkivuar 15 maj 2016 tek Portuguese Web Archive
  17. ^ Jim Holt (2012). Why Does the World Exist?. Liveright Publishing. fq. 308. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  18. ^ Timothy Ferris (1997). The Whole Shebang: A State-of-the-Universe(s) Report. Simon & Schuster. fq. 400. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  19. ^ Joseph Silk (2009). Horizons of Cosmology. Templeton Pressr. fq. 208. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  20. ^ Simon Singh (2005). Big Bang: The Origin of the Universe. Harper Perennial. fq. 560. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  21. ^ Petro, Rita (2006). Atlas Themelor i Gjeografisë Fizike. Tiranë: Albas. ISBN 9989-108-37-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Gjithësia&oldid=2628663"