Deti

Fari Kjeungskjær, Norvegji.

Një det është një trup i madh me ujë të kripur. Ka dete të veçanta dhe deti. Deti zakonisht i referohet Oqeanit, trupi i ndërlidhur i ujërave të detit që përfshin pjesën më të madhe të Tokës. Dete të veçanta janë ose dete margjinale, seksione të rendit të dytë të detit oqeanik (p.sh. Deti Mesdhe), ose disa trupa ujorë të mëdhenj, pothuajse pa dalje në det.

Kripësia e trupave ujorë ndryshon shumë, duke qenë më e ulët pranë sipërfaqes dhe grykëderdhjeve të lumenjve të mëdhenj dhe më e lartë në thellësitë e oqeanit; megjithatë, përmasat relative të kripërave të tretura ndryshojnë pak nëpër oqeane. Lënda e ngurtë më e bollshme e tretur në ujin e detit është kloruri i natriumit. Uji gjithashtu përmban kripëra të magnezit, kalciumit, kaliumit dhe merkurit, ndër shumë elementë të tjerë, disa në përqendrime të vogla. Një shumëllojshmëri e gjerë organizmash, duke përfshirë bakteret, protistët, algat, bimët, kërpudhat dhe kafshët jetojnë në dete, gjë që ofron një gamë të gjerë habitatesh dhe ekosistemesh detare, duke filluar vertikalisht nga sipërfaqja e ndriçuar nga dielli dhe vija bregdetare deri në thellësitë dhe presionet e mëdha të zona e ftohtë dhe e errët e humnerës dhe në gjerësi gjeografike nga ujërat e ftohta nën mbulesat polare të akullit deri te ujërat e ngrohta të shkëmbinjve koralorë në rajonet tropikale. Shumë nga grupet kryesore të organizmave evoluan në det dhe jeta mund të ketë filluar atje.

Oqeani zbut klimën e Tokës dhe ka role të rëndësishme në ciklet e ujit, karbonit dhe azotit. Sipërfaqja e ujit ndërvepron me atmosferën, duke shkëmbyer veti të tilla si grimcat dhe temperaturën, si dhe rrymat. Rrymat sipërfaqësore janë rrymat ujore që prodhohen nga rrymat e atmosferës dhe erërat e saj që fryjnë mbi sipërfaqen e ujit, duke prodhuar valë ere, duke krijuar përmes lëvizjeve të ngadalta por të qëndrueshme të ujit, si në rastin e oqeanit që mbështet thellësitë e detit. rrymat oqeanike. Rrymat e detit të thellë, të njohura së bashku si brezi transportues global, bartin ujë të ftohtë nga afër poleve në çdo oqean dhe ndikojnë ndjeshëm në klimën e Tokës. Baticat, përgjithësisht ngritja dhe rënia dy herë në ditë e niveleve të detit, shkaktohen nga rrotullimi i Tokës dhe efektet gravitacionale të Hënës dhe, në një masë më të vogël, të Diellit. Baticat mund të kenë një gamë shumë të lartë në gjire ose grykëderdhje. Tërmetet nëndetëse që lindin nga lëvizjet e pllakave tektonike nën oqeane mund të çojnë në cunami shkatërruese, siç mund të jenë vullkanet, rrëshqitjet e mëdha të dheut ose ndikimi i meteoritëve të mëdhenj.

Detet kanë qenë një element integral për njerëzit gjatë historisë dhe kulturës. Njerëzit që përdorin dhe studiojnë detet janë regjistruar që nga kohërat e lashta dhe janë evidentuar mirë në parahistori, ndërsa studimi i tij modern shkencor quhet oqeanografi dhe hapësira detare rregullohet nga ligji i detit, me ligjin e admiralitetit që rregullon ndërveprimet njerëzore në det. Detet sigurojnë furnizime të konsiderueshme ushqimi për njerëzit, kryesisht peshqit, por edhe butak, gjitarë dhe alga deti, qofshin të kapur nga peshkatarët apo të kultivuara nën ujë. Përdorime të tjera njerëzore të deteve përfshijnë tregtinë, udhëtimin, nxjerrjen e mineraleve, prodhimin e energjisë, luftën dhe aktivitetet e kohës së lirë si noti, lundrimi dhe zhytja në skuba. Shumë nga këto aktivitete krijojnë ndotje detare.

Detërat botërore

• Deti Adriatik
• Deti Egje
• Deti Jon
• Deti i Kuq
• Deti Baltik
• Deti Mesdhe
• Deti i Zi
• Deti Kaspik
• Deti Barents
• Deti i Veriut
• Deti i Japonisë
• Deti i Karaibeve
• Deti i Vdekur
• Deti Marmara
• Deti Azov

Shih edhe

• Hidrosfera
• Liqeni
• Lumi